ناونیشانی بابەت: ڕووخانی سەددام و گۆڕانی ململانێکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
ئامادەکردن: #داهۆ سالم#
لەو ڕۆژەوەی لە 9 ی ئەپریلی 2003 دا، کە ئەمریکا و بەریتانیا بە هاوکاری هاوپەیمانەکانیان، لە کردەوەیەکی سەربازیدا لەژێر ناونیشانی ” پڕۆسەی ئازادی ئێراق” دا لەدەرەوەی شەرعیەتی یاسایی نێودەوڵەتی، کۆتاییدان بە ڕژێمی 35 ساڵەی #بەعس# هێنا لە ئێراقدا، زۆر پرسیار و گریمانە هاتوونەتە ئاراوە سەبارەت بە هۆکارەکانی ڕوخاندنی ئەو ڕژێمە.
هەرچەندە ئەوەی بە ئاشکرا ڕاگەیەنرا کەوا ڕژێمی سەدام خاوەنی چەکی کۆکۆژە و دەستبەرداری ئەو چەکانەنابێت ئەمە لەلایەک و، وادانرا کە پاڵپشتی لە تیرۆری جیهانی دەکات بە تایبەت ڕێکخراوی قاعیدە لە لایەکی تر، نە لەوکاتەو نە لەوە بەدواش، هیچ بەڵگە و دۆکۆمەنتێک ساغ نەکرایەوە کەوا ڕژێمی بەعس چەکی کۆکوژی لەلای خۆی هێشتبێتەوە، ”هەرچەندە پێشتر هەیبووە و بەکاریشی هێناوە”، هەروەها هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ ڕێکخراوی قاعیدە دا هەبووبێت.
ئا لێرەوە پرسیارە ڕژدەکان گەڵاڵە دەبن، کە سەدام چەکی کۆکوژی نەبوو و هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ ڕێکخراوی قاعید و خودی ئوسامە بن لادنی ڕێبەری ڕێکخراوەکە ساغنەکرایەوە، ئایا زانیارییەکان هەڵەبوون، یان ئامانجە ستراتیژییە دوور مەودا و ناڕاستەوخۆکان، وای دەخواست ئەو ڕژێمە سەرنگون بکرێ؟ ئەو ڕووداوانەی لە دوای ڕوخانی سەدامەوە لە ناوچەی ڕوژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و ناوەوەی ئێراق بەتایبەتی هاتنەئاراوە لە ڕواڵەتدا پێچەوانەی خواست و بەرژەواندییەکانی ئەمریکا بوون.
تەشەنەسەندنی تیرۆر، فراوانبوونی تۆڕەکانی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان، هەڵکشانی توانای سەربازی و مرۆیان بە ڕوخانی سەدام، بە ئەندازەیەک زیادیکرد کە بە سەردەمی ڕژێمەکەی سەدام بەراورد نەدەکرا. ئەمانەو پەلهاویشتنی هەژمونی ئێران بەشێوەیەکی کاریگەر بۆ ئێراق و، دەستگرتن و سێبەری بەسەر بەغدا دا لە ئێراقی دوای سەدام دا، سنوورەکانی نەریتی دیپلۆماتی و نێودەوڵەتی بەزاند، بە جۆرێک لە دەستوەردان و ئاڕاستەکردنی سیستەمی فەرمانڕەوای لە ئێراقدا، ئاڵنگاری ئەمریکا دەکات.
بۆیە زۆرێک، بەتایبەت توێژی ڕاڤەکاران و چاودێرانی سیاسی کومەڵگەی کوردی، لەوانیشەوە بۆ شەقامی کوردی، وای لێکدەدەنەوە کەوا ڕووخانی سەدام، بەرمەبنای زانیاری هەڵە بۆ ڕوخاندنی و لێکدانەوەی نادرووست و پێشبینی نەکراو بۆ قۆناغی دوای ڕوخانی بووە.
