ناونیشانی بابەت: جەللاد لەنێوان بەرداشی جەنگاوەریی و کۆیلەییدا
ئامادەکردن: #عادل قادری#

شوناسی جەللاد بەدەمامکەوە دەناسرێت، ئەو حەز دەکات لەژێر سێبەر (the shadow) ە1 کەی دا بمێنێتەوەو بە دوای ڕەشایی و تاپۆی سێبەرەکەی کەوێت؛ ئەمەش هۆکارێکی دەروونییە بۆ هەڵبەستنی دەمامک و “خود” شاردنەوە و “ئەویدی” کوشتن، واتە ڕێکخستنێکی سایکۆلۆژییانەی پڕۆسەی قوربانیکردن و خولقاندنی شوناس و کارئەکتەری قوربانی و هاوکات شکڵ گرتنی کەسایەتی و ئەکتی جەللادیش.
“جەللاد” ئەو کەسەیە کە ئارەزووە (desire) تاریکەکانی خۆی لەرێگەی “قوربانی”یەوە تێر دەکات و زۆر کات ئەم تێرکردنی ئارەزووەی بە بێ دەمامک و لەدەرەوەی “سێبەر” ئەنجام نادات، ئێمە نموونەی جەللادی بێ دەمامک و ڕوخساردیارمان لە مێژوو دا زۆر کەمە، ئەوەیش کە لە جیهانی ئێمە وەکوو جەللادی دیار و بە ڕوخسار قامک خراوەتە سەری (بۆ نموونە سەدام حسێن، عەلی حەسەن مەجید، مولازیم موحسین و…) تەنیا یەکێک لە ڕوخسارەکانی جەللاد بووە و زۆرتر ئاماژەیەک بووە بە لایەنە خوازەیی (metaphoric) و سەمبوولییەکەی جەللاد.
جەللاد هەمیشە بە خۆی و شمشێرەکەیەوە، بە خۆی و چەکەکەیەوە، بە خۆی و ئامێری جێبەجێکردنی ئارەزووەکەیەوە “بەڵام بەدەمامک و بێ ڕوخسار” دەردەکەوێت. ئارەزوویەکی ژێرەوانکێ و گڕاوی کە بەهۆیەکی ئایدۆلۆژیی، سیاسیی، دەروونی یان پەروەردەیی ختووکە دراوە و و هەڵخڕێندراوە و دەبێ تێر بکرێت، ئارەزوویەک کە دەبێ بە خوێن و ترس و سامێک کە دەیخاتە ڕوخسار و و جەستە و دوا نیگای چاوی قوربانیی تێراو بکرێت، خاڵی گرینگ و سەرنج ڕاکێش لێرەدا ئەمەیە کە سەرچاوەی ئارەزووەکان نەست و ناوشیارن بۆیە دوورن لە پانتای وشیاری و توانستی ژیری و وزەی تێڕامانی مرۆڤ. بەڵام بەتەواوەتی لەژێر کۆنترۆڵی وشیاریی بەدەر نین.
لەم هاوکێشەیەی نێوان ئارەزوو (desire) ، وشیاریی (The conscious) و ناوشیاری (The unconscious) دا “بەجەللاد بوون” وابەستەی ململانێ و کێشمەکێشی نێوان ئەم سێ جەمسەرەیە. لەم پرۆسێسەدا جەللادبوون یان قوربانیبوونی “جەللاد” ئاڕاستەکەی دیاری دەکرێت. واتە بیرکردنەوە لەم پرسیارە کە جەللادەکان تا کوێ قوربانی سیستەمێکی پەروەردەیی، کۆمەڵایەتی و کەلتووری ناتەندرووست و دژەژیان و مەرگ دۆستن؟بە زمانێکیتر جەللادەکان تا کوێ بەرپرسن؟وەڵامی ئەم پرسیارانە و دەلالەتەکانی باسی زۆر هەڵدەگرێت و من لێرە ناپەرژێمە سەری و تەنیا هەندێ لایەنی دەروونی ڕۆحی جەللاد و ململانێیەک کە لەنێوان جەللاد و قوربانی لە ئارادایە باس دەکەم.
