Piştî 95 salan Lozan... Kî bi ser ket û kî bi bin ket?
SÎHANOK DÎBO
Di Şerê Cîhanê yê Yekemîn de, dewletên hevpeymanê xwedî du fikr û armancên sereke bûn; yek jê; modernîteya kapîtalîzmê ji pêvajoya bazirganiyê veguhêzin pêvajoya endustriyal. Di aliyê siyasî de; ferzkirina fikra netewdewletê ya navendî li Rojhilata Navîn û ji aliyê aborî ve jî ew e ku dest deyne ser petrola Rojhilata Navîn.
Armancên imparatoriyê yekgirtî (bilok) ku jî (Almanya, Awisturya, Meceristan, Bulgaristan û Tirkiya Osmanî) pêk tê, ew bû ku Rojhilata Navîn dagir bikin û di nav xwe de dabeş bikin. Hat tercîhkirin ku Rûsya Qeyser ku zêdetir nêzî aliyê Yekgirtî bû ji Şerê Cîhanê yê Yekemîn xwe dûr xist, ji ber ku xeta komunistî pejirandin.
Li ser serkeftinên Brîtanyayê li hin deverên di bin serweriya Dewleta Osmanî de, wekî ku Amond Ellenbi kir ne ji daketina Lîwa/Paşa Mustefa Kemal kurê Selanik ji Engêlreya nedikarîbûn bi lez herêman bigire. Mustefa Kemal ê ku nû ji bo Amedê hate veguhastin, wekî berpirsyarê Artêşa Duyemîn bû, bû fermandarê Eniya Filistînê.
Di şeva vekişîna ji Nablus, Ellunbî de derbas bû, di êvara 19'ê Îlona 1917'an de ji Nablus, rojhilatê Urdun, Şam û çiyayê Torosê vekişiya. Vekişîn bi lezekê mîna birûskê çêbû. D. Elî Hesûn di pirtûka xwe ya bi navê Zilamê Peyker û Mihemed Ferîd Beg jî di pirtûka xwe ya Dewleta Osmanî ya Bilind ev yek bi bîr xistiye.
Di wê demê de, nakokî di navbera hikumeta Enqera ya (laîk) bi serokatiya Mustefa Kemal û Hikumeta Xîlafetê ya li Qestentîn / Stenbolê gûr bû. Li gorî belgeyan aliyê hevpeymanî zexta vekişandinê li Yewnanistanê dikir, ev yek jî sedema sereke ku Mustefa Kemal xwe wekî fermandarekî efsaneyî bi nav bike. Lê ya rast hemû şanoyeke bû, wekî çawa di şerê Sakarya û Afyon û Îzmîr de derket pêş. Hevpeyamî her wiha ji bajarê Eskîşehîr û Konyayê ji bo Mustefa Kemal re vekişiya, paşê di 16'ê Adara 1920'an de jî Îngilistanê Stenbol dagir kir.
Hemû wekî gavên meydanî yên ji bo lidarxistina Kongreya Aştiyê ango Peymana Sêver ku ji 13 madeyan û 433 bendan pêk tê, hatiye kirin. Made û bendên wê ji aliyê 5 komîteyên taybet ên ku di Kongreya Silih de ya 29'ê Mijdara 1919'an de li Parîsê hatibû lidarxistin ve hate amadekirin, ku tê de biryara avakirina Kurdistanê hate girtin.
Em dikarin bibêjin ku Kongreya Silin bingeha Peymana Sêver a ku 10'ê Tebaxa 1920'an de di navbera Brîtanya, Fransa, Îtalya, Japonya, Belçîka, Yewnanistan, Romanya, Bolonya, Portugal, Çekoslovakya, Yugoslavya, Hicaz û Ermemistan û Dewleta Osmanî de hate îmzekirin. Lê hikumeta Enqerayê dît ku Peyama Sêver îxanetek e li djiî tirkan, bi taybet piştî ku Mustefa Kemal xwe ji kurdan ve nêzîk kir û soz da ku ew mafên wan ên ku di Sêverê de hatine rêzkirin, pêk bîne. Ya balkêş ew bû ku 72 nûnerên kurd ên di hikumeta Enqerayê de şandin aliyê Hevpeyamî û bi nameyekê xwest ku Peyama Sêver were îptalkirin. Her wiha jî Îsmet Înonu wekî şandeyê tirkî ji bo Lozanê îlan dike ku Tirkiye ya gelên kurd û tirk e, her du di dewletê de wekî hev in di erk û peywiran de. Tirkiye paş du salan ji Lozanê zêdetirî nîv milyon kurd qetil kirin.