بە واتایەکی دیکە، کە گوایە ڕووخانی سەدام، هەڵەیەی ستراتیژی ئەمریکا بوو، بە تایبەت ئەوەی لە دوای ئەو ڕووخانەوە پەیوەستە بە فراوانبوونی ڕوڵی ئێران لە ناوچەکەدا.
جا بۆیە ئەوەی زۆر گرنگە لێرە ئەوەیە، ڕووخانی سەدام پلانی ورد و ڕاڤەبۆکراوی ڕەوتێکی دەستڕۆیشتووی کۆشکی سپی بووە، بە لەبەرچاوگرتنی ئاییندەی ئاساییشی ئیسرائیل.
ئەو ڕەوتەش بە “نیو کۆنسێرڤەتیڤەکان” ناسراون و لایەنگری سەرسەختی دەوڵەتی ئیسرائیلن، لەسەردەمی جۆرج بۆشی کوڕدا پۆستە باڵاکانی کۆشکی سپییان گرتە دەست. هەر ئەوانیش بە هاوکاری دەوڵەتی ئیسرائیل، ڕێکخراوەکانی جوولەکە و لوبی ئیسرائیلی داینەمۆ و ئەندازیاری ڕووخانی ڕژێمی بەعس بوون و، تا ئەو ڕۆکەش هیچ هەڵەیەکی پێشبینی نەکراو لە دوای ئەو پڕۆسەیەوە، پەیوەست بە بەرژەوەندییە باڵاکانی ئیسرائیل، نەهاتووەتەپێش و بە پێچەوانەوە لە دوای کەوتنی بەغدا و دەرهاویشتەکانییەوە، ڕۆژبەڕۆژ پێگەی ئیسرائیل بەهێز و سەلامەت تر دەبێت.
=KTML_Bold=“نیو کۆنسێرڤەتیڤەکان “New Conservatives “=KTML_End=
یەکێک لەو ڕەوەندانەی کە کاریگەرییەکی بەهێزی بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکادا هەیە جوولەکەکانن، نیوکۆنسێرڤەتیڤەکان، گرووپێکی نزیک لە جوولەکەن و تەنانەت بەشێکی زۆریان بە ڕەگەز جوولەکەن و بەوە ناسراون دەستێکی باڵایان هەیە لە بوارەکانی: وزە و پیشەسازی چەک لە ئەمریکا و جیهاندا.
ئەم ڕەوتە لەساڵانی 1970 کاندا دامەزراوە و هەمیشە لە کار و چالاکیدان بۆ سەپاندنی خواستەکانیان بەسەر کۆشکی سپیدا، هەرچەندە هەندێ جار خۆیان بە جێگرەوەی هەردوو پارتی کۆمارییەکان و دێمۆکراتەکان ئەژماردەکەن، بەڵام پەیوەندی ئەوان زیاتر لەگەڵ کۆماریخوازەکانی ئەمەریکادا بەهێزە.
کاراکتەرە دیارەکانی کۆنسێرڤەتیڤەکان بریتین لە ” دیک چینی-جێگری بوشی کوڕ سەرۆکی ئەمریکا، دۆناڵد ڕامسفێڵد-وەزیری بەرگری، پۆڵ ۆڵفۆیتز-جێگری وەزیری بەرگری، پۆڵ برێمەر- حاکمی مەدەنی ئەمەریکا لە دوای ڕووخانی بەعس لە ئێراق، زاڵمای خەلیل زاد، ڕیچارد ئارمیتاچ، ئیلیۆت ئەبرامز، ڕیچارد پێرڵ، کۆندە لێزا ڕایس- وەزیری دەرەوە لە کابینەکەی بوشی کوڕ و چەندانی تر.”
ئەمانە لە کابینەکەی جۆرج بۆشی کوڕدا، دەستیانگرت بەسەر کۆشکی سپی دا و زۆربەی پۆستە هەستیارەکانیان گرتە دەست. ڕیشەی کاری ڕۆشنبیری و دونیابینی ئەم گرووپە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوکاتەی گۆڤاری “Commentary” یان دەردەکرد، کە سەرنووسەرەکەی ناوی “نۆرمان پۆد هۆرێز” بوو. کاری لە پێشینەی ئەم گرووپە دەستەبەرکردن و پاراستنی ئاساییشی ئیسرائیلە، ئەوەش لە ڕێگەی فشار درووستکردن لەسەر سیاسەتی ئەمریکا.
