$هەوڵێک بۆ درووستکردنی شوناسی ئێراقی$
#زوبێر ڕەسوڵ#
#18-12-2019#
گەڕان لەدوای داتاشین یان درووستکردنی ناسنامەیەکی نیشتمانی بۆ دەوڵەتی ئێراق هەوڵێکی تازە نییە، بەڵکوو هەر لە سەرەتای درووستکردنی دەوڵەتی ئێراقەوە پرسێکی سەرەکی بووە. ئینگلیزەکان لە بیستەکانی سەدەی بیستەمدا زۆر هەوڵیاندا ئەو ناسنامە نیشتمانییە بۆ ئێراق درووست بکەن. واتا ئێراقێک بێت هەموو پێکهاتەکان بە وڵات و دەوڵەتی خۆیانی بزانن، بەڵام لەڕاستیدا ئێراقی سەردەمی پاشایەتیش کە بەراورد بە سەردەمەکانی دوای خۆی سەقامگیرتر و دیموکراسیتر بوو، نەیتوانی هەموو ئێراقییەکان لە دەوری ئەو ناسنامە نیشتمانییە کۆبکاتەوە. بە تایبەت هەردوو پێکهاتەی کورد و شیعە کە تاوەکوو ڕووخانی بەعسیش لە 2003 خۆیان وەک هاونیشتمانی نەدەبینی. مەلیک فەیسەڵ کە له و نوخبە سیاسییەی ئێستای ئێراق دڵسۆزتر و شارەزاتر و کارامەتر بوو، زۆر هەوڵیدا ئەو ناسنامەیە بۆ ئێراق درووست بکات، چەندین جاریش گلەیی لە کابینە وەزارییەکان کرد کە ڕەچاوی دۆخی شیعەکان ناکەن، بەڵام دواجار هەر نەیتوانی. ئەو نائومێدیە بە ئاشکرا لە یاداشتەکانی مەلیک فەیسەڵدا ئاماژەی بۆ کراوە.
لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 2003، ئەمریکی و بەریتانییەکانیش سەرەتا ویستیان جەخت لەسەر درووستکردنی ئەو ناسنامەیە بکەنەوە لە ڕێگای پڕۆسەی نیشتمانسازی (Nation-building) و دواتریش دەوڵەتسازی ( State-building) ، بەڵام پۆڵ بریمەر هەر زوو دانی نا بە واقیعی تایبەتی ئێراقدا و لەسەر بنەمای بوونی سێ پێکهاتەی سەرەکی، فۆرمێکی نوێی بۆ حوکمڕانیی دەوڵەتی ئێراق دانا، ئێستا دوای شانزە ساڵ ئەم جۆرە سیستمەش شکستی هێناوە لە ئیدارەکردنی ململانێ سیاسییەکانی نێوان نوخبەی سیاسی کە دواجار ئەو دۆخە ڕەنگدانەوەی زۆری هەبوو لەسەر پێکهاتەکانی ئێراق تا ئاستی بەرپابوونی شەڕی ناوخۆ لەنێوان شیعە و سوننە. هەڵبەتە بەشێکی هەرەزۆری کێشەکان لە دوای 2003 کێشەی نەگونجانی نوخبەی سیاسی بووە لەگەڵ یەکتر نەوەک خودی دەستوور و دامەزراوە سیاسییەکان. بە جۆرێک لەوانەیە زیادەڕۆیی نەبێت ئەگەر بڵێین نوخبەی حوکمڕانی دوای 2003 خراپترین و فاسدترین نوخبەی سیاسین بە درێژایی مێژووی دەوڵەتی ئێراق.
ئەو خۆپیشاندان و ناڕەزاییانەی ئەو دواییە، بە تایبەت لەلایەن شیعەکانەوە کە لە دوای 2003 وە حاکمی سەرەکیی ئێراق بوون، سەرەتایەکی ترە بۆ دووبارە سەرهەڵدانەوەی بیرۆکەی درووستکردن یان داتاشینی ناسنامەیەکی نیشتمانی بۆ ئێراقی دوای 2003. بە واتای پێداچوونەوە بە سیستمی سیاسی لە ئێراقدا، هەروەها فۆرمی دووبارە دابەشکردنەوەی هێز و سامان. بەڵام ئەمجارەیان لەلایەن هێزێکی دەرەکییەوە نا، بەڵکوو لەلایەن خودی پێکهاتەی سەرەکی حوکمڕانی ئێراق کە شیعەکانن. هەڵبەتە نابێت ئەوەش لەبیربکەین کە بەشێکی زۆری ئەمریکییەکان و هەروەها بەریتانییەکانیش بەگشتی دەمێکە کار بۆ ئەو ئاڕاستەیە دەکەن، پێیانوایە ئەمە ڕێگاچارەیەکە بۆ سەقامگیری لە ئێراقی دوای بەعسدا، بەڵام دەیانەوێت ئێراقییەکان خۆیان بگەنە ئەو باوەڕە. پاڵپشتی نەکردن لە ڕیفراندۆم ئەو بۆچوونەی لای بەشێک لە نوخبەی سیاسی ئێراقی و ئەمریکی و بەریتانییەکانیش قووڵتر کردەوە. هێزە هەرێمییەکانیش بە تایبەت تورکیا جۆرێک پێداچوونەوەی بە سیاسەتی خۆیدا کردووە لەگەڵ هەرێمی کوردستان، بە تایبەت لە ڕێگای بەمەرجەعکردنی دەسەڵاتی ناوەند و گەڕاندنەوەی ئەولەویەت بۆ بەغدا لە مامەڵەکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.
