بەڵخە گوندێکە، کەوتووەتە شارۆچکەی هەڵەبجە، پارێزگای هەڵەبجە، باشووری کوردستان. سەر بە شارەدێی بیارەیە.
بەڵخە یەکێکە لە شارەدێیەکانی هەورامانی لهۆنی عێراق دەکەوێتە سەر ڕێگەی نێوان سۆسەکان و دەگاشێخان.
ڕووبەری بەڵخە فراوان و بەر بڵاوە کەو تووەتە نێوان سۆسەکان و پاڵانیان و هاوار و تاوێرە و خەرپانی و دەگاشێخان بەشی پشتەوەی چەند شاخێکی بەرزە بەناوی (جەژنگا و تەوەنێ و هەوارەبەرزە) بەشی پێشەوەی یان بڵێین بەردەمەکەی فراوانەودۆڵێکی کراوەیە دوریشی لە بیارەوە(8کم) و لە تەوێڵەەوە (6کم)ە.
$دوو بۆ چوون هەیە لەسەر ناوی بەڵخە:$
بۆ چوونی یەکەم دەڵێت: دوو برا بوون خەڵکی (بەڵخ)ی لای سەمەرقەند و بوخارا بوون هاتوون لەو دوو شوێنە(دێگە و دەرەنەجات) نیشتە جێ بوون یەکێکیان لە خوارەوە ئەوی تریان لە سەرەوە بەناوی ئەم دوو برایەوە ناو نراون بەڵخەی سەروو و بەڵخەی خواروو.
بۆ چوونی ددوەم دەڵێت: ئەم شوێنە پرە لە (بەنگاو تاف) واتە تاڤگە وەک (وەر وەزەن و سەر وەزەن و وەزەنێ) ئەم تاڤگانەش بەبەردەوامی ئاوییان پیا دێتە خوارەوە و ئاوەکەش بەڵخی هەیە. -بەڵخ: جۆرەکلسێکە بەهۆی ئاوەوە لە ئاوە ڕۆکاندا دروست دەبێت بە تایبەت بەسەر بەرد و تاشەبەردەکاندا.زیاتر ڕەئی لەسەر ئەوەیە ئەم وشەیە لەمەوە هاتبێ واتە لەبەر بەڵخی زۆر لەم ناوچەیەدا ناو نراوە بەڵخە. هەندێکیش وادەگێرنەوە کە:(دێگە و دەرەنەجات) دوو دێ بوون، بەڵام لەکۆتایی سەدەی نۆزدەهەم دا (یاقوە سوری) تەوێڵەیی کەپیاوێکی ناوداری تەوێڵە بووە لکاتی کاروانیدا لە نزیک وەزەنێ لای داوە پاشان وەک هەوار هاتووە بۆ ئەم ناوەو وتویەتی هەوارم لای بەڵخەکەیە لەمەوە ئەم ناوە پەیدا بووە. لە ساڵی (1956) جادەی نێوان بیارە و تەوێڵە لێرەوە براوە ئەم بەڵخە گرنگی پێدراوەو دواتریش مزگەوت و قوتابخانە لێرەش کراونەتەوە.
$دانیشتوان$
ژمارەی دانیشتوانی بەڵخە لەساڵی(1947) دا نزیکەی (80)ماڵ بووە (خواروو (17) ناوەراست(25) سەروو(38)
لەئاماری ساڵی (1957)بەڵخەی سەروو (512) کەس بووەو بەڵخە خوارووش (110)کەس واتە: هەمووی نزیکەی (125) ماڵ بووە
لەساڵی (1978) کەبەڵخە ڕاگوێزراوە نزیکەی (315) خێزان بووە.
تاساڵی (2003)نزیکەی (515) ماڵە کەلە بەڵخە و سلێمانی و هەڵەبجەی شەهید و هەڵەبجەی تازە و شارەکانی ترن.
$ڕاگواستن$
ڕاگواستنی بەڵخە لە 29-08-1978 دا شارەدێی بەڵخە وەک گوند و شارۆچەکەکانی تری کوردستان بەر بارکردن و ڕاگواستن کەوتووە و گواستراونەتەوە بۆ ئۆردوگا زورەملێیەکانی (عەنەب و زەمەقی و سیروان)دابەش کران بەسەر ئەو سێ کۆمەڵگەیەدا.لەم کاتەدا (315) خێزان بوون نزیکەی (1500) کەس بوون (2)مزگەوت و (1) خوێندنگە و (1) بنکەی تەندروستی و (1) گەرماوی گشتی و (4) چایخانە و چەند دوکانێکی تیابووە. لەدوای ڕاپەرینەوە بەرەبەرە خەڵکەکەی گەڕوانەتەوەو دەستیان کردوەتەوە بەئاوەدانکردنەوەی ڕەز و باخ و باخاتەکانیان.
$شوێنەوار$
شوێنەوارە مێژووییەکانی ئەم ناوچەیە: (سوڵێ و زەڕیندۆڵ و هانە وتێ یا هانەی تا و سەربەڵخ و قەڵای خەسرەو ئاغا)
$مێژوو$
مێژووی دروست بوونی بەڵخە دەگەرێتەوە بۆ نزیکەی (250)ساڵ لەمەوبەر.[1]