جەللادێک کە پێدەچێت خۆی نەزانێ چ ئارەزوویەک دەیجووڵێنێت و “قوربانی” تەنیا وەکوو ژەمێکی پێویستی ئارەزووەکەی دەروون و هەناوی ببینێت و وەکوو هایدرا2 و مارێکی چەندسەر و چڵێس و بەشەهوەت بجووڵێتەوە، ئەم دۆخە دەروونییە وێنەیەکی بەدەوی و بیکر و ڕاستەوخۆمان لە جەللاد بۆ دەخاتە ڕوو. ئەم حاڵەتە دەروونییە ئاماژەیە بۆ تێکچوونی پێکهاتی وجوودی کارئەکتەری جەللاد و شێوانی باڵانس و هاوسەنگی لەنێوان دوو جومگە و جەمسەری گەورەی دەروونیی ئەو واتە “وشیاریی و ناوشیاریی”. لێرە دایە دەتوانین باسی ئەوە بکەین کە جەللاد مرۆڤێکە کە هەموو هێزی وشیاری (The conscious) خۆی وردەوردە و لە پڕۆسەیەکی درێژماوە دا دۆڕاندووە و ئەوەی کە ئێستە ئەوی زیندوو ڕاگرتووە لایەنی ناوشیارانە (The Unconscious) ی دەروون و خەون و خواست و ئارەزووە تاریکەکانی دۆزەخی ناوشیاری ئەون. ئەگەر بە ڕوانینێکی یۆنگی3 مرۆڤ وەکوو جەنگاوەری نێوان دوو پانتای وشیاریی و ناوشیاریی بزانین و ئەم جەنگاوەرە ئەرکێتی باڵانس و هاوئاهەنگییەک لە پێوەندی خۆی لەگەڵ واقیع و جیهان لەم هاوکێشەیە دا درووست بکات، ئەوا جەللاد لێرە دا ئەو کەسەیە کە چەکی جەنگاوەرانە و ئینسانیی خۆی دێرزەمانێکە فڕێ داوە و لە هیوا و خەونی ئەوەی کە باڵانسێک لەنێوان “خود” و واقیع و جیهان درووست بکات دەستی شوشتووە و هیچ باوەڕێکی “رۆشن”ی بە داهاتووی ئەم جەنگە سەپێنراوەی نێوان وشیار و ناوشیار نییە و پێشوەخت خۆی داوە بەدەست تاریکیی و هێزە نەناسراو و لەبن نەهاتووەکانی لایەنی تاریک و ڕەشی زەینی ناوشیارەوە؛ هەر بۆیەشە لە هەناو و باوەشی “سێبەر” دا دەژی، “ئەو” پێش لەوەی ڕۆحی جەنگاوەرانە فام بکات بۆ ئەوەی ئەم باڵانسە درووست بکات، ڕۆحی “کۆیلەیی” لای خۆی پەسند کردووە و پێڕەوی دەکات، بۆیە ئەگەر بپرسین جەللادەکان لە کام سەرچاوەوە ئاو (تۆ بڵێ خوێن!) دەخۆنەوە ناتوانین سەرچاوەیەکی تاقانە، تاک یان کارئەکتەر و کەسایەتییەکی ئاسایی و ئینسانی بۆ دیاری کەین چوون لەبنەڕەت دا ئەم لۆژیکە بۆ ناسینی بنج و بناوانی خیلقەت و سەرهەڵدانی جەللاد هەڵەیە یان لانی کەم لۆژیکێکی بەرتەسک و ئایدۆلۆژیکە.
