پەیمان محەمەد
#موحسین دزەیی# ، ئەندامی پێشووی مەکتەبی سیاسیی پارتی لە هەڤپەیڤینێکدا باس لە کەسایەتیی مەلا مستەفای بارزانی و شۆڕشەکانی دەکات و دەڵێت: لەگەڵ ئەوەی هەوڵی ئاشتەوایی دەدا و لەگەڵ شەڕ نەبوو، بەڵام ئامانجی دووری تێکۆشان بوو بۆ هەر چوار پارچەی کوردستان.

هەڤپەیڤینەکە کۆنە و بۆ ساڵی 1993 دەگەڕێتەوە، موحسین دزەیی لە بەشێکی قسەکانیدا باس لە چۆنێتی ناسینی مەلا مستەفا بارزانی دەکات و دەڵێت: ''ساڵی 1943 منداڵ بووم و یەکەم جار بوو کە چاوم بە بارزانی کەوت، بێگومان لەو کاتەوە هەر لەسەر ئەو باوەڕە مامەوە کە بازرانی سەرکردەیەکی لێهاتووی کوردە و شتێک بۆ کورد دەستەبەر دەکات.

موحسین دزەیی لەبارەی هاوکارییەکانی مەلا مستەفا بارزانی بۆ قازی محەمەد و کۆماری #مەهاباد# دەڵێت: بارزانییەکان هێزی سەرەکیی سوپای بەرگریی کۆماری مەهاباد بوون و ''تاکە هێز'' بوون کە کاتی هێرشی سوپای ئێران، بەرگرییان لە کۆمار کرد.

هەر لەبارەی کۆماری مەهاباددا ئەو ئەندامەی پێشووی مەکتەبی سیاسیی پارتی ئاماژەی بەوە کرد، ''کاتی تێکچوونی کۆمار، مەلا مستەفای بارزانی بە قازی محەمەدی گوتووە، خۆت ڕادەست مەکە، پێکەوە تاوەکوو بمێنین بەرگری لە کۆمار دەکەین، بەڵام قازی محەمەد قبووڵی نەکردووە و گوتوویەتی، منیش لەگەڵ خەڵکەکە دەمێنمەوە و خۆم ڕادەست دەکەم، ئاڵای کوردستانیشی ڕادەستی بارزانی نەمر کردووە.

لە بەشێکی دیکەی هەڤپەیڤینەکەدا، موحسین دزەیی باس لە پیلانگێڕییەکانی حیزبی #بەعس# بۆ مەلا مستەفا بازرانی و کوردستان دەکات و دەڵێت: ساڵی 1974 بارزانی پێیخۆش نەبوو شەڕ درووستببێتەوە، بەڵام بەعس بڕیاری دابوو و شەڕەکەی بەسەر کوردستاندا سەپاند.

دەقی هەڤپەیڤینی ڕووداو لەگەڵ موحسین دزەیی

پرسیار: ئایا مەلا مستەفا بارزانی لە ساڵەکانی 1974 و 1975 کە درێژەی بە شۆڕش دایەوە، بڕوای تەواوی بە دۆستەکانی هەبوو؟ #کەرکووک# چەندە گرنگ بووە بە لای بارزانییەوە؟ پەیماننامەکەی جەزائیر چ کاریگەرییەکی لەسەر مەلا مستەفا بارزانی هەبوو و بۆچی درێژەی بە شۆڕش نەدا؟

موحسین دزەیی: سوپاسی هاتنتان دەکەین بۆ ئینگلتەرا، چونکە زەحمەتمان داون و ڕێکنەکەوت لە کوردستان بتانبینین، بەپێی توانا هەوڵدەدەم ئەو پرسیارانەی ئێوە ڕوون بکەمەوە، هەرچەندە کە باس لە سەرۆک بارزانی، کەسایەتییەکی ئەوها مەزن، بۆ کەسێکی وەک من یان لە ماوەیەکی سنوورداردا زۆر ئەستەمە بە تێروتەسەلی باسی بکەین، بەڵام هەوڵدەدەم ئەو بیرەوەری و ئەو شتانەی کە لەیادمن باسیان بکەم، بەتایبەتیی ئەوەی کە داواتان کرد لە ساڵانی 1974 و 1975.

دەمەوێت بەر لەوە، نەختێک بگەڕێمەوە بۆ مێژووی کۆن، کە من بارزانیم چۆن ناسیوە و کەی ناسیومە؛ من منداڵ بووم لە قوتابخانەی سەرەتایی بووم، وابزانم لە پۆلی پێنجەمی سەرەتایی کە ئەوکات قوتابخانەی یەکەمی #هەولێر#یان پێدەگوت، لەوێ بووم. ساڵی 1943 لە مامۆستاکانم گوێم لێ بوو باسی شۆڕشێکیان دەکرد بە سەرکردایەتیی مەلا مستەفای بارزانی، کە شۆڕشێکی هەڵگیرساندووە.

ئەوکات شەڕی دووەمی جیهانی لە ئارادا بوو، هەروەها لە کاک ئەحمەدی برام کە لە من گەورەتر بوو و ئەم دەنگ و باسانەی دەزانی، جاروبار ئەم شتانەم لێ دەبیست. تۆزێک هەستم بەوە دەکرد حەزم دەکرد مەلا مستەفای بازرانی بناسم، کە کێیە؛ ڕۆژێکی زستانی 1944 بوو، سەرەتای ساڵی 1944 دوای ئەوەی کە گفتوگۆ پەیدا بوو لەنێوان میری ئەو کات و شۆڕشەکەی بارزانیی نەمر لە بارزان و بەڵێنیان پێدابوو، کە هەندێک لە داواکارییەکانی جێبەجێ بکەن.

ڕۆژێک لەنێو پۆل دانیشتبووین، لەکاتێکدا قەرەباڵخییەک پەیدا بوو و لە هەر پۆلێک قوتابییەکان ڕایان دەکردە دەرەوە بە مامۆستاکانیشەوە، ئێمەش لەگەڵیاندا [چووین]؛ پرسیارمان کرد چی بووە؛ [بینیمان] چەند کەسێک لە بەرانبەر ئێمە بە پێ بەرەو ناوشار دەهاتنەوە، 10 یان 12 کەس بوون، چەکدار بوون، یەکێکیان لە پێشەوە دەڕۆیشت. پرسیارمان کرد کێیە؟ وتیان مەلا مستەفای بارزانییە، ئەوکات چووبوو بۆ باداوە بۆ پرسەی خوالێخۆشبوو مەلا فەندیی (ئەفەندی) هەولێر، کە پیاوێکی گەورەی ئایینی و سیاسی بوو لە هەولێر کە [مەلا مستەفای بارزانی] لەوێوە بەرەو ناوشار دەچوو.

ئەمە یەکەم جار بوو کە چاوم بە بارزانی کەوت، بێگومان هەر لەسەر ئەو بیروباوەڕە مامەوە کە بازرانی دەبێتە سەرکردەیەکی لێهاتووی کورد و شتێک بۆ کورد دەستەبەر دەکات. تاوەکوو دوای ئەوە کە شۆڕشی 1945 دەستی پێ کردەوە و بە تەواوەتی ئێمە بەدوادواچوونمان بۆ هەواڵەکانی شۆڕش دەکرد، کاتێک چووبوومە قۆناخی ناوەندی، هەواڵی ئەم شۆڕشەمان دەزانی، دواتر کە چوو بۆ مەهاباد و لەگەڵ هاوڕێکانی لەوێ خزمەتی کۆماری مەهابادیان کرد؛ من لەو کاتەوە زانیومە کە مەلا مستەفای بارزانی سەرکردەیەکە هەوڵدەدات کە ئامانجی کورد جێبەجێ بکرێت و شتێک بە کورد بگات و ئێمەش چاومان لەمە بڕی بوو.

دوای تێکچوونی کۆماری مەهاباد، گەڕایەوە باشووری کوردستان و دووبارە ڕێبڕینی مەسیری بەناوبانگ کە سێ یان چوار دەوڵەتی بە نێو دوژمندا بڕی و هەمووی بە شەڕ، کە ماوەی زیاتر لە شەش هەفتەی خایاند و گەیشتە خاکی سۆڤیەتی ئەو کات. نامەوێت بگەڕێمەوە سەر ئەو بابەتەی کە مەلا مستەفای بارزانی چۆن هاتەوە و چۆن پارتی ئەو کات پەیوەندی پێیەوە دەکرد و تاوەکوو ئەو کاتەی گەڕایەوە و شۆڕشی ئەیلوول دەستی پێ کرد.

