#ڤالا فەرید#
ئێراق لە دوای ڕزگارکردنی لە دەستی دیکتاتۆری بەعسی و بوونیادنانی دەوڵەت و دەستوورێکی نوێ لەسەر بنەمای سیستمی فیدڕاڵی بە هاوکاریی کورد، نەک هەر لەم دەوڵەتەدا هاوبەشیی کورد و مافە دەستوورییەکانی پێشێل کراوە، بگرە زۆر بە زەقی دژایەتی دەستکەوتەکانی هەرێمی کوردستان کراوە و هەوڵ دراوە قەیرانی جۆراوجۆری بەسەردا بسەپێنن، تا ئەو ڕاددەیەی کە بودجەی کوردستان لە سەردەمی نوری مالیکیەوە هەتا ئێستا بڕاوە، ئەوەش هاوکات بووە لەگەڵ هێرشی تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) بۆ سەر کوردستان و هاتنی بە لێشاوی نزیکەی دوو ملیۆن پەنابەر و ئاوارەی شەڕ بۆ هەرێمی کوردستان، بۆیە لە دۆخێکی وادا سەرکردایەتی کورد لەم بەشەی کوردستاندا، گەیشتنە ئەو کۆدەنگییەی کە پێویستە بە گشتپرسییەک بۆ ئیرادەی گەل بگەڕێینەوە و پرسی سەربەخۆیی بخەنە بەر دەنگی هاووڵاتیان، بێگومان ئەوەش وەرچەرخانێکی مێژووییە و ئەنجامدانی (ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی) دەتوانێ کورد لە ئێراقی گیرۆدەی شەڕی مەزهەبی دووربخاتەوە. لە ئێستاشدا هاوکێشە سیاسی و یاسایی و دەستوورییەکان بە تەواوی لە بەرژەوەندیی کوردستانە و پێویستە یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، هەروەها یاسا و پرسی ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان تاوتوێ بکەین کە بەمجۆرە دەیخەینەڕوو:
خاڵی یەکەم:
یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی:
باس لە دیباجەی دەستوری ئێراق ناکەم کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ باس لەمافی چارەی خۆنووسین دەکات. ڕەنگە پێمان بڵێن: دیباجە سیفەتی ئیلزامی نییە! کە لە ڕاستیدا سیفەتی ئیلزامی هەیە، بەڵام فۆکس دەخەمە سەر مادەی (8) لە دەستووری ئێراق کە ئاماژە بە (پابەندبوونی دەوڵەتی ئێراق بە ئیلتیزامە نێودەوڵەتییەکان دەکات) . یەکەمین ئیلتیزامی نێودەوڵەتی کە دەکەوێتە ئەستۆی ئێراق، بریتییە لە داننان بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی وڵاتەکەی، ئەویش بەپێی ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی ساڵی1966 کە تایبەتن بە مافەکانی مەدەنی و سیاسی (ICCPR) ، ئابووری و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری (ICESCR) کە ئێراق موسادەقەی کردوون لە ساڵی 1970، هەروەها ماددەی (1) و ماددەی (55) لە میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان کە ئێراق ئەندامە تێیدا، ئەمە جگە لەوەی کە ماددەی (56) لە میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان، وڵاتانی ئەندامی ناچاردەکات بە پابەندبوون بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی سنووری وڵاتەکەیان. بۆیە دەڵێین: ئەم مافە لە ئێراق مافێکی دەستوورییە و سیفەتی ئیلزامیی هەیە بۆ دەسەڵاتی مەرکەزی لە ئێراق.
زیاتر ورد دەبینەوە بۆ ناو یاسا ئێراقییەکان کە مەبەست یاسای ئاساییە (القانون العادی) ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1966 کە لە سەرەوە ئاماژەی پێکراوە، جەخت لەسەرمافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلان دەکەن لە سنووری ئەو وڵاتانەی کە ئەندامن لە پەیماننامەکە، ئێراقیش وەکوو دەوڵەتێکی ئەندام لە پەیماننامەکە ئەم مافەی بە یاسا کردووە بە جۆرێک دوای ئەوەی موسادەقەی دەکات، دەیکات بە یاسا کە ژمارەکەی (193) ساڵی (1970) لە وەقائعی ئێراقی ژمارە (1927) لە 7/10/1970 بڵاوکراوەتەوە، ئەو مافە لە دەوڵەتی ئێراق بووە بە مافێکی یاسایی و سیفەتی ئیلزامیی وەرگرتووە، بە شێوەیەک کە حکومەتی ئێراق ناچاردەکات، ڕێز لە ئیرادەی گەلانی سنووری وڵاتەکەی بگرێت، کاتێک کە بڕیاری سەربەخۆیی دەدەن.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی: یاسای نێودەوڵەتی هەلوێستی ڕوونە لەسەر مافی چارەی خۆنووسین بە شێوەیەک کە بەپێی ماددەی (53) لە پەیماننامەی ڤیەننا ساڵی 1969 ئەو مافە بووە بە ڕێسایەکی ئەمرپێدەر (القواعد الامرە) بە شێوەیەک کە سەرپێچیکردنی بەرپرسیاریەتی بەدوادا دێت.