=KTML_Bold=“جوڵەی ئەمریکا و بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل”=KTML_End=
هەمیشە بەرژەوەندییە باڵا و دوورمەوداکانی ئیسرائیل، بە ئەمریکا بەدیدەهێنرێت، خودی ئیسرائیل ڕاستەوخۆ بەشدار نابێت. بە سەرنجدان لە سرووشتی پەیوندییەکانی نێوان وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل و مامەڵەی ئەو زلهێزە لەوەتەی دەوڵەتی ئیسرائیل درووستبووە و، ئەو هەنگاوانەی لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوە دەیهاوێت، دەگەینە ئەو بڕوایەی هەرجوڵەیەکی سیاسی، دیپلۆماسی و سەربازی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەگەر لەسەدا سەد لە بەرژەوەندی ئیسرائیل نەبێت، ئەوا بەلانی کەمەوە بەبێ ڕەچاوکردنی ئامانجە باڵاکانی ئیسرائیل، ئەنجامی نادات.
ئەو پەیوەندییەی لەنێوان ئەمریکا و ئیسرائیل دایە کەموێنەیە لە جیهان دا، بە ئەندازەیەک، کە سنووری نەریتە باوە سیاسی و دیپلۆماتییەکانی تێپەڕاندووە، تا ئەو ڕادەیەی کە لە ساڵی هەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە تاکوو ئێستا، ئەمەریکا 43 جار مافی ڤیتۆی لە ئەنجوومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی، لە بەرژەوەندی ئیسرائیل بەکارهێناوە.
هەر جۆرە هەوڵێکی نێودەوڵەتی بۆ سەرزەنشتکردن و گۆشەگیرکردنی دەوڵەتی جوولەکە، پوچەڵکردۆتەوە.
=KTML_Bold=“ڕۆڵی ئیسرائیل لە هەردوو پڕۆسەی گەردەلولی بیابان و ئازادی ئێراق دا”=KTML_End=
لە دوای کۆتای هاتنی جەنگی ئێراق - ئێران، بە جۆرێک لە جۆرەکان توانای سەربازی ئێراق لەڕووی تێکنەلۆژیای سەربازییەوە قۆناغێکی بەرەوپێشڤەچوونی بەخۆوە دیتبوو، ئەوەش بەهۆی چاوپۆشی و یارمەتییەکانی وڵاتانی ڕۆژاوا لە ماوەی جەنگی هەشت ساڵەدا، بەتایبەت لە بواری موشەکی بالیستی و دوور مەودادا، ئەمەش نیگەرانی لای ئیسرائیلیشەکان درووستکردبوو، بە ئاشکرا ئەو مەترسییانەیان بە کۆشکی سپی ڕاگەیاندبوو، بۆ ئەو مەبەستەش جوڵەیان دەستپێکردبوو، هەر بۆیە لە 20 ی جولای ساڵی 1990 دا، شاندێکی باڵای ئیسرائیل بە سەرۆکایەتی “موشیە ئارێنس” وەزیری ئاساییشی نیشتمانی، هاوڕێ لەگەڵ بەڕێوەبەری هەواڵگری سەربازی و بەڕێوەبەری مۆساد، سەردانی ئەمریکا دەکەن و، هۆشداری دەدرێتە ئیدارەکەی جۆرج بوشی باوک لەمەڕ ئەو پاڵپشتییەی لە سەدام حسێن دەکرێت لەلایەن ڕۆژاواوە.
هەر لەو ساڵەدا ڕاپۆرتە هەواڵگرییە سەربازییە ئیسرائیلییەکان، ئاماژەیان کردبوو بە بەهێزبوونی پێگەی ئێراق لەنێو وڵاتانی عەرەبی دا. هەموو ئەوانە لە پێش داگیرکردنی کوێت دا ڕووی دابوو.