ساڵی 1963 چوومەتە نێو شۆڕشی ئەیلوول، ئەوکات لە نزیکەوە زیاتر بارزانیم ناسی. بازرانی هەموو هەوڵ و کۆششی بۆ ئەوە بوو شتێک بۆ نەتەوەی کورد دەستەبەر بکات و پەیوەندیی بە هەموو لایەنێک دەکرد، کە بتوانن یارمەتییەکی میللەتەکە بدەن و بارزانی توانی لە ماوەیەکی کەم دەنگی کورد بگەیێنێتە جیهان و کورد بە دەرەوە بناسێنێت و بە هەر کەسێکت گوتبایە کە من کوردم، پرسیاریان لێدەکردی بازرانی؟ ناوی بارزانییان لەگەڵ کورد دەهێنا.

پرسیار: بارزانی مەبەستی بوو گرفتی کورد بکاتە بابەتێکی جیهانی؟
موحسین دزەیی: بەڵێ، مەبەستی ئەوە بوو، لەبەر ئەوە هەوڵی دەدا؛ هەرچەند ئەو کات دۆخەکە بە جۆرێکی دیکە بوو، لە سەرەتای شۆڕشەوە ساڵانە جارێک ڕۆژنامەڤانێک دەهات، یان بە دوو ساڵ جارێک دەهاتن. پەیوەندی گرتن زۆر ئەستەم بوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەموو جۆرە هەوڵێکی دەدا و بەپێی توانا خەڵکی دەناردە دەرەوە کە بتوانن دەنگی کورد بگەیێننە دەرەوە.

قەناعەتی وابوو کە ئەگەر هێزێکی گەورە پشتگیریی کورد نەکات، ناتوانێت بگاتە ئامنجەکانی خۆی، لەبەر ئەوە بەردەوام هەوڵی دەدا هێزێکی سەرەکیی جیهان، ببێتە پاڵپشتی میللەتی کورد.

مەلا مستەفا کەسێکی سیاسی بوو، لەبەر ئەوەی وەک دەڵێن، هەموو هێلکەکانی نەدەخستە سەبەتەیەکەوە، هەوڵی دەدا لەگەڵ سۆڤیەت، ئەمریکا، بەریتانیا، لەگەڵ دراوسێکانمان لەگەڵ ئێران و تورکیاش هەوڵی [پەیوەندی] دەدا.

بێگومان کاتێک مەلا مستەفا دەیوت کورد، مەبەستی تەنیا باشووری کوردستان نەبوو، بەردەوام باسی لە هەموو کوردستان دەکرد، هەرچەند کە بۆ دۆخی ئێستای ئێمە لە باشووری کوردستان دەمانەوێت شتێک دەستەبەر بکەین، بەڵام بەردەوام ئامانجی دووری ئەوە بوو کە کورد هەموو یەکە و نەتەوەیەکی دابەشکراوە.

بێگومان پێشتریش سەلماندوویەتی، لە دوو سێ پارچەی کوردستان شەڕی کردووە، لە ئێران تەنیا ئەو بوو بەرگری لە کۆماری مەهاباد کرد و چەند شەهیدیان دا.

پرسیار: ئەمە ڕوونە کە ئەگەر هێزی ئەوان نەبووایە، ئەو ساڵەش نەیاندەتوانێت لە بەرانبەر هێرشەکانی سوپای ئێران بەرگری بکەن؟

موحسین دزەیی: بەڵێ، هێزی سەرەکیی سوپای کۆماری مەهاباد بۆ بەرگری، بارزانییەکان بوون و چەند بەرەیەکی شەڕیان ڕادەست کرابوو و ئەوان شەڕیان دەکرد، چەند شەهیدێکیشیان هەبوو، ژمارەیەکی زۆریان شەهید هەبوو لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و خۆی کە چوو بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستان، چووە لای قازی محەمەد و وتی، 'وەکو سەربازێک ئامادەمە بەرگری لە کۆماری مەهاباد بکەم'.

پرسیار: هیچ بیرەوەرییەکی باس نەکردووە لەبارەی ئەو کات و بوونیان لە کۆماری مەهاباددا؟

موحسین دزەیی: دوای تێکچوونی کۆماری مەهاباد، بەر لەوەی قازی بگیرێت، من ئەم وتەیەم لە هاوژینی [خانمی] قازی محەمەد دایکی کوڕی ڕەش بیستووە، بەر لەوەی بارزانی لە سۆڤیەت بگەڕێتەوە بۆ کوردستان، من لە ئەڵمانیا خانمی قازیم بینی، چوومە لای ئەو قسەی بۆ کردم و وتی، ئەو کاتەی کۆماری مەهاباد تێکچوو و خەریک بوو خۆیان ڕادەست بکەن، بارزانی داوای لە قازی کرد کە خۆی ڕادەست نەکات، 'وەرە من لەگەڵت دەبم و تاوەکوو ماوین شەڕ و بەرگری دەکەین'.

بارزانی گوتوویەتی، 'ئەو ئاڵایەی کوردستانت بۆ دەپارێزم'، ئەمە خانمی قازی ئەم قسەیەی کرد، قازیش گوتویەتی، 'نەخێر، من بڕیارم داوە کە خۆم ڕادەست بکەم، لەبەر ئەوەی نابێ، خەڵک کە (بەزیوە) لە بەرگری، منیش لەگەڵ خەڵکەکە خۆم ڕادەست دەکەم، با مەسیرمان هەموو یەک بێت.'

کە بارزانی گەڕایەوە لە سۆڤیەت خۆی ئەم قسەیەی بۆ من گێڕایەوە، دەقی ئەم قسەیە بوو، وتی، 'داوام لە قازی کردووە، قازیش گوتوویەتی نەخێر، ئاڵاکەی کوردستان ڕادەستی تۆ دەکەم، من دەبێت خۆم ڕادەست بکەم'. [بارزانی] وتی ئەو جا ناچار بووم و بەرەو باشووری کوردستان گەڕامەوە'، کە پاشان چووە سۆڤیەت.

ئیتر خۆتان دەزانن کە مێژووی شۆڕش چۆن بووە، ئەوکات شۆڕشەکە بەردەوام بوو تاوەکوو ڕێککەوتنی 11ی ئازار، کە حکومەتی ئێراق دانی نا بە مافی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی [حوکمی زاتی] و ڕێککەوتنێک لەسەر ئەم بنەمایە جێبەجێ کرا؛ ئەمە بۆ کورد گەورەترین دەستکەوت بوو، لە مێژووی نەتەوەی کورددا نەبوو کە حکومەتێک بە فەرمی دان بە مافی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی دابنێت و ڕێککەوتنی فەرمی لەنێوان دوو لایەنەکە هەبێت. بێگومان مەلا مستەفا ئەمەی پێ دەستکەوتێکی گەورە بوو، کە دەستەبەر کراوە، هەرچەند قەناعەتی نەبوو بەعس ڕێکەوتنەکە جێبەجێ بکات.

پرسیار: واتا گومانی هەبوو لە ڕێککەوتنەکە و کردەوەکانی بەعس؟

موحسین دزەیی: بەڵێ، بەر لەوەی بچێت بۆ واژۆکردنی ڕێککەوتنەکە، دانیشتنێکی لەگەڵ ئێمە کرد و ڕای هەموومانی وەرگرت، هەمووان بۆچوونیان وابوو کە ئەم ڕێککەوتنە بکرێت و دەستکەوتێکی گەورەیە؛ وتی، 'من بە گوێی ئێوە دەکەم بۆ ئەوەی نەڵێن ڕای خۆی سەپاند، مادام ئێوە زۆرینەن و ڕاتان وایە ڕێککەوتنەکە بکەین، من ڕێکدەکەوم و ئەمە ڕاستە شتێکی باشە، بەڵام من هیچ کات متمانەم بە حیزبی بەعس نییە، کە ڕێککەوتنەکە جێبەجێ بکات، بەڵام کێشە نییە واژۆی دەکەم.' گەڕایەوە بۆ ئەو ژوورەی کە سەدام حسێنی لێبوو و ڕێککەوتنەکەیان واژۆ کرد.

بۆ ئێمە هەنگاوێکی زۆر گەورە بوو، بەڵام دەرکەوت دوای ماوەیەک بەعس دەستی بە پیلانگێڕی کرد و پاشگەز بووەوە و بەڵێنەکانی لە ماوەیەکی کەمدا لەبیر کرد.

پرسیار: یەکێک لە هۆکارەکانی بێباوەڕیی بارزانی کردەوەی بەعسییەکان بوو، یەکێک لە پیلانگێڕییەکانیشیان پیلانی مەلاکان بوو.

موحسین دزەیی: بەڵێ، بێگومان پێتشتریش لە ساڵی 1963 ئەزموونی لەگەڵیان هەبوو، دەیناسین، لەبەر ئەوە هەرگیز متمانەی پێیان نەبوو و گومانی لە ڕاستبوونیان هەبوو، یەکێک لە نموونەی پاشگەزییەکەیان، ئەوە بوو کە پیلانگێڕییان لە دژی ژیانی [مەلا مستەفا] کرد.