بەم شێوەیە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی کوردستان پشت ئەستوورە بە یاسا لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی.
خاڵی دووەم:
یاسا وپرسی ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان:
بێگومان دوای ئازادکردنی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، ماددەی 140 لە دەستووری ئێراقی کەوتە بواری جێبەجێکردن، واتە هەنگاوی یەکەم جێبەجێ کرا کە ئاساییکردنەوە بوو (تطبیع) ئەم هەنگاوە پێویستە هەنگاوی دووەم بە دوای خۆیدا بێنێت کە ڕاپرسی (الاستفتاء) یە بۆ ئەوەی خەڵکی ئەو ناوچانە بە شێوەیەکی دەستووری بگەڕێنەوە سەر هەرێمی کوردستان و لە هەڵبژاردنەکانی هەرێم بەشداربن.
لێرەدا چەند پرسیارێک دێتەپێشەوە، ئایا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ماددەی (140) جێبەجێ بکات؟ ئایا جێبەجێکردنی ئەو ماددەیە لە تایبەتمەندی (اختصاص) حکومەتی فیدڕاڵدا نییە؟
لە وەڵامدا دەڵێین: دەستووری ئێراقی لە ماددەی (140) باس لە (التزام) دەکات، نەک (اختصاص) و دەڵێت: حکومەتی ئێراق ئیلیتزامی ئاساییکردنەوە و ڕاپرسی لە ناوچە کێشە لە سەرەکان دەکەوێتە ئەستۆ، کە پێویستە جێبەجێی بکات. ناڵێت (اختصاص) ی حکومەتی ئێراقە، بەڵکوو دەڵێت: ئیلتیزامە لەسەری.. ئەگەر بیگوتبایە (اختصاص) ی حکومەتی ئێراقە، بێگومان حکومەتی هەرێم نەیدەتوانی کارەکە ئەنجام بدات، چونکە دەبوو بە کارێکی نادەستووری، کە ئیلتیزامیش هەبێت، دوو لایەن دەبن، لایەنی یەکەم: جێبەجێکردنی ئیلتیزامەکەی دەکەوێتە ئەستۆ، لایەنی دووەم: جێبەجێکردنی ئیلتیزامەکە لە بەرژەوەندیدایەو کە خاوەنی ئیلتیزام لە کاتی خۆیدا ئیلتیزامەکەی جێبەجێ نەکرد، ڕێساکان ماف دەدەن بە خاوەن بەرژەوەندی کە خۆی ئیلتیزامەکە جێبەجێبکات و تێچووی جێبەجێکردنی ئیلتیزامەکەش لە خاوەن ئیلتیزام وەربگرێتەوە.
بۆیە دەڵێین: حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی ماددەی (140) لە دەستووری ئێراقی مافی جێبەجێکردنی ماددەکەی هەیە، هەروەها مافی ئەوەشی هەیە کە داوای تێچووی جێبەجێکردنی ماددەی ناوبراویش لە حکومەتی ئێراقی بکاتەوە.
بەم شێوەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان بە پشتبەستن بە دەستوور، دەتوانێت ڕاپرسی لە ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان ئەنجام بدات. هەروەها بەپێی بڕگەی یەکەم لە ماددەی دووەم لەیاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەلبژاردن و ڕاپرسی، کۆمسیۆن دەتوانێت هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە کوردستانی ئێراق ئەنجام بدات بە شێوەیەکی گشتی، نەک تەنیا لە هەرێمی کوردستان.