ڕوانینێکی هەڵەیە ئەگەر هیتلەر، مۆسۆلینی، سەدام حسێن و…بە باوکی تاقمێکی زۆر “وردە جەللاد”و شمشێر بەدەستە بێ دەمامکەکان بزانین، بەڵکوو ئەمانەش سەر بە حەڵقەی هەمان ڕۆحی کۆیلەیەتی و ناجەنگاوەریانەن کە تەنیا جیاوازییان لەگەڵ جەللادە جێبەجێکارەکان نەبوونی دەمامکێکی دیار و بینراوە! ئەم جەللادە بێ دەمامک و ڕوخسار دیارانە ڕەنگە خۆیان کوڕی گەورەی “کەڵە جەلاد” و جەللادی مەزن بن بەڵام هیچ کات ناتوانین وەکوو باوکی ڕاستەقینەی جەللاد ناوزەدیان بکەین، بەڵکوو دەبێت بزانین کەڵەجەللاد و جەللادە مەزنەکە واتە باوکی هەموو جەللادەکان لە شوێنێکی دووردەست تر و سەرچاوەیەکی تاریکتر بوونی خۆی وەردەگرێت، هەر چەند جەللادی مەزن، باوکی جەللادەکان و…تەنیا دەربڕینێکی میتافۆریک و خوازەییە و ئاماژەشە بۆ پاڵنەر و لێخوڕ (Drive) ێکی دەروونی کە لە قووڵاییەکانی نەستی دەستەجەمعی مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێت.
بۆیە ئێمە لێرە دا لە ئاستی دەربڕین و زمان دا بەگشتی دەتوانین باس لە دوو جۆرە جەللاد بە دوو ماهییەتی جیاوازەوە بکەین.
1/ جەللادی مەزن: ئاخێزگەی سەرهەڵدانی ئەم جەللادە کز و کوێربوونی زەینی وشیار و بەرەڵڵاکردنی هەموو تاریکیی و سێبەرەکانی زەینی ناوشیارە بەبێ هیچ فیلتەرکردن و هەڵسەنگاندنێک، من ئەم جەللادە مەزنە ناودەنێم جەللادی میتافیزیکی یان بانزەمینی، کە ڕیشەی لە مێژووی کەونینەی دەروون و سایکۆی مرۆڤ دایە و بە شێوەی کۆنەچەشن یان ئارکی تایپ (archetype) ی سێبەر پێناسە کراوە و دەرکەوتووە.
2/ جەللادە گچکە و وردەکان یان وردە جەللادەکان: ئەم جەللادە خۆی دابەش دەبێتە سەر دوو شیوەی “دەمامکدار” و “بێ دەمامک”. هەندێکیان بێ دەمامکن (وەکوو هیتلەر، مۆسۆلینی، سەدام حسێن، هیمللەر) و هەندێکیان دەمامک دارن وەکوو هەموو ئەو جەللادانەی کە سیستەمە سیاسییە ئایینی و ئایدۆلۆژی و دیکتاتۆرییەکان بەرهەمی دەهێنن و ئێمە تەنیا سێبەر و دەمامک و تاپۆیان لە زەینمان دایە (وەکوو هەموو شمشێر بەدەست و سەربڕەکانی داعەش و تاڵیبان و سەربازە زۆڵ4 و بێ دایک و باوکەکانی #بەعس# یان وەکوو ئەو جەللادانەی کە عەبدووڵڵا ئۆجەلانیان لە ناو فڕۆکەکەدا دەگواستەوە و هەموو بەدەمامکەوە بینیمان! کە چۆن بەدەست کوتانی یەکتر شادی خۆیان دەردەبڕن! کە ئەمەش بەرلەوەی شادیکردن بێت بۆ ئەنجامدانی سەرکەوتووانەی ئۆپەراسیۆنێکی نهێنی، خۆشنوودی و شاگەشبوون بوو بۆ تێرکردنی ئارەزوویەکی ڕەش کە لەلایەن سیستەمێکی سیاسی-ئایینییەوە هان دراوە. بۆیە ئەمانە ناو دەنێم جەللادی زەمینی. ئەم جەللادە ئەگەرچی ئامرازی بەرهەست و و زەمینی و ماتریاڵی جێبەجێکردنی ڕووداوێکی سامناک بەناوی قوربانیکردنە بەڵام لەپێوەندی توندوتۆڵ و بنەڕەتیدایە لەگەڵ جەللادە مەزن و میتافیزیکییەکەی دەروون کە پێشتر ئاماژەم پێدا. واتە لە سەرچاوە بانزەمینی و میتافیزیکییەکەیانەوە ڕێنومایی وەردەگرن و بەپێی لێخۆڕ (Drive) و لۆسە (اهرم) ی ئارەزووە تاریکەکانی جیهانی ناوشیار و لایەنە نەناسراو و بانزەمینی و سیحرئاوییەکەیەوە دەجووڵێتەوە و خوێن دەکات بە میحرابە قودسییەکەی دا.