ئەو کات من نوێنەر بووم لە پراگ، لە چیکۆسلۆڤاکیا، مانگی نۆ بە مۆڵەت گەڕابوومەوە بەغدا، بە ئۆتۆمبێل لە ڕێگەی موسڵەوە گەڕامەوە و نەچوومەوە بۆ هەولێر و یەکسەر چوومە بەغدا، خۆی وایە کە یەکێک لە دەرەوە نوێنەر (سەفیر) بوو، دەچێت لە تۆماری تەشریفات (سجیل تشریفات) لە کۆشکی کۆماری واژۆیەک دەکات، کە گەڕاوەتەوە و هەروەها چاوی بە سەرۆککۆمار و جێگرەکەی دەکەوێت. من داوای چاوپێکەوتنم لەگەڵ جێگری سەرۆککۆماری ئەو کات کرد کە سەدام حسێن بوو، ڕۆژیان بۆ دیاری کردم بۆ ڕۆژێک دواتر بۆ ئێوارە، منیش بە هەلم زانی وتم سەرێکی هەولێر دەدەمەوە، ئەو کات شێروانی کوڕم لەگەڵ بوو، منداڵ بوو، وتم ئەویش دەگەیێنمەوە هەولێر، پاشان بەیانی من دەگەڕێمەوە و ئێوارە دەچم بۆ چاوپێکەوتنەکە.

هاتمەوە بۆ هەولێر ئەوەندەی پێنەچوو ئاگاداریان کردمەوە و وتیان پیلانگێڕییەکی وا هەبووە، یەکسەر بروسکەیەکم نووسی بۆ کۆشکی کۆماری و جێگری سەرۆککۆمار کە چاوپێکەوتنەکەم دوابخرێت، من ناتوانم ئێستا بێم. یەکسەر بەرەو گەڵاڵە بەڕێکەوتم، بەرەبەیانی گەیشتم؛ چووم، وتیان مەلا مستەفا لە قەسری سەلامە و ڕۆیشتم بۆ ئەوێ، بەرپرسی پاسەوانەکان کە ناوی (حاچک) بوو و لە ژوورەوە پیاسەی دەکرد، ئێستاش حاچک ماوە و یەکێک لە هەڤاڵەکانی بوو کە لەگەڵی چووبوو بۆ یەکێتیی سۆڤیەت و یەکێک لە قارەمانەکان بوو. حاچک کە چاوی بە من کەوت و زانی کە شڵەژاوم وتی، 'لێرەیە بەڵام خەوتووە'، کە بینی قەناعەتم نەکردووە. بردمی و وتی، 'لە پەنجەرەوە سەیر بکە'، منیش سەیرم کرد و بینیم خەوتووە، وتی، 'تازە خەوتووە، با ئیستڕاحەت بکات و جێگەش بۆ تۆ دادەنێین ئیستڕاحەت بکە.'

بەیانی هەڵسام چوومە لای پێکەوەنانی بەیانیمان خوارد، بێگومان لەم پیلانگێڕییەی کە لەگەڵیان کرد، زۆر دڵگران بوو و بە موعجیزەش ڕزگاری بوو.

پرسیار: نەمر بارزانی خۆی چی دەوت لەبارەی ڕووداوەکەوە؟ بابەتەکە سەرسووڕهێنەرە، لەنێوان کۆمەڵێک مەلادا ڕوویدا.

موحسین دزەیی: بەڵێ، بەڵام دۆخەکە ئاوا بوو کە مرۆڤ سۆز و عاتیفەی دەجووڵا و بە سۆزەوە قسەی دەکرد، بەڵام ئەو نەشڵەژابوو و زۆر ئاسایی بوو، واتا ئێمە زیاتر شڵەژابووین، کە لەکاتی ڕووداوەکە لەوێش نەبووین، ئاگادار نەبووین و چاومان لێ نەبوو، بەڵام شڵەژابووین؛ بەڵام ئەو باوەڕی تەواوی هەبوو و وتی، 'شتێک ئەگەر خودا ڕای لەسەر نەبێت، جێبەجێ نابێت، هەرچەند پیلانگێڕییەکی گەورەشت لەگەڵ بکەن، مرۆڤ ڕزگاری دەبێت.'

پاشان دوای یەک یان دوو ڕۆژ بۆی باس کردین ڕووداوە چۆن بووە و چۆن دانیشتوونە، چۆن مەلاکان تەقیونەتەوە، ئەوەی کە لە بەرانبەر ئەو دانیشتووە، ئەوەی شەهید بوو چایچییەکە بوو، کە کەوتووەتە نێوان سەرۆک بارزانیی نەمر و مەلاکەی کە تەقەمەنی لێ بەسترابوو، ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە [مەلا مستەفای بارزانی] پارێزراو بێت و ئەو پێشمەرگەیەش شەهید بێت. ئەمە یەکێک لە نموونەکان بوو کە حکومەت [لە ڕێککەوتنی 11ی ئازار] پاشگەز بووبووەوە و بە هەموو شێوەیەک هەوڵی دەدا کە ئەم ڕێککەوتنە جێبەجێ نەکات.

پرسیار: ئەمە هۆکارێک نەبوو کە مەلا مستەفای بارزانی شەڕ ڕابگەیێنێت؟
موحسین دزەیی: هیچ کات؛ بەڵێ زۆر داواکرا کە وەزیرەکان و کاربەدەستان [لە بەغدا]، هەمووی بکشێنەوە و دەست لە بەرپرسیارییەتیی لە حکومەت هەڵبگرن، بەڵام مەلا مستەفا قبووڵی نەکرد، ڕای بارزانی ئەوە بوو کە ئێمە نابێت بەڵگە بدەینە حکومەت کە ئەوان پاشگەز ببنەوە، ئێمە دەبێت ئەو ماوەیەی کە داندراوە بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی 11ی ئازار، تەواوی بکەین، شەڕ نەبێتەوە بڵێن مەلا مستەفای بارزانی لەسەرخۆی شەڕی کردەوە، دەیوت، 'میللەتی کورد لە من گەورەترە لەبەر ئەوە خەڵک چاوەڕێی ئەوە نییە کە من لەسەر ژیانی خۆم بڵێم دەست بە شەڕ بکرێتەوە، ئێمە دەبێت ئەم دەرفەتە بپارێزین تاوەکوو ئەو چوار ساڵە تەواو دەبێت، بزانین ئایا جێبەجێی دەکەن یان نا'، ئەمە ڕای ئەو [مەلا مستەفای بارزانی] بوو.

کە ساڵی 1974 دانووستاندنیان لەسەر شێوەی ئۆتۆنۆمییەکە دەستپێکردەوە، من یەکێک بووم لە ئەندامانی شاندی کوردستان، دیار بوو کە پاشگەز بووبوونەوە، تەنانەت ئەوانەی کە بە ناو بەرەی قەومی و نیشتمانی-قەومی بووبوونە هاوبەشی بەعسییەکان لە حیزبەکانی دیکە، ئەوانیش پشتگیریی ئێمەیان نەکرد و زیاتر پشتگیریی بەعسیان دەکرد، کە دواتر زانیان بە هەڵە چوونە و دوای ماوەیەکی کەم [بەعس] ڕووی لەوانیش سووڕاند.

بێگومان ساڵی 1974 بارزانیی نەمر پێیخۆش نەبوو شەڕ ببێتەوە، لەبەر ئەوە دوایین جار خوالێخۆشبوو ئیدریس [بارزانی] بۆ گفتوگۆ ناردە بەغدا، بۆ ئەوەی هەرچۆنێک بێت ڕێگە نەدرێت شەڕ دەستپێبکاتەوە و ئیدریس وەک دوایین شت هەوڵی لەگەڵیان دا، کە هەموو شتێک بۆ ساڵێکی دیکە دوابخرێن، بەڵکوو لەو ماوەیەدا متمانە بگەڕێتەوە نێوانیان کە قبووڵیان نەکرد و ئەوان بڕیاری شەڕیان دابوو و زیاتر بەعس شەڕەکەی بەسەر کوردستاندا سەپاند.

پرسیار: واتا بارزانی تاوەکوو دوایین ساتەکان هەوڵی بۆ ئاشتەوایی دەدا؟
موحسین دزەیی: تاوەکوو دوایین ساتەکان دەیویست لە ڕێگەی ئاشتی و دیپلۆماسییەوە ڕێککەوتنەکە سەر بگرێت و شەڕ نەبێتەوە، بەڵام [بەعسییەکان] قبووڵیان نەکرد بەهیچ شێوەیەک.

پرسیار: یەکێک لە هۆکارەکان کەرکووک بووە کە ڕێکنەکەوتوون، باسی ئەم بابەتەمان بۆ بکە.