دواتر و لە ساڵی 1996 لۆبی جوولەکە پلانێکیان لە شێوەی پڕۆژەیەک بۆ ڕووخانی سەدام بەناوی “A clean Break” ڕادەستی ئیدارەی بێڵ کلینتۆن کردبوو، داڕێژەرانی پلانەکە “دۆگلاس فەیس، دەیڤد وێرمسەر و ڕیچارت پێرڵ” بوون، کە کەسانی دیاری سەربە نیوکۆنسێرڤەتیڤەکان بوون، دواتر لە ساڵی 2001 بۆ 2004 بوون بە یاریدەدەری وەزیری بەرگری ئەمریکا.
پاش هەموو ئەوانە، بەسوود وەرگرتن لەو ڕەوشە نوێیەی لە ئەنجامی ڕووداوەکانی 11ی سێپتەمبەرەوە هاتنەئاراوە، زەمینەی ڕووخانی ڕژێمی بەعس ئاسانتر بوو. لە مانگی ئۆگەستی 2002 دا، “ئەرێل شارۆن”ی سەرۆک وەزیرانی ئەودەمەی ئیسرائیل، نامەیەک ئاڕاستەی واشنتۆن دەکات، لەو نامەیەدا داوادەکات لەوە زیاتر پڕۆسەی سەرنگونکردنی ڕژێمی سەدام دوانەخرێت.
تەنانەت لەو کۆبوونەوە تایبەتەی نێوان جۆرج بوش و تۆنی بلێری سەرەک وەزیرانی بەریتانیا دا لە Crawford لە ئەمریکا بەسترا، لە کۆتاییەکانی 2002 دا سەبارەت بە چارەنووسی سەدام و ڕژێمەکەی، بەرپرسانی ئیسرائیل بەشدارییان کردووە،
هەموو ئەوانە وگەلێک جوڵە و ئاماژەکان دەرخەری ئەو ڕاستییەن، حکومەتی ئیسرائیل و لوبی جوولەکە، پاڵنەر و هاندەری ئەمریکا بوون بۆ هەردوو پڕۆسەی وەدەرنانی ئێراق لە کوێت و، لەناوبردن و ئیفلیجکردنی توانا ئاسمانی و موشەکییەکان و دواتریش ڕووخانی لە ساڵی 2003 دا.
=KTML_Bold=“ڕوخانی سەدام و ئامانجە گەورەکە”=KTML_End=
هەموو ئەو ڕووداو و گۆڕانکارییەی لە دوای ڕووخانی سەدامەوە هاتنەئاراوە، جۆشدانی ئەو ململانێ خوێناوییە مێژوویەی نێوان شیعە و سوونە بوو لە ناوچەکەدا و، لەپێناو زامنکردنی ئاساییشی ئیسرائیل.
ئا لێرەوە و بەپێی ئەو پێدراوانەی هاتنەچێبوون، دەرکەوت ئیسرائیل و ئاساییشی ئاییندەی لە هەموو کات سەلامەت ترە. ڕاستە کە ئامانجی پڕۆسەی گەردەلولی بیابان بۆ وەدەرنانی سوپای ئێراق بوو لە کوێت، بەڵام هەلێکی زێڕین بوو بۆ لەنێوبردن و تەفروتوناکردنی توانای سەربازی ئێراق.
بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە پڕۆسەی ڕوخانی ڕژێمی بەعسە، کە دەرگای بۆ ئێران واڵاکرد ڕۆڵ و هەژمونی خۆی لە ئێراق و ناوچەکەدا بەهێزبکات. سادەترین تێڕوانین ئەوەیە کە سوودمەندی یەکەم لە ڕووخانی سەدام، ئێرانی نەیاری ئەمریکا و لەبەرانبەردا زەرەرمەندی گەورە وڵاتانی سوننی دۆستی ئەمریکا بوون لە ناوچەکەدا.