لەم هاوکێشەیە دا وێنەی جەلادانێکی زەمینی وەکوو عەجاج تیکریتی بەسەرهاتێکی سەیر و تایبەتی هەیە. عەجاج تیکریتی بەرپرسی ئەشکەنجەگا و گەورەزیندانی سامناکی نوگرە سەلمان بوو، ئەو شوێنەی بە سەگە دڕ و گەورەکانی کە لە ئەندازەی ئەسپەکان دا لە زەینی قوربانیانی ڕزگاربووگ! ماوەتەوە، ناوبانگی دەرکردووە. عەجاج لەو جەللادانەیە کە ئەگەرچی لەرێگەی هەموو میکانیزم و دام و دەزگا تۆقێنەر و ترسێنەرەکانی بەعسەوە هەوڵ درا دەمامکەکەی لانەبرێت و بە بێ ڕوخساریی و نەناسراوییەوە بمێنێتەوە بەڵام لە دواجار دا (هەرچەند درەنگ) دەمامکەی لابرا و ڕوخساری ئینسانی و گۆشتینی بە سمێڵ و جلوبەرگێکی نەجمە داری بەعسی دەرخرا و تابۆ و تەلیسمەکەی شکا. شتێک کە بووە هۆی ئەوەی ئەم دەمامکە لابچێت و ڕوخساری سادە و حەماسەتی گاڵتەجاڕانە و پاڵەوانێتیی ئایرۆنیکی عەجاج دەربکەوێت وشیاریی و ترس شکانی قوربانیانی دەستی ئەو جەللادە و شێواندنی بەشێک لە هاوکێشە زەمینی و بانزەمینییەکەی نێوان گەورەجەللاد و وردە جەللاد بوو، واتە تێکچوونی پێوەندی داسەپاوی لایەنە سێبەریی و میتافیزیکییەکەی جەللاد لەگەڵ لایەنە بەرهەست و دەمامک دار بەڵام زەمینی و ئینسانییەکەی جەللاد بوو.