موحسین دزەیی: بەڵی، لە دانووستاندنەکانی 1970 کە شاندی حکومەت بەر لە ڕێککەوتنەکە هاتن، یەکێک لەوان کە سامەڕایی، نازانم ناوەکانم نایەتەوە بیر، وابزانم ئەو کات وەزیری ڕاگەیاندن و لە سەرکردایەتیی بەعس بوو، لە دانیشتنێکدا پێنووسی دا لە مێزەکە و بە عەرەبی وتی، 'کێ دەڵێت کەرکووک شارێکی کوردییە؟' بارزانی وەڵامی دایەوە و وتی، 'کەرکووک کوردستانە، پارچەیەکە لە کوردستان و کەس ناتوانێت، نە تۆ و نە من ئەم مافە لە میللەتی کورد وەربگرینەوە، ئەگەر داگیری دەکەن ئەوە جیایە، بەڵام بڵێن کورد نییە ئەمە ناکرێت (مومکین نییە)'.

بەڵێ کەرکووک یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکان بوو کە شەڕ ببێتەوە. ئەو کات بە هیچ شێوەیەک بارزانیی نەمر ئامادە نەبوو کە لەسەر کەرکووک نەرمی بنوێنێت، بەڵام بەعس دەیویست ئێمە بەتەواوی نەرمی بنوێنین و پەیوەندییمان بە کەرکووکەوە نەمێنێت و بە کوردستان ئەژمار نەکرێت. بازرانیی نەمر مەبەستی ئەوە بوو بە کوردستان ئەژمار بکرێت، 'کێشە نییە ژێردەستی بەعسیش بێت، پارێزگاریشی عەرەب بێت، یان ئیدارەی هاوبەشی هەبێت'، ئەم شتانەی هەموو قبووڵ کرد، بەڵام کەرکووک پارچەیەکە لە کوردستانە.

پرسیار: واتا بارزانی بەو جۆرە قبووڵی بوو؟

موحسین دزەیی: بەڵی، بەو جۆرە قبووڵی کرد کە ئیدارەی هاوبەشی هەبێت، بەڵام دەبێت لە بواری جوگرافییەوە حکومەت دان بەوەدا بنێت کە بەشێکە لە کوردستان، بەڵام جاری وا بەرژەوەندییەکە لەمە دایە کە ئیدارەی هاوبەشی هەبێت و لە دەقی ئەو یاسایەی کە بڕیار بوو دابنرێت، دەبێت دەق هەبێت کە ڕێککەوتنی لەسەر کرابا و پارچەیەک لە کوردستان ئەژمار کرابا.

پرسیار: بارزانی پێداگر بوو لەسەر ئەوەی کە بە فەرمی لەوێ دان بەوە دانەنرێت کە کەرکووک بەشێک نییە لە کوردستان؟

موحسین دزەیی: بەڵێ، هیچ کات نەیدەویست و دەیوت، 'نە من ئەو مافەم هەیە و نە کەس ئەو مافەی هەیە کە سەبارەت بە پارچەیەک لە خاکی کوردستان نەرمی بنوێنێت و بگوترێت کە ئەمە خاکی کورد نییە، چۆن دەتوانم وا بڵێم، کێ ئەم دەسەڵاتەی داوەتە من، کەس ئەو مافەی نییە.'

پرسیار: دەکرێت بڵێین هۆکاری سەرەکیی هەڵگیرسانی شەڕ، سەپاندنی ئەو داوایە لەلایەن بەعسەوە لەبارەی کەرکووک و قبووڵنەکردنی ساڵێک دواخرانی دانووستاندنەکان بوو؟

موحسین دزەیی: داواکردنی دواخرانی دانووستاندنەکان بۆ ساڵێک، چارەسەرێک بوو بۆ ئەوەی شەڕ نەبێت، ئەگەر نا ئەمە یەکێک لە هۆکارەکانی درووستبوونی شەڕ نەبوو، بەڵام ئەوان [بەعس] دەیانویست یاسای ئۆتۆنۆمییەکە بەو شێوەیە دابڕێژن، کە خۆیان مەبەستیان بوو؛ کە شتێک بێت هیچ دەسەڵاتێکی نەبێت، کیانێکی ئۆتۆنۆمی پێکبهێنن بە شێوەیەک کە خۆیان دەیانەوێت، نەک بەو شێوەیە کە کورد دەیەوێت؛ واتا دەسەڵاتێکی وای نەبێت و نەتوانێت هیچ بکات، بەڵکوو زیاتر لەژێر دەسەڵاتی دەزگاکانی حکومەتی بەعسدا بێت، بە هەموو دامەزراوەی ئۆتۆنۆمییەکەوە.

پرسیار: ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە شەڕ دەستپێبکات؟

موحسین دزەیی: بەڵی بووە هۆی دەستپێکردنەوەی شەڕ، کوردیش ناچار بوو بەرگری لە خۆی بکات. بێگومان بارزانیی نەمر هیچ کات متمانەی بە حکومەتی ئێران و حکومەتی ئەوکاتی شا نەبوو، کە ئەوان هیچ کات بەرگری لە مافی کورد ناکەن و نایانەوێت کیانێک بۆ کورد درووست بکرێت و [پشتگیریکردنی کورد] بۆ بەرژەوەندیی خۆیانە، لەبەر ئەوەی کە ناکۆکی هەبوو لەنێوان حکومەتی ئەوکاتی ئێران و حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق، دۆسیەی کوردیان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بەکاردەهێنا، کوردیش ویستی ئەم دۆخە بۆ بەرژەوەندیی خۆی بەکاربهێنێت و تا دەکرێت کەڵک لە دۆخەکە وەربگرێت؛ لەبەر ئەوە بارزانیی نەمر حەزی دەکرد حکومەتێکی گەورەتر بێتە نێو بابەتەکەوە، بۆ ئەوەی تەنیا ئێران [لە بابەتەکەدا] نەبێت، کە متمانەی تەواوی بە حکومەتی شای ئەوکات نەبوو.

ساڵی 1972 ڕیچارد نێکسن، سەرۆککۆماری ئەمریکا کە هات بۆ ئێران و شایان بینی و بڕیاردرا پشتگیریی دۆسیەی کورد بکەن و ئەمریکا پەیوەندیی بە کوردەوە کرد، ئەوکات بازرانی وتی، 'مادام هێزێکی گەورە لە پشت ئێمەیە'، متمانەی بە ئەمریکا کرد و ئەوکات هاوکاریی زیاتر لەگەڵ ئێران دەستی پێ کرد.

بێگومان دەرکەوت ئەوانیش ڕاست نین، دەرکەوت ئەمە یارییەکە و زیاتر ئەندازیاری ئەم یارییەش کیسنجەرە و ئەویش تەنیا بۆ گوشارخستنەسەر حکومەتی ئێراق بوو بۆ ئەوەی سیاسەتەکانی بگۆڕێت، کە حکومەتی ئێراقیش سیاسەتی خۆی گۆڕی و بەرەو ڕۆژاوا چوو و ئەوان وازیان لە دۆسیەی کورد هێنا، دواتر دەرکەوت کە سیناتۆر پایک لێکۆڵینەوەی لەسەر بابەتەکە کردووە و بڵاوکراوەتەوە کە ئامانجی سەرەکیی بابەتەکە چی بووە.

پرسیار: ئایا کیسنجەر (وەزیری دەرەوی ئەو کاتی ئەمریکا) بە تاوانبار دەبینی لە بەرانبەر کورددا؟
موحسین دزەیی: بەڵێ، من بە تاوانباری دەبینم کە بۆ مەبەستی خۆی خیانەتی لە گەلی کورد کرد.

پرسیار: بڕوام وایە بارزانیی نەمریش چاوەڕوانی ئەو یارییەی لە کیسنجەر نەبوو.
موحسین دزەیی: نەخێر بەو شێوەیە چاوەڕانی نەدەکرد کە دوای ماوەیەکی کەم [پشت لە دۆسیەی کورد بکەن]، بێگومان هەموو کەسێک ئەوە دەزانێت، ئەویش ئەوەی دەزانی کە هەر کەسە بێتە نێو دۆسیەکەوە بۆ بەرژەوەندیی خۆیەتی، بەرژەوەندیی خۆی دەوێت، بەڵام تا ئەو ڕادەیە کە هەموو بەرژەوەندیی کورد قوربانیی بەرژەوەندیی خۆی بکات و خیانەت لە دۆسیەی کورد بکرێت، ئەمە چاوەڕواننەکراو بوو.
پرسیار: کاریگەریی ئەو پیلانگێڕییەی کە لە جەزائیر کرا چی بوو لەسەر مەلا مستەفای بارزانی؟

موحسین دزەیی: بە ڕای من کاریگەریی لەسەر هەموو کوردێک هەبوو، کاریگەریی لەسەر بارزانیش دانا، درووستبوونی بارزانی و کەسایەتیی بارزانی جیا بوو لەگەڵ ئێمە و خەڵکی دیکە، کەس نەبوو ئەوکات نەشڵەژێت، بەڵام ئەو هیچ کات کۆنتڕۆڵی خۆی لەدەستنەدا، هیچ کات نەشڵەژا، هیچ کات بیر و باوەڕی بە میللەت نەگۆڕرا، دڵنیا بوو ڕۆژێک لە ڕۆژان کورد دەتوانێت مافی خۆی وەربگرێت و دەبێت بەردەوام بێت لە خەباتی خۆی، هەرچەند خیانەتی لێ بکرێت، یان دوژمن بتوانێت بۆ ماوەیەکی کەم شۆڕشی پێ ڕابگرێت، یان بەرانبەری بوەستێتەوە.