ئا لێرەدا بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوندییە باڵاکانی ئیسرائیل، ڕوون دەبێتەوە هەڵەیەک لە ڕووخانی سەدام دا لە گۆڕێدا نییە. هەڵکشانی ڕۆڵی ئێران لە ناوچەکەدا لەسەر حسابی وڵاتانی عەرەبی سوننی، ئامانجە بنچینەییەکەیە. بەلای کەسەوە شاراوە نییە گۆڕینی ڕژێمێکی سەرسەختی سوننی دژبە ئێران، بۆ سیستمێکی دیموکراسی لە وڵاتێکی وەک ئێراق دا، کە زۆرینەی دانێشتوانەکەی شیعە مەزهەبن و، هەموو سەرکردە و فیگەرەکانی ئەو مەزهەبە، بەشی هەرە زۆری ژیانیان لە ئێران دا بەسەربردووە، ئاشکرایە ئەو گۆڕانکارییە لەبەرژەوەندی ئێران دا دەبێت و بە ئەنقەست ئەنجام دراوە.
ئەمە ڕاستییەکە و زۆر بەڕوونی دەرکی پێکراوە، تەنانەت وڵاتانی عەرەبی بە زانینی ئەو ڕاستیدانە بەناچاری و لەژێر فشاری ئەمریکا دا، پڕۆسەی ئازادی ئێراقیان قەبوڵکرد.
چەندین هەوڵ هەبوون لەلایەن کۆمەڵەی وڵاتانی عەرەب، بەتایبەت میسر و سعودیە بۆ پاشگەزکردنەوەی ئەمریکا و پەکخستنی هێرش بۆ سەر ئێراق، بەڵام سەرکەوتوونەبوون. بە لابردنی سەدام و ڕژێمەکەی و واڵاکردنی ئێراق لەبەردەستی ئێران دا، ململانێی خوێناوی خەفەکراوی نێوان شیعە و سوونە بەتوندی سەریهەڵدایەوە.
بەرزکردنەوەی باڵانسی شیعی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا، لەسەر حیسابی سوننی و قوڵکردنەوە و زەقکردنەوەی مەزهەبگەرایی لێکەوتەوە. دواتر تەشەنەسەندنی ئەو گرژی و ئاڵۆزیە بۆ وڵاتانی تری ناوچەکە وەکو: سووریا، لوبنان و یەمەن، بەر ئەنجامی ئەو گۆڕانکارییە بوو کە لە ئێراقەوە دەستی پێ کرد.
گۆڕانکاری لە تەرازووی هێزدا لەبەرژەوەندی بلۆکی شیعی بۆ توندکردنەوەی ململانێکەبوو، چونکە جگەلەوەی جەمسەری شیعی تەنیا یەک ستاتۆی دەوڵەتیان لەدەستدایە کە ئێرانە، هاوکات تەنیا 15% ی جیهانی ئیسلامیی پێکدێنن، بۆیە بەردەوامی و توندکردنەوەی ململانێی نێوانیان هاوسەنگی پێویست بوو، هاوسەنگییەکەش بە واڵاکردنی گۆڕەپانی ئێراق لەبەرژەوەندی ئێران ئەنجام درا، ئەمە وێڕای ڕەخساندنی هەل بۆ گرووپە تیرۆریستییەکان، لەپێناو قوڵکردنەوەی ئەوململانێیەدا.
یەکێکیتر لەو ئامڕازانەی بەنزینی بەو ئاگرەدا کرد، هەڵوەشاندنەوەی سوپای ئێراق بوو، کە بەلای چاودێرانەوە هۆکارێکی کاریگەربوو لە بەهێزکردنی گرووپە توندڕەوە تیرۆریستی و یاخییەکان لە ناوچە سوننی نشینەکاندا.
