هۆرامی میللەتێ ڕەسەن و بنجینەن
کۊ ئا تەجرەباو کارشناساو مافەکا مرۊڤی و زوان شناسا و ڕوشنگەراو مەنتقو تیۆری ناسیونالیزمی کە باسیشا سەرو خەڵکی ئەصیلی Indigenous peoples، وە خەلکی کەمینەو، Minority کەردەن، وە هەرپاسە دیاریکەردەی جاو ڕا و مافو ئی جورە گروپە خەڵکا دلی پەیمان نامە بەین المللەلیەکانه، بەندە دماي ليکولينەويوي دورو دريژي ياوانا پانەتيجه کە هۆرامان و هۆرامیەکی جاو ڕیوەی تایبەتیەشا هەنە دلی یاسا نێودەولەتیەکانە و کریو ڕوشنویری هۆرامی بەحسش سەر کەرو. ئی کارەو چن مەتڵەبیتەری پەی نمونەی تاریفو واژەو خەڵکی و نەتەوەیو زوانی و مافو بەکار ئاردەو ئی چمکاو ئیجراکەردەیشا سەرو سەرزەمینو هۆرامانیۆ بڕیو کەسۍ ئاوەزگولانیش ڕاسیکەردێ وەرانوەرو مەتڵەبەکاو بەندەیۆ. پۆکەی منیچ بڕیارەم دا کە بەشیویوی بابەتیانە ڕوشنش کەروە بەپاو توانایم کە مەخسەڎ چا چمکا چیشاو بە چ دەلیلیو بەندە قسیش که ڕدينه.
جە هەر دوە قەراردادە گۆرەکاو سالەو (1966ز) سەبارەت بە مافە مەدەنی و سیاسیەکاو هەرپاسە مافە کولتوری و ئابوری و کۊمەڵایەتیەکا و هەمان ساڵی، بەندە هورستەنا یاگی خەلکو هۆرامانیم ئیستینۆ دلی ئا تاریفیەنە کە سەرو خەڵکی ئەصیلی کریان جە قەراردادو ژمارە (169) ڕیکوزیاو ILO کە سەربە ڕیکوزیاو UN یا ، وە هەرپاسە دلی ئورگانەکاو (قەراردادەکا) تەرو UN یەنە مافو خەڵکو کەمینەکاو خەڵکە ڕەسەنەکاو کۊمەڵگاکاو جەهانیم ئېستەنۆ کە بەراوردم کەردەن چەنی هۆرامانی و دماجار نەتیچەم چەنە هورگرتەن. ئینە کە ویندیش چی وەرەنە یەکەم ڕوشنکەردەیۆن بە موختەصەر سەرو و ئا باسیە کە خەڵکی ئەصیل کین:
1 ) خەلکی ئەصیل Indignenous peoples:
خەڵکی ئەصیل بریتیا چا گروپە مرۊڤا کە جە تاریخو زەمەنیوەنە دلی ناوچیویەنە ژیوێنی وەڵی ئانەیە گروپه مرۊڤەکی تەری (تازەکی) پیدێ با، وە زوانو فەرهەنگو عورف و عادەتی تایبەتو ویشاشا هەن. هەرپاسە بەپاو تاریفیوی کە باستان شناسا یام ئاثار شناسا کەردەن، خەڵکە ئەصڵیەکی ئا گروپە مرۊڤینی کە زادەو یان ئەحفادو ئا یەکەم گروپه خەڵکانۍ کە جە جوگرافییوی تایبەتەنە وجودشا بېیەن وەڵۍ گرد گروپه مرؤڤيوي ته ڕي. وه لي هؤراميا که سيته ڕ دلۍ ئا قه ڵەمڕە و هورامانيەنه وجودش نه بيه ن. یو جە ئورگانەکاو یوئێنی بەنامی (ILO) کە نویسندەو قەرادادو ژمارە (169) جە (27) مانگەو یونی (ششی) (1989) قبوڵکریاو (5) و مانگەو سیپتامبری (نو) ی بەنامی قەراردادو نیو دەوڵەتی خەڵکی ئەصڵی کۆت هەرمانە، پی شیوە تاریفی خەڵکی ئەصیلی کەرو : جە تاریخەنە کە ئی قەراردادە پەی ئا گروپە خەڵکیەنە کە نیشتەجابېیەن دلی ناوچەو قەڵەمڕەویویەنە وەڵی ئانەیەنه گروپە خەڵکیوی تازە بەیاو دەزگاو دەوڵەتی سەرو ئەرزو ئاویشاوە بینا کەران، به هؤکاري بەکارئاردەی قودرەتي سياسي و ئابووري. هەرپاسە جە دیباجەو ئی قەراردادیەنە کە ساڵا (1972 و 1983) دماجار (1986) ی ئی تاریفی چڕوپرتەرە کریاوە، پی شېوە ماچو: خەڵکی ئەصیل ئا خەڵکینی کە تاریخیوی پەیوەستە (استیمراری) وە کۊمەڵگێوشا دلی قەڵەمڕەوییەنە هەن و بېیەن کە چادمای خەڵکیوی تازە هیجرەتشکەردەن پەیلایشا یان کریێنی بە کۊڵۆنیاو چیردەسی ئا خەڵکە تازەیە. جەتاریفەکەنە ئامان کە خەڵکی ئەصیل پاسە هەست کەرو کە جیان چی خەڵکه تازەیە کە ئامان سەرو زەمینیشاو سەرو قەڵەمڕەوەکەیشاوە ژیوو، وە هەرپاسە کوشش کەرا کە ئیدامە بڎا بە مەنەیەیشاو ویشا پاریزنا جە فەوتیای، سەعیەکەرا چەنی گەشەکەردەو ویشا جە بوارەکا تەری ژیانېیەنەو سەرو قەڵەمڕەوەکەیشاو، وەهەرپاسە تەلاشکەرا ناسنامەشاو عورفوعادەتیشا یاونا نەسڵی ئاییندە.
ئی قەراردادە جەهانیە کە بە (44) ئەرتیکڵی زەمانەتو مافەکاو خەڵکی ئەصیلی کەرو کە تاکو چ ئاستیو ویشا گەرەکشابوو ناسنامەی فەرهەنگیی و سیاسیشا پاریزگاریکەرا. وە ئی قەراردادە سەعیەی جدیەش کەردینە دژو گرد جورە ئیستیعابیوی (ئاسیمیلاسیۆن) ، هەرپاسە کە چەنی قەراردادە جەهانیەکاتەری فرە ڕەحەت یوگیروڤە چی مۆریدۆ. ئی قەراردادە ددان منیو بە زەرورەتو مەنەیۊ وەڵوستەی ناسنامەو، زوانو، مەزهەبو ئی خەڵکی ئەصیلیە. هەرپاسە قەراردادەکە عەلاقەمەندا بە وانای دوەزوانی بە شیویوی ڕەسمی (یانی ئا گروپە خەڵکە پەیشا بوو بە دویزوانی وانا) ، وە بە مافو عورفوعادەتی، وە هەرپاسە عەلاقەمەندا بە مافو ملکداری کەردەی ئەرزو ئاووی جەلایەنوو ئا خەڵکە ئەصیلەیۆ ویشۆ وە مڵکداری کەردەی بەگردی، هەرپاسە مافو مەشوەرەت کەردەی و بەشداری کەردەی جە بڕیارەو سیاسیه و ویشانه.
هۆرامان عەبدولڕەحمان[1]