بارزانی ڕای وا بوو کە ئەگەر بە ماوەیەکی کەم کورد دووبارە ڕیزەکانی خۆی باشتر ڕێکبخاتەوە دەتوانێت دەست بە شۆڕش بکاتەوە و لە جاران باشتر دەتوانێت ئەم کارە بکات.

بێگومان زۆر هۆکار هەبوون کە وای لێبکات بڕیار بدات ئەم شەڕە ڕابگیرێت، وای پێ باش بوو، یەکێک لە هۆکارەکان ئەوە بوو کە پێیوابوو ئەگەر شەڕەکە ڕانەگیرێت، دوای ئەو ڕێککەوتنەی جەزائیر کورد تووشی گرفتێکی گەورە دەبێت.

بەر لە ڕاگرتنی شەڕ، ڕۆژێک نوێنەرێکی شا هاتە لای بارزانی و بە جیا بینی و پێیگوت، 'ئێمە ڕێککەوتووین لەگەڵ حکومەتی ئێراق و هەموو جۆرە ڕێککەوتنێک، و دەبێت سنووری ئێران کراوە بێت بۆ سوپای ئێراق و سنووری ئێراقیش بۆ ئێمە کراوە بێت، لەبەر ئەوە سوپای ئێراق دێتە نێو ئێران و بە پشتەوەدا [خاکی ئێران] دێت و هێرش دەکاتە سەر کورد'؛ ئەو کەسەی کە ئەم بابەتەی باس کرد، ئەفسەرێکی کورد بوو و لەگەڵ شا کاری دەکرد، بەڵام نەختێک سۆزی هەبوو و پەیوەندیی تایبەتیشی لەگەڵ بارزانی هەبوو و ئەو هەواڵەی هێنا.

دوای چەند ڕۆژێک، یەک دوو ڕۆژ بینیمان کە ئەفسەری ئێراقی بۆ پشکنین و کۆکردنەوەی زانیاری هاتوون بۆ خانێ (#پیرانشار#) کە لەسەر سنووری حاجی ئۆمەرانە، واتا خۆیان ئامادە دەکرد کە هێزێک بۆ ئەوێ بهێنن و بمێننەوە.

ڕاستییەکەی بازرانیی نەمر میللەتی لە کارەساتێکی گەورە ڕزگار کرد، هەرچەند دۆخی ئەو کاتی خەڵک زۆر خراپ بوو، هەرچەند کە تووشی دابڕانی زۆر بووین، بەڵام لە کارەساتێکی گەورە ڕزگاری کردین و شەڕ ڕاگیرا. بۆیە دوای ماوەیەکی کەم توانرا دووبارە شۆڕش دەستپێبکاتەوە.

کە دەڵێن شۆڕشی گوڵان، من هەر بە درێژەی شۆڕشی ئەیلوولی دەزانم کە داڕێژەری ئەمیش هەر بارزانی بوو.
بارزانی خۆی دیاری دەکرد کە کێ و لە کوێ دەستپێبکات، کەی دەستپێبکەن، کێ بچێتەوە کوردستان، خۆی دیاری دەکرد، هەرچەند کە تووشی نەخۆشیش هاتبوو، بەڵام خۆی داڕێژەر بوو.

پرسیار: ئایا ئەم ڕێککەوتنە جیا لەوەی کە بە دژی کورد کرا، چاڵێک نەبوو بۆ حکومەتی ئێراقی؟
موحسین دزەیی: دیارە حکومەتی ئێراق زۆری نەرمی بۆ ئێران نواند و هەوڵی دەدا نەرمی بۆ ئێران بنوێنێت، بەڵام لەگەڵ کورد نەبێت.

پرسیار: ئەم نەرمی نواندنە چی بوو؟
موحسین دزەیی: بۆ نموونە لەسەر سەروەریی ئێراق نەرمی نواند، لەسەر هەموو شەتولعەرەب کە پێشتر ئێراقی بوو، قبووڵی کرد کە دابەش بکرێت و نیوەی بدرێت بە ئێران و نیوەش بۆ ئێراق بێت، هەروەها هەندێک لە ناوچە سنوورییەکان کە ناکۆکی لەسەر بوو و ئێراق بە خاکی خۆی دەزانی، نەرمی نواند بۆ ئێران.

پرسیار: ئایا ئەمەش هۆیەک نەبوو کە شەڕی ئێران و ئێراق دووبارە دەستی پێ کردەوە؟
موحسین دزەیی: بەڵێ، یەکێک لە هۆکارەکان ئەمە بوو، بێگومان نەرمییەکی زۆریان بۆ ئێران نواند و دوای شۆڕشی ئێران و لاوازبوونی حکومەتەکە و لاوازبوونی سوپای ئێرانی کە پاڵپشتیی نێودەوڵەتییان نەما، لە سەرەتای شۆڕش حکومەتی ئێراق بە دەرفەتی زانی، کە ئەو کات سوپای ئێراقیش بەهێز بووبوو، وای زانی کە دەتوانێت بە ماوەیەکی کەم دەسەڵاتی بەسەر ئێراندا بسەپێنێت، لەبەر ئەوە هەوڵی دا کە بتوانێت ئەو شتانەی پێشتر نەرمی نواندووە، وەریان بگرێتەوە و یەکێک لە هۆکارەکانی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان ئێراق و ئێران ئەمە بوو. جگە لەوە حکومەتی ئێراق بەڵێنی بە ئەمریکا و بە ڕۆژاوا دابوو کە سیاسەتی خۆی بگۆڕێت، گۆڕی و نەرمیی بۆ داواکارییەکانیانی ئەوانیش نواند.

پرسیار: دوای ئەوە زۆری نەخایاند کە بەداخەوە بارزانیی نەمر نەخۆشییەکی کوشندەی گرت، من زۆرم بیستووە کە دەڵێن ڕێککەوتننامەی ئەلجەزایر کاریگەریی لەسەر دانابوو و دڵگرانی کردبوو.

موحسین دزەیی: بێگومان کاریگەریی لەسەر هەموو کەس دانا، بەتایبەتیی لەسەر بارزانی، چونکە زیاتر هیوای ئەوە بوو کە شتێک بۆ کورد جێبەجێ بکات تا ئەو کاتەی کە خۆی لە ژیاندا ماوە، هەوڵی ئەوەی دا کە خزمەتێکی گەلی کورد بکات و دەیزانی کە دوای ئەو دابڕانەی کە بەسەرشۆڕشی ئەیلوولدا هات و خۆی تووشی ئەم نەخۆشییە بووە، ماوەیەکی کەمی ماوە، ڕەنگ بێت دەرفەتی نەبێت کە ئەم ئامانجانە جێبەجێ بکات، لەبەر ئەوە بێگومان کاریگەریی لەسەر هەبوو و پێیناخۆش بوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بارزانی هیچ کات کۆڵی نەدا، واتا بەپێی دەسەڵاتی خۆی و هەڵسەنگاندنی دۆخەکە، هەوڵی دەدا شتێک بۆ کورد جێبەجێ بکات.

ئەو ماوەیە من لە ئەمریکا لەگەڵیدا بووم، ڕۆژ نەبوو پەیوەندییەکی سیاسیی بە ئەندامانی کۆنگرێس، ئەنجوومەنی پیرانی ئەمریکا و ڕۆژنامەڤانان نەگرێت، بۆ ئەوەی دۆسیەی کورد لەگەڵ ئەمریکا و دەوڵەتانی دیکە باس بکات.

ڕۆژێک کۆتاییەکانی ساڵی 1976، ساڵڕۆژی ڕاگەیاندنی مافی مرۆڤ بوو، لە نیۆیۆرک لەلایەن لیژنەی مافی مرۆڤەوە بانگهێشت کرابوو، کە سەر بە ڕێکخروای نەتەوە یەکگرتووەکانە، چووین بۆ ئەوێ و من لەگەڵیدا بووم، محەمەد سەعید دۆسکیی خوالێخۆشبوو ئەویش لەگەڵ بوو، چووین بۆ باڵەخانەکە کە بەرانبەر باڵەخانەی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو و جادەیەکیان لەنێوان بوو.

