خێڵی خالدا یان خەلتا ئەمڕۆ پێی دەوترێت خێڵ، بەڵام پێش سەردەمی زاینی، خەلتا نەتەوەیەکی ئێزدی و گەلێکی گەورە بوون کە ناوچەی دەریاچەی #وان# لە باکووری کوردستان و جەرگەی چیای ئارارات نیشتەجێ بوون. پایتەختەکەیان و سنوورەکانی شانشینی خالتان و حکومەتی خالتا بەرەو باکوور فراوانتر بوو بۆ دەریاچەی کۆکجە لە قەفقاز و لە ڕۆژاواوە تا ڕووباری فورات و لە باشوورەوە تا ڕەواندوز و سەر ئاوی ڕووباری زاب. لە ساڵی 772 پێش زایین و مینوا ئێزدییەکانی خالتی داگیرکرد و هەندێکجار ئاشوورییەکان سەرکەوتنیان بەدەستهێنا تا تیگلاب پلێسەری سێیەم و سەرکردەکانی سوپای زلهێزی ئاشووری دەرکەوتن و شکستیان بە حکومەتی ئارارات و خێلی خالتی هێنا، لەوێ گەلی خەلتا پەرش و بڵاو بوون و لەیەکتر جیابوونەوە ، سەرەڕای بەرگرییەکی کوشندە لەلایەن خالتیەکانەوە لە وڵاتی ڕەچەڵەکیان ئورارتو تا کۆتایی سەردەمی سەنحاریبی بەناوبانگ، نووسەر مەیجر مێلینکن لە پەڕتووکی گەڕان بەدوای نێستۆریاییەکاندا دەڵێت کە کلدانییەکان، لە ڕووی خوێن و ڕەگەزەوە، سەر بە خەڵکی خاڵتی کە باوباپیرانیان لە چیای #هەکاری#دا ژیاون، هەروەها دەڵێت کە زینۆفۆن لەگەڵ خوسرەوی دووەمدا لەسەر ئەم گەلە ڕێپێوانیان کردووە و بەم پاشایەی وتووە کە ئەم شاخانە هەکاریایەی کە دەیبینیت شاخەکانی خالتییەکانن و تەنانەت نێستۆریەکانی ئێستایە، و بۆ ئەمەش ڕۆژێک خۆیان بانگەشەی نەوەکانی خێڵی خالتی دەکەن، وەک دکتۆر شێخ خەلیل جوندی لە پەڕتووکی ئایینی ئێزیدی دا دەستی داوەتە شتێک دەربارەی مێژووی خێڵی خالتا و فەرمانڕەواکانیان و ململانێی نێوان ئەوان و ئاشوورییەکان، وەک مێژوونووس و ڕۆژهەڵاتناس لە ئۆلمستێد لە پەڕتووکەکەیدا مێژوو ئاشوور بە شێوەیەکی گونجاو دەستی خستۆتە سەر هۆزەکانی ئێزیدی خالتی، هەروەها باسی گەلی خالتی لە تەورات و پەڕتووکی پیرۆزی پەیمانی کۆن لە بەشی چوارەمدا هاتووە، ئایەتەکانی 6 و 7 ، سەبارەت بە مانای خێڵی خالتییە، ڕێژەیی بە باپیرەیان، خەلات ئادیان، کە بە واتای خاک، خاول، یان خولی دێت، و هەموو کەسێک یان ئەوەی کە خەڵکی خەلات گڵێکیان درووست کردووە پەیکەری بەتەمەنترین باپیرەیان خەلات. [1][2]