لە کۆتاییدا دەڵێین: هیچ بۆشاییەکی یاسایی نییە بۆ پرسی ئەنجامدانی ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان و ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان، ئەوەش پرسێکە پشت ئەستوورە بە دەستوور و یاسا، بەدوای ئەواندا پرسی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ پرسێکە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی پشت ئەستوورە بە یاسا. *
ئێراق لە دوای ڕزگارکردنی لە دەستی دیکتاتۆری بەعسی و بوونیادنانی دەوڵەت و دەستوورێکی نوێ لەسەر بنەمای سیستمی فیدڕاڵی بە هاوکاریی کورد، نەک هەر لەم دەوڵەتەدا هاوبەشیی کورد و مافە دەستوورییەکانی پێشێل کراوە، بگرە زۆر بە زەقی دژایەتی دەستکەوتەکانی هەرێمی کوردستان کراوە و هەوڵ دراوە قەیرانی جۆراوجۆری بەسەردا بسەپێنن، تا ئەو ڕاددەیەی کە بودجەی کوردستان لە سەردەمی نوری مالیکیەوە هەتا ئێستا بڕاوە، ئەوەش هاوکات بووە لەگەڵ هێرشی تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) بۆ سەر کوردستان و هاتنی بە لێشاوی نزیکەی دوو ملیۆن پەنابەر و ئاوارەی شەڕ بۆ هەرێمی کوردستان، بۆیە لە دۆخێکی وادا سەرکردایەتی کورد لەم بەشەی کوردستاندا، گەیشتنە ئەو کۆدەنگییەی کە پێویستە بە گشتپرسییەک بۆ ئیرادەی گەل بگەڕێینەوە و پرسی سەربەخۆیی بخەنە بەر دەنگی هاووڵاتیان، بێگومان ئەوەش وەرچەرخانێکی مێژووییە و ئەنجامدانی (ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی) دەتوانێ کورد لە ئێراقی گیرۆدەی شەڕی مەزهەبی دووربخاتەوە. لە ئێستاشدا هاوکێشە سیاسی و یاسایی و دەستوورییەکان بە تەواوی لە بەرژەوەندیی کوردستانە و پێویستە یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، هەروەها یاسا و پرسی ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان تاوتوێ بکەین کە بەمجۆرە دەیخەینەڕوو:
خاڵی یەکەم:
یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی:
باس لە دیباجەی دەستوری ئێراق ناکەم کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ باس لەمافی چارەی خۆنووسین دەکات. ڕەنگە پێمان بڵێن: دیباجە سیفەتی ئیلزامی نییە! کە لە ڕاستیدا سیفەتی ئیلزامی هەیە، بەڵام فۆکس دەخەمە سەر مادەی (8) لە دەستووری ئێراق کە ئاماژە بە (پابەندبوونی دەوڵەتی ئێراق بە ئیلتیزامە نێودەوڵەتییەکان دەکات) . یەکەمین ئیلتیزامی نێودەوڵەتی کە دەکەوێتە ئەستۆی ئێراق، بریتییە لە داننان بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی وڵاتەکەی، ئەویش بەپێی ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی ساڵی1966 کە تایبەتن بە مافەکانی مەدەنی و سیاسی (ICCPR) ، ئابووری و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری (ICESCR) کە ئێراق موسادەقەی کردوون لە ساڵی 1970، هەروەها ماددەی (1) و ماددەی (55) لە میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان کە ئێراق ئەندامە تێیدا، ئەمە جگە لەوەی کە ماددەی (56) لە میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان، وڵاتانی ئەندامی ناچاردەکات بە پابەندبوون بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی سنووری وڵاتەکەیان. بۆیە دەڵێین: ئەم مافە لە ئێراق مافێکی دەستوورییە و سیفەتی ئیلزامیی هەیە بۆ دەسەڵاتی مەرکەزی لە ئێراق.
زیاتر ورد دەبینەوە بۆ ناو یاسا ئێراقییەکان کە مەبەست یاسای ئاساییە (القانون العادی) ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1966 کە لە سەرەوە ئاماژەی پێکراوە، جەخت لەسەرمافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلان دەکەن لە سنووری ئەو وڵاتانەی کە ئەندامن لە پەیماننامەکە، ئێراقیش وەکوو دەوڵەتێکی ئەندام لە پەیماننامەکە ئەم مافەی بە یاسا کردووە بە جۆرێک دوای ئەوەی موسادەقەی دەکات، دەیکات بە یاسا کە ژمارەکەی (193) ساڵی (1970) لە وەقائعی ئێراقی ژمارە (1927) لە 7/10/1970 بڵاوکراوەتەوە، ئەو مافە لە دەوڵەتی ئێراق بووە بە مافێکی یاسایی و سیفەتی ئیلزامیی وەرگرتووە، بە شێوەیەک کە حکومەتی ئێراق ناچاردەکات، ڕێز لە ئیرادەی گەلانی سنووری وڵاتەکەی بگرێت، کاتێک کە بڕیاری سەربەخۆیی دەدەن.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی: یاسای نێودەوڵەتی هەلوێستی ڕوونە لەسەر مافی چارەی خۆنووسین بە شێوەیەک کە بەپێی ماددەی (53) لە پەیماننامەی ڤیەننا ساڵی 1969 ئەو مافە بووە بە ڕێسایەکی ئەمرپێدەر (القواعد الامرە) بە شێوەیەک کە سەرپێچیکردنی بەرپرسیاریەتی بەدوادا دێت.