دوای ئەم تێکچوون و شێوانە شوناسی جەللاد وەکوو مرۆڤێک کە کەسایەتی بووە بە چەند فاق و لەتەوە دەردەکەوێت، بێگومان جەللادە بەدەمامکەکان وەک وتمان دوای دۆڕاندنی پێش وەختی ڕۆحی جەنگاوەرانەی ئینسانی خۆیان و قبووڵکردنی ڕۆحی کۆیلەیی و فەرمانبەرانە لە جیهانێکی پڕ لە ترس و مۆتەکە دا دەژین، عەجاج بۆیە ئەو دەمامکەی تا ئێستە بەروخسارەوە مابوو چوون ڕۆحی ترسنۆکی و کۆیلەکارانەی خۆی پێدەشاردەوە و لە لایەکیتریش بەو بێ ڕوخساریی و نادیارییەیەوە دەیوەیست لایەنی بانزەمینی و میتافیزییکی جەللاد کە نەناسراوی، نادیاریی، بێ ڕوخساریی بوو بۆ قوربانی و لەهەمبەر قوربانی زەقتر بکاتەوە کە ئەمە بەشێک لە ستراتیژ و سیاسەتی جەللادە بۆ هەیبەت و هەیمەنە بەخشین بە خۆی، شتە نادیار و بێ ڕوخسارەکان هەمیشە مایەی ترسێکی ئەفسووناوی و “کۆیلەکەرانە” و میتافیزیکی بووگن، شتگەلێک وەکوو “با”، “بۆن”، “خودا” و…کە هەندێکیان هەمیشە و لە ڕۆژگارە کەونینەکان دا وەکوو هێز سەرچاوەی تۆقاندنی کۆمەڵە ئینسانییەکان بووگن و لە هەمان کاتیش دا سیستەمێک بوو بۆ ڕاگرتن و کۆنترۆڵکردنی زاڵمانەی کۆمەڵگە.
جەللادانی وەکوو عەجاج دەیانەویست بە نەناسراویی و نادیاریی بمێننەوە بۆ ئەوەی سام و هەیبەتی گەورە جەللادێکی خوازەیی و سەمبوولیک وەربگرن و وێنا و هەیکەلێکی بانزەمینی و پڕ هەیبەت و تۆقێنەر لە خۆیان بۆ قوربانی نیگار بکەن، ئەمە ئەو دووفاق و لقەی ڕوخساری بەدەمامکی جەللادە کە دژوازییەک لە کەسایەتی و تێکچوونێک لە هەناو و دەروونی “ڤی” دا ئاشکرا دەکات. ئەو دژوازییەی کە لایەنێکی لە ترسنۆکی جەللادەوە سەرچاوە دەگرێت و لایەنێکیشی لە حەز و تاسەی بۆ “بەخودا بوون” و بانزەمینی دەرکەوتن لە ڕێگەی سام و ترسی دەمامکەکەیەوە، بێگومان لەم هاوکێشەیە دا ڕۆڵی قوربانی وەکوو ئۆبژە و بوونەوەرێکی پلە دوو و بەستراو و تۆقێنراو هەڵگری باس و خواسی زۆرە بەڵام لێرە دا بەزۆری پەرژاوینەتە سەر جەللاد و لایەنە زەمینی و بانزەمینییەکانی. دوو وێنەی عەجاج تیکریتی بە هەوڵ و تێکۆشانێکی زۆری دۆستانی کەناڵی”رووداو” لە قووڵاییەکانی بیابان و لمستانەکانی نوگرە سەلمانەوە شوێن پێیان گرتووە تا بەغدا و شوێنەکانی تر و لە دواجار دا بە ناو گومانی دەیان نیگای ترسنۆک و تۆقیو و جەنگاوەر و پێشمەرگە و زیندانی دا تێپەڕیوە تاکوو ساغ بۆتەوە و دۆزراوەتەوە، عەجاج کە خەریکە مارێک بەزیندوویی دەخوات و وا دەردەکەوێت لە فێرگەیەکی سەربازی تایبەت بێت، ئەو لەو وێنەیە دا وا بە حەماسەت و پاڵەوانێتی و هەیبەتەوە مارەکە دەخوات وا دەزانێت بەسەر لایەنێکی ڕەش و سامناکی سرووشت و قووڵی بیابان واتە (مار) دا زاڵ بووە