Li aliyekî din jî rewşa hindîrin di Tirkiya Osmanî de aloz bû, di navbera hikumeta Stenbolê ku bi serokatiya Sultan Mihemed El-Sadis û Sedir El-Ezem û hikumeta Enqereyê. Vekişîna Amerîka ji Kongreya Silihê bandorek li ser windakirina demokrasiyê li hilbijartinên Amerîka yên sala 1921'an de û binketina Doro Wilson (Xwediyê rêgeza mafên gelan ku çarenûsa xwe bi xwe diyar bike) kir, ji ber ku Amerîka bi vê yekê dixwest ku hêviyên Fransa û Brîtanyayê di Rojhilata Navîn de kêm bike. Paris û London jî hewl didan ku nêzîbûna Tirkiyeyê û Sovyetê asteng bikin (Peyama Moskov ango Peymana Biratî di navbera Komeleya Niştimanî ya Tirkiyeyê bi serokatiya Mustefa Kemal û Rûsya bi serokatiya Vladimir Lenîn di 16'ê Adara 1921'an de hate mohrkirin. Brîtanyayê jî ji ber zextên şêniyan li ser leşkerên wê dixwest ku diyalogan her du aliyan xirab bike. Li aliyekî din jî pirsgirêka Îranda bû sedem ku nakokî di navbera siyasetmedarên engliz derkeve. Ev hemû jî hişt ku Tirkiyê di Lozana 1923'yan de gelek gelek daxwazan qezenc bike. Lozanek nû ji Lozana 1 cuda ya ku 18'ê Cotmeha 1912'an di navbera Îtalya û dewleta Osmanî de hate îmzekirin. Peymama Lozana Nû ji 143 madeyan ji 17 belgeyên ji Peyman,Mîsaq,Daxuyanî ûBroşûr ango sererastkirina têkiliyên dîplomasî di navbera welatên peymanê de pêk tê. Pêkanîna Peymana Lozana nû 8 mehan bi awayekî dem dem dewam kir, herî dawî di 24'ê Tîrmeha 1923'an li otêla Borîvac Plus a bajarê Lozan a Swîsreyê bi temamî hate îmzekirin.
Derket ku peymana hatî mohrkirin, di navbera dizî û sahiran de pêk hatî. Xwediyê pirtûka Kûrahiya Stratejîk Wezîrê Karên Derve Ahmet Davutoglu di civînekê de bi nûnerên AKP'ê li wargeha ''Qizilcehemam'' ya li Enqereyê gelek caran axaftina xwe dûbare dikir ku Tirkiyê di vegere li Osmanî de bi israr e got: “Çima dema ku Ewropa hewl dide ji bo yekitiya cîhanê û rakirina sînoran dixebitî ku kes wê bi 'împratoriya roman a nû' an 'Ronamiyên nû' wesif neke, lê em dema ku em bang li her kesî ku di nava sed salî de di bin ala yek dewletê de jiyan kirin, dikin em dibin 'Osmaniyên nû? Cardin.. ew ji me re dibêjin osmaniyên nû.. belê em osmaniyên nû ne.”
Di rastiyê de veguhestina Tirkiyeyê ku hatiye gurandin an piştî 95 salan ji hevpeymana Lozanê veguhestina tişta ku ji destên sultaniya Osmaniyan derketiye, tenê komkirineke desthilatdariya oldarî bû û niha faşista netewperestiya Tirkiyatiyê lê hatiye zêdekirin. Di encamê de berhemeke herî metirsîdar li hemberî gelên li Tirkiyeyê û giştî gelên Rojhilata Navîn derket holê. Sîstema Tirkiyatî di hemû qonaxên wê de çi di bin sîwana laîktî û çi jî di paşperdeya niha ya îslamiya radîkal de. Armanca Tirkiyeyê yek e û di yek belgenameyê de ye û ew jî (Mîsaqî Millî) ye. Bi nêrîna Tirkiyeyê divê hemû gel weke gelê Kurd bêne pişaftin an jî koletiya wê bikin weke gelê Ereb an jî xewna wê ya serkeftina li hemberî dijminên dîrokî Farisan. Di rastiyê de hemû gelên li ser erdê li dijî nêrîna Tirkiyeyê ya desthilatdariyê ne û bi taybet li dijî nêrîna sultanê wê yê Osmanî yê serdema nû Erdogan. Erdogan niha eşkere behsa Heleb û Mûsilê dike û çavên xwe dibe ser Misir, Sûdan û kendavê, di heman dema ku hêjî xwîna welatiyên Efrînê û pêkhateyên Sûriyeyê ji devê wî diherike.
Lê 24'ê Tîrmehê ne tenê dîroka Lozanê ye. Beriya wê di heman dîrokê de ya sala 1920'an de jî fermandarê kurd Yûsif El-Ezmê şerê Meyselûn li dijî dagirkeriya Fransa li Şamê da meşandin. Her wiha di heman dîrokê de piştî 90 salî ji hevpeymana Lozanê, Komîteya Hûnandina Hevpeymana Civakî ya Rêveberiya Xweseriya Demokratîk di sala 2013'an de xebatên xwe bi dawî kir. Vê rêveberiyê herî zêde neviyên osmaniyan tengezar dikin û ji ber ku ev rêveberî hêviya xelasiya ji aloziya Sûriyeyê ye û çareseriya demokratîk ya herî guncaw ji aloziya Sûriyeyê re ye, hê jî neviyên osmaniyan tengezar dike. Di vê çarçoveyê de ev dîrok eşkere dike ku yan em ê azad jiyan bikin yan em ê xizmeta ajandeyên aliyên derve bikin. Xwîna Lozan 2 êdî qirêj bûye û êdî xwediyên wê nikarin dagirkeriya xwe bi riya sultaniyeta xwe û bi darê zorê berdewam bikin. Rêxistina civakî mîsogeriya rêveberiya gelan e û di jiyana hevbeş û biratiya gelan de bi israr e û di hevpeymana wê ya civakî de hatiye çespandin. Wisa em ê bijîn – tenê wisa – qedera jiyana me ye. Bi taybet ji ber ku desthilatdar nikaribûn bi ser bikevin û di bin çi rêbazî de be jî ne pêkan e gelên herêmê bi bin bikevin.[1]