بەم شێوەیە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی کوردستان پشت ئەستوورە بە یاسا لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی.
خاڵی دووەم:
یاسا وپرسی ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان:
بێگومان دوای ئازادکردنی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، ماددەی 140 لە دەستووری ئێراقی کەوتە بواری جێبەجێکردن، واتە هەنگاوی یەکەم جێبەجێ کرا کە ئاساییکردنەوە بوو (تطبیع) ئەم هەنگاوە پێویستە هەنگاوی دووەم بە دوای خۆیدا بێنێت کە ڕاپرسی (الاستفتاء) یە بۆ ئەوەی خەڵکی ئەو ناوچانە بە شێوەیەکی دەستووری بگەڕێنەوە سەر هەرێمی کوردستان و لە هەڵبژاردنەکانی هەرێم بەشداربن.
لێرەدا چەند پرسیارێک دێتەپێشەوە، ئایا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ماددەی (140) جێبەجێ بکات؟ ئایا جێبەجێکردنی ئەو ماددەیە لە تایبەتمەندی (اختصاص) حکومەتی فیدڕاڵدا نییە؟
لە وەڵامدا دەڵێین: دەستووری ئێراقی لە ماددەی (140) باس لە (التزام) دەکات، نەک (اختصاص) و دەڵێت: حکومەتی ئێراق ئیلیتزامی ئاساییکردنەوە و ڕاپرسی لە ناوچە کێشە لە سەرەکان دەکەوێتە ئەستۆ، کە پێویستە جێبەجێی بکات. ناڵێت (اختصاص) ی حکومەتی ئێراقە، بەڵکوو دەڵێت: ئیلتیزامە لەسەری.. ئەگەر بیگوتبایە (اختصاص) ی حکومەتی ئێراقە، بێگومان حکومەتی هەرێم نەیدەتوانی کارەکە ئەنجام بدات، چونکە دەبوو بە کارێکی نادەستووری، کە ئیلتیزامیش هەبێت، دوو لایەن دەبن، لایەنی یەکەم: جێبەجێکردنی ئیلتیزامەکەی دەکەوێتە ئەستۆ، لایەنی دووەم: جێبەجێکردنی ئیلتیزامەکە لە بەرژەوەندیدایەو کە خاوەنی ئیلتیزام لە کاتی خۆیدا ئیلتیزامەکەی جێبەجێ نەکرد، ڕێساکان ماف دەدەن بە خاوەن بەرژەوەندی کە خۆی ئیلتیزامەکە جێبەجێبکات و تێچووی جێبەجێکردنی ئیلتیزامەکەش لە خاوەن ئیلتیزام وەربگرێتەوە.
بۆیە دەڵێین: حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی ماددەی (140) لە دەستووری ئێراقی مافی جێبەجێکردنی ماددەکەی هەیە، هەروەها مافی ئەوەشی هەیە کە داوای تێچووی جێبەجێکردنی ماددەی ناوبراویش لە حکومەتی ئێراقی بکاتەوە.
بەم شێوەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان بە پشتبەستن بە دەستوور، دەتوانێت ڕاپرسی لە ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان ئەنجام بدات. هەروەها بەپێی بڕگەی یەکەم لە ماددەی دووەم لەیاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەلبژاردن و ڕاپرسی، کۆمسیۆن دەتوانێت هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە کوردستانی ئێراق ئەنجام بدات بە شێوەیەکی گشتی، نەک تەنیا لە هەرێمی کوردستان.
لە کۆتاییدا دەڵێین: هیچ بۆشاییەکی یاسایی نییە بۆ پرسی ئەنجامدانی ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان و ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان، ئەوەش پرسێکە پشت ئەستوورە بە دەستوور و یاسا، بەدوای ئەواندا پرسی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ پرسێکە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی پشت ئەستوورە بە یاسا.
پ.ی.د. پرسی سەربەخۆیی..
ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان (مادەی140) لە دیدی یاساییەوە.[1]