و کردوویە بە ژەمێکی سادەی “خۆی”، بەڵام پێدەچێت هەرگیز بیری لەوە نەکردبێتەوە کە خۆی پێشوەخت کۆیلەو خڵەفاو و ترساوی ڕەش مارە گەورەکەی دەروونی بووبێت و ئارکی تایپی سێبەر (Shadow) هەموو دەروونی خواردبێت، لە وێنەیەکی دیکەدا دیسان عەجاج خەریکە کەروێشکێک بەزیندوویی کەوڵ دەکات کە هەمان حەماسەت و پاڵەوانێتی بەتاڵ و ڕوخساری پڕ هەیبەتی بۆشی تێدایە و خەریکە ترسی خۆی لە ڕێگەی کوشتن و قوربانیکردنی کەروێشک دەشکێنێت بۆ ئەوەی دواتر لەسەر شانۆی کوشتنی قوربانییە مرۆیی و نائاژەڵییەکان چاوی “نەترووکێت”، چوون جەللاد لە دواجار دا بەدەمامکیشەوە چاوی هەر دیارە و وردە جەللادەکان هەوڵ دەدەن ترسنۆکییەکەیانی تێدا بسڕنەوە و لە جێگەکەی دا هەیبەت و قووڵایی و ناکۆتاییەکی وەهمی دابنێن، کە بێگومان قوربانییە وشیار و جەنگاوەرەکان هێندە بەدەسەڵاتن لە دوا چرکەی ژیانیشیان دا دژوازیی و کەمایەسی و نزمی جەللاد دەبینن و بە پێکەنین و بزەیەکی تاریک و تاڵ و لە هەمان کات دا درەوشاوەوە بەرەو پێشی مەرگ دەچن و چاو دەبڕنە نێو چاوانی جەللادەکانیان؛ لە ڕێگەی چاوانی بێ دەمامکی جەللادەوە ترس و بۆشاییەکەی هەناوی بەدی دەکەن بۆیە بزە دەیانگرێت، ئەم قوربانییە کاشیف و بوێرانە ئەوانەن بەر لەوەی جەللاد بیانکوژێت و وەکوو ئۆبژەیەکی قوربانیکراو ناویان لە زەینی خۆی دا تۆمار بکات، خۆیان “پێشێ” “مەرگ” (پێشمەرگە!) دەکەون و جەللاد دەخەنە دۆخێکی کۆمیدیی-تراژیکەوە. قوربانییەکی کاشیف و سووژە و بکەر کە نیگاکەی لە شمشێری جەلادەوە دەگوازێتەوە بۆ ناوچاوانی جەللاد و ترس دەگوازێتە سەر بوێری، دەرکەوتەیەک لە ناوشیاری دێنێتە سەر ئاستی وشیاریی! لە ڕادەست بوون و کۆیلەییەوە پێ دەنێتە ناو زیت بوون و جەنگاوەرییەوە! حیکایەتی جەللاد بە ئاڕاستەی زەینی قوربانی پێکهاتی دەشکێت و ماناکانی دەگۆڕێت!بۆیە دەتوانم بە ڕوانینێکی نیتشەییەوە بڵێم لەرووی هەیمەنە و هەژموونییەوە جەللاد و قوربانی هاوزا و هاوپشتی یەکەن!
پەراوێز و سەرچاوەکان:
1-یونگ، خدایان و انسان مدرن، ێ‌نتونیو مورنو؛ ترجمەی داریوش مهرجویی، نشر مرکز، چاپ ششم 1390 ص 52
2-لە ئوستوورە کۆنەکانی یۆنانی کەونارا بەواتای مارێکی چەند سەر و دڕندەیەکی سامناک هاتووە، هەر کاتێک سەرێکی بپەڕێت سەری تازە دەڕوێتەوە لەسەر لەشی
3-کاریک گۆستاڤ یۆنگ، (1875 - 1961) دەروونناس و بیرمەندی بەڕەچەڵەک سویسرایی
4-زۆڵ: بەمانای بێ شوناس یان شوناس نادیار
5- گوستاو یونگ، کارل؛ انسان در جستجوی هویت خویشتن، ترجمە مەحمود بهفروزی، گلبان، چاپ سوم 1387
6-نیچە، ویلهلم فریدریش؛ چنین گفت زردشت؛ ترجمە داریوش ێ‌شوری، تهران، ێ‌گە 1375
[1]