ئەو دۆخەی کە ئێستا ئێراق پێیدا دەڕوات، بە تایبەت دوای پەسەندکردنی دەستلەکارکێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی، دەنگی هەرەبەرزی خۆپیشاندەرانی ئێراق ئینجا بە مەبەست بێت یان ئاڕاستەکراو، دەچێتە ئەو خانەیەوە. واتا هەڵوەشاندنەوەی ئەو فۆرمەی کە ئەمریکییەکان لە ئێراقی دوای 2003 پەسەندیان کرد لەسەر بنەمای مەزهەبی و نەتەوەیی، گۆڕینی بۆ دەسەڵاتێک کە لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون و زۆرینە و کەمینە کار بکات. هەڵبەتە نابێت ئەوەش لەبیر بکەین کە ئەو داواکارییە ڕەوا و مۆدێرنە، بەڵام دەبێت نوخبەی دەسەڵاتدار گەیشتبنە ئەو ئاستە، ئەگینا دواجار سەردەکێشێ بۆ دەسەڵاتێکی تاکجەمسەری هاوشێوەی دەسەڵاتی بەعس. لەڕاستیدا ئێراقی سەردەمی بەعسیش هەر لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون بوو، بەڵام لە بنەڕەتدا وا نەبوو، هەر ئەو هۆکارەش بووە هۆی ڕووخانی.
ئەوەی لێرەدا جێی سەرنجە، پێدەچێت هەردوو پێکهاتەی شیعە و سوننە زۆر کێشەیان لەگەڵ دەمجکردنی وردە ناسنامە مەزهەبییەکان نەبێت، بەتایبەتی سوننەکان کە خۆیان بە نوێنەری ناسنامەی عەرەبی دەزانن لە ئێراقدا. بەڵام بۆ کورد دۆخەکە جیاوازە، چونکە کورد لەسەر بنەمای نەتەوەیەکی جیاواز لە گەلانی تری ئێراق چووەتە چوارچێوەی دەوڵەتی ئێراقەوە، لە دەستووریشدا ئەو دۆخەی چەسپاندووە. بۆیە لە ئەگەری دۆخێکی وەهادا ئاساییە زەرەرمەندی یەکەم کورد بێت، ڕاستە ناسنامەی نیشتمانیی ئێراق جێگای نەتەوە و ئایینزاکانی تریشی تێدا دەبێتەوە، بەڵام جێگای سنوور و خاکی جیاواز لە خاکی ئێراقی تێدا نابێتەوە، ئەمەش بۆ کورد زۆر مەترسیدارە. خاڵێکی تری ئەوەیە کە ناسنامەی نیشتمانیی ئێراقی واتا دووبارە داڕشتنەوەی ناسنامەی عەرەبیی دەوڵەتی ئێراقی دوای 2003، بە تایبەتی هەردوو پێکهاتەکەی تر کە نزیکەی 80٪ی دانیشتووانی ئێراق پێکدێنن، سەر بە هەمان شوناسن، بۆیە لەمەودوا ئەو ئاڕاستەیە پشتگیریی زۆرتریش بەدەستدێنێ.
هەڵبەتە نابێت ئەوەش لەبیر بکەین کە لەسەر ئاستی کوردیش دەنگێک درووست بووە پێیانوایە کورد لە ئێراقدا دەبێت تێکەڵی (integrate) ئەو ناسنامە نیشتمانییەی ئێراق ببێتەوە، بۆ ئەوەی لە نوخبەی سیاسی ناسیۆنالیستی کوردی ڕزگاری بێت. لەڕاستیدا بەشێک له و ئاڕاستەیە زیاتر کاردانەوەن لەبەرانبەر ئەزموونی دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی، بەشێکیشیان لەژێر کاریگەریی ئایدیۆلۆژیای کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتی گەلاندان کە ئۆجەلان وەک ئەڵتەرناتیڤێک بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورد پێشنیازی کردووە، چونکە لە تورکیا هیچ زەمینەیەک نییە بۆ بوونی نەتەوەی جیاواز لەناو ناسنامەی دەوڵەتی تورکیادا. دیارە ئەگەری درووستکردن یا داتاشینی ناسنامەیەکی نیشتمانی بۆ ئێراق وەها ئاسان نییە، بەڵام مەحاڵیش نییە وەک بەشێک لە نووسەر و سیاسییەکان دەیبینن، بەتایبەت ئەگەر پاڵپشتیی تەواو بکرێت لەلایەن هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانەوە. ئەمریکا و ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبیش پاڵپشتی له و ئاڕاستەیە دەکەن. بەڵام سەرهەڵدانی ئەو ئاڕاستەیە مەترسیە لەسەر سیاسەتەکانی ئێران لە ئێراق و ناوچەکەشدا، چونکە ئەو ئاڕاستەیە ڕێگا دەگرێت لە پەلهاویشتنی ئێران بۆ دەرەوەی سنوورەکانی بەناوی هاوسۆزیی ئایینی و مەزهەبی. [1]