بێگومان لەم بانگهێشتەدا داوایان لە بارزانی کرد کە قسەیەک بکات، هەڵسا لە جێگەی خۆی کە بچێتە لای مایکەکە بۆ ئەوەی قسە بکات، بەر لەوەی بچێت بۆ ئەوێ پەنجەرەیەک بەرانبەر باڵەخانەی نەتەوە یەکگرتووەکان هەبوو، لە پەنجەرەکەوە سەیری کرد، نزیکەی دوو بۆ سێ خولەکێک وەستا، خەڵکەکە سەریان سووڕمابوو، کە بۆچی وەستاوە، سەیری کرد و پاشان وتی، 'دەزانن بۆ وەستام؟ من سەیرم کرد، بەردەم باڵەخانەی ڕێکخروای نەتەوە یەکگرتووەکان، ئاڵای هەموو وڵاتەکانی لێیە تەنیا ئاڵای کوردستان نەبێت، کورد کە میللەتێکە 30 ملیۆن کەسە، ئێمە تەنانەت ئەمەشمان داوا نەکردووە کە ئاڵامان [دابنرێت]، داوای ئەمەمان کردووە کە مافی ئۆتۆنۆمیمان بدەنێیە کە ئەمەشمان پێ ڕەوا نابینن'. لەوێ بە هەموو میوانەکانی گوت؛ ئەمە سەرەتای قسەکانی بوو، جا وتی، 'کوا مافی مرۆڤ، ئێمە میللەتێکین کە 30 ملیۆن کەسین، مافی ئەوەمان نەبێت ئێستا ببینە ئەندام لە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، میللەتیش هەیە دانیشتووانی بەقەد شارێکی کوردستان نابن، ئاڵایان لەوێ هەیە و ئەندامە.' ئیتر بوو بە چەپڵەڕێزان لە باڵەخانەکەو و دەست خۆشی لێکرا و پاشان درێژەی بە قسەکانی دا و محەمەد سەعید دۆسکیش وەرگێڕانی بۆ دەکرد.

پرسیار: واتا بارزانی لەم ڕۆژانەشدا بە بەردەوامی هەوڵی بۆ مافی کورد دەدا؟
موحسین دزەیی: تاوەکوو دوایین ڕۆژەکان بە بەردەوامی بیری لێ دەکردەوە، تەنانەت ڕۆژێکیان ڕۆژنامەڤانێک هەبوو، ئەو ڕۆژنامەڤانەی کە ڕاپۆرتی لەسەر پیلانگێڕییەکانی کیسنجەر و شا و بابەتی ڕێککەوتننامەی ئەلجەزایر و ئەوانە بڵاو کردەوە و ناوەکەی نهێنی بوو، لە تۆڕێکی میدیایی کاری دەکرد کە دواتر دەریان کرد، ئەم ڕۆژنامەڤانە بانگهێشتی کردبووین لە ماڵی خۆی، لە بارزانی پرسی، 'ئێوە ئەو هەموو هەوڵێکتان دا، ئەو هەموو ساڵە شۆڕشتان کرد و پیلانگێڕییەکی زۆر هەیە لەسەرتان، وا دیارە کورد ناتوانێت هیچ شتێک دەستەبەر بکات، بۆ ئێوە ئیمان بە ئەمری واقیع ناهێنن'؟
بارزانیی نەمر لێی پرسی و وتی، 'چۆن؟ یانی کوردی ئێراق بتوێتەوە لەنێو عەرەبدا؟ کوردی تورکیا لەنێو تورکدا بتوێتەوە؟ هیچ کات کورد ناتوێتەوە لەنێو نەتەوەیەکی دیکەدا و کورد هەر دەبێت بە مافەکانی بگات.'
ڕۆژنامەڤانەکە سەری سووڕمابوو و وتی، 'لەگەڵ ئەوەی کە ئەو هەموو کارەساتە بەسەر کورد هاتووە و ئەمە نزیکەی 100 ساڵە ئەم شۆڕشانە دەکرێن لە هەموو پارچەکانی کوردستان و نەگەیشتوون بە ئامانجی خۆتان و تووشی ئەم کارەساتە بوونە، هێشتا هەر واز ناهێنن؟' بارزانی وتی، 'هێشتا هەر واز ناهێنین تاوەکوو بە ئامانجەکانی خۆمان دەگەین.' ڕۆژنامەڤانەکە وتی، 'سەرم سووڕماوە لە ئێوە و ئەم میللەتە.'
بارزانیی نەمر هەموو بۆنەیەکی بەکارهێناوە بۆ ئەوەی کە دۆسیەی کورد بناسێنێت و بزانێت کە چی سوودێک هەیە بۆ میللەتی کورد، هەوڵ بدات بەدەستیبهێنێت.

هەموو هەوڵدانی بارزانی بۆ پەیداکردنی دۆست بۆ کورد بووە، نزیکەی 11 ساڵ لە سۆڤیەت ماوە، بێگومان دۆستی زۆر بووە، لەنێو کاربەدەستان، لەوانەش خرۆشچۆف (سکرتێری گشتیی حیزبی کۆمۆنیست) کە دۆستی خۆی بوو، بەڵام بارزانی مەبەستی لەو دۆستایەتییە چی بوو؟ پەیوەندی هەر مابوو لەگەڵ سۆڤیەت، دەیویست شتێک بۆ کورد بکات، مەبەستی ئەوە بوو یارمەتییەکی کورد بدات؛ کە قەناعەتی بەوە هات هیچییان بۆ کورد پێ ناکرێت، هەوڵی دا ئەمریکا شتێک بۆ کورد بکات و دۆستایەتی لەگەڵ دامەزراند، دۆستایەتی لەەگەڵ لایەنی دیکە پەیدا کرد، کێ بتوانێت شتێک بۆ کورد بکات، ئامانجەکە بەرژەوەندیی کورد بوو.

پرسیار: پەیوەندیی لەگەڵ خەڵکی کوردستان چۆن بوو؟
موحسین دزەیی: بارزانی کەسێکی زۆر خاکی (متواضع) بوو، خۆی بە گەورەتر نەدەزانی لە هیچ کەس، منداڵێک چووبا بۆ لای، هەڵدەستا و بەخێرهاتنی دەکرد، لەگەڵ زۆر کەس دادەنیشت لە هەموو چین و توێژێک و لەگەڵ هەر کەسەش بەپێی دۆخی خۆی قسەی لەگەڵ دەکرد، بارزانی کەسێکی دووربین بوو، هەندێک جار کە بڕیاری لەسەر شتێک دەدا، یان بڕیاری لەسەر کەسێک دەدا سەبارەت بە بابەتێک کە لێکدانەوەی بۆ ئێمە ئەستەم بوو، لامان سەیر بوو کە دوای ماویەک، [بابەتەکە] یان بەو جۆرەی کە ئەو گوتبووی جێبەجێ دەبوو یان بۆچوونی ئەو بە ڕاست دەردەچوو.

پاشان بارزانی هێزی خەڵک ناسینی زۆر بەهێز بوو، بۆ نموونە میوانێکی کە دەهات بۆ یەکەم جار بوو و نەیبینیبوو، دوای بەخێرهاتن، دەنگی نەدەکرد و دەرفەتی دەدا ئەو کەسە قسە بکات، ماوەیەک کە کەسەکە قسەی دەکرد، بۆی دەردەکەوت کە ئەم کەسە چۆنە و بەپێی عەقڵییەتی خۆی قسەی لەگەڵدا دەکرد.
کەسێک بوو باوەڕی بە دادپەروەریی کۆمەڵایەتی هەبوو، باوەڕی بە مافی میللەت هەبوو، باوەڕی بە مافی جووتیار هەبوو، دژی ستەم بوو، قبووڵی نەدەکرد بە هیچ شێوەیەک، پێشمەرگە یان بەرپرسێک ستەم لە کەسێکی دیکە بکات، تاوان لە کاتی ئەودا زۆر کەم بووبوو و ئەوەی کە سزا درابا دەبوایە جێبەجێ کرابا بۆ ئەوەی ببێتە ئەزموون بۆ خەڵکی دیکە.
وەک وتم بارزانی خۆی لە هەموو کەسێک بە بچووکتر دەزانی. خۆی مەسەلەیەکی بۆ گێڕامەوە و وتی ساڵی 1963 لە ناوچەی بارزان شەڕ دەستی پێ کردبوو، فڕۆکە دەهات و دەچوو، وتی 'خەڵکەکە لەبەر فڕۆکە دەچوونە دەرەوە، منیش دەگەڕام بەسر خەڵکەکەدا، جارێکیان سابیری کوڕم یەکێک لەوانە بوو کە چووبووە دەرەوە، بۆ ئەوەی خۆی لە فڕۆکە بپارێزێت، بینیم سابیر نەختێک بە ناڕاحەتییەوە دانیشتووە و تووڕەیە، وتم، سابیر چییە بۆ وا ناڕاحەتی؟ وتی گورگۆ قسەی پێ گوتووم'.
گورگۆ یەکێک بوو لەو پێشمەرگانە کە پیاوێکی پیر بوو، یەکێک بوو لەوانەی کە لەگەڵ بارزانیی نەمر چووبوو بۆ سۆڤیەت، سابیری کوڕی گوتبووی، 'گورگۆ خۆی لێ تووڕە کردووم'، بارزانی گوتبووی چی پێ وتوی؟ سابیر گوتوویەتی 'پێی گوتووم بۆ من خوڵامی باوکی تۆم؟' بارزانی وتی، 'منیش پێکەنیم و وتم سابیر تۆ تازە دەزانی کە من و تۆ هەردووکمان خوڵامی گورگۆ و پێشمەرگەکانی وەکوو گورگۆین؟ ئێمە خوڵامی ئەوانین'. وتی کە ئاوام گوت، سابیر بێدەنگ بوو.
جا خۆی بە خوڵامی هەموو کەس دەزانی، لەبەر ئەوە ئەو ناوبانگەی دەرکرد و ئەم خۆشەویستییەی لەنێو خەڵک بەدەستهێنا.