دواجار بەپێی ئەو ڕەوشەی لەنێو جیهانی ئیسلامی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا بەدوای ڕووخانی بەعس دا هاتەکایەوە، دوای سووربوونی دەستی شیعە و سوونە بە خوێنی یەکتر و پەلهاویشتنی پریشکی ئاگری مەزهەبی بۆ وڵاتانی تری وەکو: بەحرەین، یەمەن، سووریا و لوبنان، ئەو ڕاستییەی پیشاندا، کەوا مەترسی لە پێشینە و گەورە کە ڕووبەڕووی جیهانی عەرەب دەبێتەوە، چی دی لە ئیسرائیلەوە نییە، بەڵکوو لە ئێران و بلۆکی شیعییەوەیە.
هەڵپەی ئیسرائیل لەخاکی عەرەبدا سنووردارە، کە لەوانەیە لە بەرزاییەکانی جۆلانی سووریا و ناوچە فەلەستینییەکانی وەکو: کەرتی غەزز و کەناری خۆراوا تێپەڕنەکان، بەڵام ئێران چاوی لە خاکی عەرەبە، هەرلە یەمەن، بەشێکی خاکی سعودیە، بەحرەین، ئێراق، سووریا و تاوەکوو لوبنان.
بۆیە چیدی ئیسرائیل دوژمنی سەرسەختی عەرەب نییە، چیدی کێشەی عەرەب - ئیسرائیل کاری لە پێشینەی شەقام و فەرمانڕەواکانی جیهانی عەرەب نییە.
پێش قوڵبوونەوەی ململانێی مەزهەبی لە ناوچەکەدا، ئەگەر هاووڵاتییەکی فەلەستینی بەدەستی هێزە ئیسرائیلییەکان بکوژرایە، کۆمەڵەی وڵاتانی عەرەب، شەقامی عەرەبی دەهاتنە سەر هێڵ، یان هەندێک جار دۆسەیەکە ڕەوانەی ئەنجوومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی دەکرا، بەڵام ئێستا ڕەوشێک هاتە گۆڕێ، کەوا ئەمریکا دانی نا بە قودس دا وەکوو پایتەختی دەوڵەتی ئیسرائیل و دواجاریش لە مارسی ئەمساڵدا بەرزاییەکانی “جۆلان” ی وەکوو بەشێک لە خاکی ئیسرائیل ناساند، هەموو ئەمانە نەک کاردانەوەی توندی لە جیهانی عەرەبیدا بەدوای خۆیدا نەهێنا، بەڵکوو لە مانگی فێبرایەری ئەمساڵ دا بۆ یەکەمجار وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی عەرەب لە “وارشۆ” ی پایتەختی پۆڵەندا، بە ئاشکرا لەگەڵ سەرەک وەزیرانی ئیسرائیل دا کۆبوونەوە و، ئامانجی کۆبوونەوەکەش ئاساییشی ناوچەکە بوو.
بەواتایەکی دیکە ئەوە فوبیای شیعەگەرای و ڕۆڵی ئێران بوو وای لە سەرکردەکانی عەرەب کرد چیدی کێشەی فەلەستین پێشمەرج نەبێت بۆ دانیشتن لەگەڵ بەرپرسانی ئیسرائیلیدا، گۆڕانی هاوسەنگی هێز لە بەرژەوەندی شیعە، سەرکردەکانی عەرەبی ناچارکرد فەلەستینییەکان بەتەنیا جێبهێڵن، چونکە لەمەودوا ئەوەی مەترسییە بۆ سەر عەرەب، ئیسرائیل نییە بەڵکوو ئێرانە. بە پێچەوانەوە وڵاتانی عەرەبی سوننی پێویستیان بە پاڵپشتی ئیسرائیل دەبێت، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران.
ئەو ڕۆژەی ڕژێمی سەدام سەرنگونکرا، ئێراق وەکوو کێکێک پێشکەش بە ئێران کرا، بۆ ئەو گۆڕانکارییە بوو لە هاوکێشەی ململانێکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕستدا ڕووی دا و ئیسرائیلی لە پێگەی دوژمنەوە گۆڕی بۆ دۆست. [1]