یەکێک هەیە بە ناوی عەبدولڕەحمان بناوی، کە چێشتلێنەرە لە مەکتەبی سیاسی کە ئێستاش ماوە، پێی دەڵێن باپیر، ئێستا پیر بووە، ئێستاش لەسەر چێشتخانە و ئەوانە چاودێرە، لە ئەمریکا بووین، عەبدولڕەحان بناوی چێشتلێنەری تایبەتیی خۆی بوو لەگەڵی هاتوچۆی دەکرد بۆ هەر شوێنێک کە چووبایە.
کاخەزێکی بۆ بارزانی نووسیبوو، وەڵامی دایەوە و بە هێڵی خۆی بۆی نووسییەوە و لەژێرەوە کە واژۆی کردبوو، نووسیبووی ''خادمکم'' مستەفا بارزانی؛ ئێستاش نووسراوەکە لای ئێمە ماوە، جا بە نیسبەت خەڵک ئەو بەو شێوەیە بوو و خۆی بە خزمەتکاری ئەو میللەتە دەزانی نەک گەورەی خەڵک، لەبەر ئەوەش میللەت وا ڕێزی لێنا و خۆشەویست بوو.

کەسێکی زۆر خۆنەویست بوو و کەسێک بوو کە هیچ شتێکی بۆخۆی نەدەویست، من بینیومە بە دەستی خۆی جلوبەرگی خۆی دووریوەتەوە یان پێڵاوی خۆی پینە کردووە، بینیومە لەسەر بەتانییەک لەژێر بەردێک خەوتووە، تەنیا نان و ماستێکی خواردووە.

ڕووداوێکم بیر هاتەوە، وابزانم ساڵی 1969 بوو، من بەرپرسی بەشی دادوەریی مکتەبی تەنفیزیی ئەو کات بووم، بەشی دادگە و ئەوانە لە ئەستۆی من بوون، ڕۆژێک کەسێک کەسێکی دیکە بریندار کردبوو و دەستگیرکرابوو، خزمێکی ئەوەی دیکە چوو بۆ لای بارزانیی نەمر و بە شێوەیەک تێێگەیاندبوو کە خزمەکەی تەحەدای لەوەی دیکە کردووە و دەستگیرکراوە، بارزانیی نەمریش ناردبووی کە ئەم کەسە ئازاد بکرێت، دادوەرەکە هات بۆ لای من و وتی ئازادیان کردووە، منیش پێمناخۆش بوو و تووڕە بووم کە نەدەبوایە ئەمە کرابا؛ کۆبوونەوە هەبوو لە حاجی ئۆمەران کە من نەچووم بۆ کۆبوونەوەکە، کۆبوونەوەیەکی مەکەتەبی سیاسی و مەکتەبی تەنفیزی هەبوو بە سەرپەرشتیی بارزانیی نەمر کە پریساری کردبوو بۆچی دیار نییە، گوتبوویان تووڕە بووە، فەرمووبووی لە چی؟، ڕووداوەکەیان بۆ باس کردبوو. بازرانی ئەمری کرد و منیش چووم و دانیشتم، وتی وەرە دابنیشە تا کۆبوونەوەکە تەواو دەبێت، دوای کۆبوونەوەکە هات دەستی خستە سەر شانم و وتی، 'ئێوە هەمووتان هەڵە دەکەن، من دەنگ ناکەم لێتان خۆش دەبم، جارێکیش کە من هەڵەیەکم کرد حەق وایە ئێوە لێمببوورن و داوای لێبوردن دەکەم. منیش پێموت تۆ چۆن داوای لێبوردن لە من دەکەیت، بەڵام نەدەبوایە کاخەز بۆ بەندیخانە بنێریت و یەکسەر بە منت گوتبایە و خۆم دەمناردەوە، وتی نا، جا ئێستا بنێرن کابرا بگرنەوە؛ گرتمانەوە، دواتر کابرا عەریزەی نووسی، سوڵحیان کرد جا ئینجا ئازادکراوەتەوە.

پرسیار: کەواتە شتێک کە ڕوویدەدا، نەیدەویست بەو شێوەیە بمێنێتەوە و دەبوایە چارەسەر کرابا.
موحسین دزەیی: بەڵێ، یەکسەر دەیەویست چارەسەری بکات، یەکسەر ئەوەی کە تۆمەتبار بوو، یان تەحەدای کردبایە، دەبوایە دادگایی کرابا و دەیوت، دەبێت سزا بدرێت، بۆیە ئەو کات تاوان کەم بوو، کەس بوێری نەبوو تەحەدا لە کەسێکی دیکە بکات.

پرسیار: وابزانم بازرانی خۆی سەرکردایەتیی زۆربەی شەڕەکانی کردووە، لەوبارەوە هیچ شتێکت لەیادە؟
موحسین دزەیی: زۆربەی شەڕەکان خۆی سەرکردایەتی کردووە، زۆربەی شەڕەکانی کە ئەو لە بەرەی شەڕدا بووە؛ لە شۆڕشی 1943 و 1945 لەو ناوچەیەی کە ئەو لەگەڵ هێزێکی لەوێ بوو، خۆی سەرپەرشتیی کردووە و خۆی سەرکردایەتیی شەڕەکە بووە و بەردەوام دوژمنی شکاندووە. لە ڕووداوێکدا حەسۆی فاتێ هەبوو، کە پێشمەرگە بوو و ئێستا ئەمری خودای کردووە، ئەو بۆی گێڕامەوە، لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە شەڕ بوو لەنێوان ئەوان و حکومەتی ئێران کە دەڕۆیشتن بۆ [سۆڤیەت]، ئەو حەسۆیە بریندار دەبێت و خەریکە جێبمێنێت کە بارزانی دەچێت خۆی ڕزگاری دەکات و دەیهێنێتەوە، جا ئەوکات تانکێک (دەبابە) گەیشتبوووە سەریان و بە موعجیزە توانیبوویان تانکەکە بشکێنن بۆ ئەوەی نەگاتە سەر سەریان و ئەم بریندارەی ڕزگار کردبوو و نەکەوتبووە دەستی دوژمن، تاوەکوو ئەم ساڵانەش هەر مابوو.

پرسیار: ئەی چۆن باسی مەسیرە مێژووییەکەی بارزانیی نەمر دەکەیت کە سنووری چوار دەوڵەتی بڕیوە؟
موحسین دزەیی: مەسیرە مێژووییەکەی [چوونی بارزانی و هاوڕێیانی بۆ سۆڤیەت] مەسیرێکی بەناوبانگە و زۆر لە پەرتووکەکانی دەرەوە و ڕۆژنامەکاندا باس کراوە، کە توانیوێتی بە ئیمکاناتی زۆر کەمەوە بەرگریی لە بەرانبەر سوپاکاندا بکات. ڕۆژ هەبووە کە نانیان بۆ خواردن نەبووە، بەڵام بەو ڕێگە ئەستەمەدا و لەو دۆخە سەختەدا ڕۆیشتوون.

پرسیار: بۆچی بارزانی بڕیاریدا بڕوات بۆ ڕووسیا؟
موحسین دزەیی: بێگومان ناچار بوو، بێ حکومەت نەیدەتوانێت لە ئێراق بمێنێتەوە ئەوکات، لە ئێران سوپای ئێرانی قبووڵیان نەدەکرد کە بمێنێتەوە و تەنیا وەکوو خۆیان دەڵێن شا بارزانیی نەمری بانگ کردبوو و داوایان لێ کردبوو کە چەکەکانیان ڕادەستی حکومەتی ئێران بکەن و بچن لە باشووری ئێران دابنیشن و واز لە کوردستان بهێنن و ئەمەش ئاکامەکەی دیار نەبوو کە پاشان ڕادەستی ئێراقی دەکاتەوە یان نا، و ئەو کات یەکێتیی سۆڤیەت پشتیووانی میللەتان بوو و [بارزانیی نەمر] ناچار بوو بەرەو سۆڤیەت بڕوات و ئەوێی هەڵبژارد کە ئەگەری هەبوو یارمەتییەکی کورد بدەن و پشتگیرییان بکەن.

کە چوو بۆ یەکێتیی سۆڤیەت، ماوەیەک لە ئازەربایجان بوو، ئەو کات سەرۆکوەزیران و سکرتێری حیزبی شیوعیی ئازەربایجان باقرۆف بوو، کە نەیدەویست شتێک بۆ کورد بکرێت، دەیانویست بارزانییەکان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بەکاربهێنن، بەتایبەتیی خودی بارزانیی نەمر کە بۆ ئەوان کار بکات؛ بارزانیی نەمریش پێی گوتبوو کە 'من بۆ ئەمە نەهاتوومەتە ئێرە، بۆ ئەمە هاتووم کە پشتگیرییەکی میللەتی ئێمە بکەن و یارمەتییەکی ئێمە بدەن؛ کە باقرۆف زانی ناتوانێت کاریگەریی لەسەر دابنێت، ئەم جارە بڵاوەی پێ کردن و بەسەر کۆمارییەکانی دیکەدا دابەشکران، کە بۆ ماوەی چەند ساڵێک یەکدیان هەر نەبینی و نەیاندەزانی لە کوێن و هەموو لە یەکدی دابڕان و هەر چەند کەسە و ناردبوویان بۆ شوێنێک و دۆخێکی خراپیان هەبوو. دوای ستالین و دوای ئەوەی کە گۆرباچۆف و خۆرشچۆف هاتن، بارزانی پەیوەندی پێوە گرتنەوە.

یەکێتیی سۆڤیەتیش بەرژەوەندیی خۆی لەبەرچاو بوو، ئەویش وەکوو ئەمریکا و وەکوو وڵاتانی دیکە زیاتر لە بەرژەوەندیی خۆی دەگەڕا کە ئەو حکومەتانەی کە کوردی تێدا دابەشکراوە، پەیوەندی باشی لەگەڵیان هەبوو، بۆیە ئەوەندە بایەخیان بە دۆسیەی کورد نەدەدا، زیاتر بەرژەوەندیی خۆیان بۆ گرنگ بوو. یەکێک لەوانە ڕێککەوتنێک بوو کە لەگەڵ ئێران کردیان، ڕێککەوتنی نێوان ستالین و قەواموسەڵتنە کە سەرۆکی حکومەت بوو، بەڵێنیان بە سۆڤیەت دا کە نەوتی باکووریان بدەنێ، بۆیە لە کوردستان و کۆماری مەهاباد و کۆماری ئازەربایجان لە 1947دا کشانەوە، کە دواتر قەواموسەڵتەنە لێیان پەشیمان بووەوە، واتا ناردیان بۆ پەڕڵەمانی ئێران و لەوێ ڕەزامەندی لەسەر نەدرا.

پرسیار: واتا ئەم خیانەتە بەهۆی نەوتەوە لە کورد و بارزانی کرا؟
موحسین دزەیی: بەڵێ، هەر بەو شێوەیەی کە وتم، هەر دەوڵەتێک بەرژەوەندیی خۆی هەیە، کە ئەویان لا گرنگترە تاوەکوو مافی میللەتێک.

پرسیار: پێمخۆشە ئەگەر بیرەوەری تایبەتیی دیکەت لەگەڵ بازرانیی نەمر لەیادە باسیان بکەیت.
موحسین دزەیی: لە سەرەتاوە وتم زۆر ئەستەمە مرۆڤ بتوانێت هەموو تایبەتمەندییەکانی بارزانی باس بکات؛ لە دانیشتنێکی کوورت و بۆ کەسێک ئەستەمە؛ ئەوەندە تایبەتمەندیی باشی هەبوون کە کاتی پێویستە مرۆڤ بیربکاتەوە بۆ ئەوەی باسیان لەسەر بکات، بەڵام بێگومان کەسایەتییەکی زۆر گەورە بوو، کەسێک بوو خزمەتی کوردی کرد و بێگومان شێوەی بیرکردنەوە و کارکردنی ئەو جیا بوو لەگەڵ بیر و باوەڕی نەوەی نوێ، بەڵام بەشێوەی خۆی، تا ئێستا لە مێژووی هاوچەرخی کورددا نەبووە کە یەکێک وەکوو بارزانی خزمەتی گەلی کوردی کردبێت و هەوڵی دەستەبەرکردنی مافی گەلەکەی دابێت. ئەم دۆخەی کە ئێستا بۆ سەرکردەکانی کوردستان هەڵکەوتووە، ئەگەر ئەم دۆخە بۆ بارزانیی نەمر لەو کاتەدا کە مابوو ڕەخسابا، بێگومان ئەو دەیتوانی دەستەبەری کیانێکی کوردی بکات. ئێمە ئەوەین، ئەو سەرکردانەی کە ئێستا هەن ئەم نیمچە کیانەی کە هەبوو ئەوەشمان تێکدا، بەداخەوە.

پرسیار: مەبەستت ئەوەیە کە جێگەی داخە ئەم سەرکردە گەورەیەمان لەدەستدا
موحسین دزەیی: بەڵێ، ئەگەر ئێستا لەم دۆخەدا کەسێکی وەکوو بارزانیی نەمر هەبوایە، هیچ گومانم لەوەدا نییە بەرەو دەستەبەرکردنی کیانێکی دەبردین.

پرسیار: دەکرێت باس لە هۆکاری ناکۆکیی بارزانیی نەمر و مەکتەبی سیاسیی پارتی لە ساڵی 1964 بکەیت کە بووە هۆی جیابوونەی ئەم دەستەیە لە ساڵی 1966؟

موحسین دزەیی: بەداخەوە ئەم ناکۆکییە کۆنتر بوو لە ساڵی 1964، من ساڵی 1963 کە چوومە نێو شۆڕش، لەو قسانەی کە دەمبیست هەستم بەو ناکۆکییانە کرد، ئەو کات بەرپرسیارییەتییەکی ئەوتۆم نەبوو لەنێو شۆڕشدا، بەڵام گوێم لەو قسانە دەبوو، تەنانەت لە خەڵکی ئاساییش.

بێگومان (هەر کەس تەعبیری لە شعوری سەرکردە و بەرپرسی خۆی دەکرد). هەستم بەوە کرد کە ناکۆکی هەیە، ئەوەی کە لە ساڵی 1964یش ڕوویدا، ئەوەی جیابوونەوە ڕوویدابوو، بەرژەوەندیی کوردی تێدا نەبوو، بەڵکوو دژی بەرژەوەندیی کورد بوو و بارزانی نەیدەویست کە ناکۆکی و دابەشبوون درووست بێت و هەوڵی دەدا هەموو کورد یەکگرتوو بێت نەک تەنیا حیزبەکە ناکۆکی نەبێت. بازرانی هیچ کات خۆی بە تەنیا بە سەرۆکی حیزب نەدەزانی، بەپێچەوانەوە خۆی بە بەرپرسیاری هەموو میللەت دەزانی و ڕای وابو کە حیزب ئامێرێکە بۆ خزمەتکردنی میللەت، لە ڕێگەی حیزبەوە دەتوانێت خزمەتی میللەتەکەی بکات، هەرکات ئەگەر حیزبێک گەیشتە ئەو ڕادەیەی کە بایەخی زیاتری بە بەرژەوەندیی تەسکی حیزبایەتی دابوایە و بەرژەوەندیی میللەتی لەبەرچاو نەگرتبایە، قبووڵی نەدەکرد و ئەو حیزبەی نەدەویست.

پرسیار: واتە زیاتر ئامانج و ستراتیژییەکەی خزمەتکردنی میللەتی کورد بوو
موحسین دزەیی: بەڵێ، بۆیە ئەگەر یەکێک حیزبی نەبوایە، بەڵام کاری باشی کردبا، لای ئەو لە حیزبییەک بەهای زیاتر بوو و خۆشەویستتر بوو. پێوەری ئەو حیزبایەتی نەبوو، بەڵکوو پێوەری ئەو کارکردن و خزمەتی میللەت بوو، کە ئەم کەسە دەتوانێت چ خزمەتێک پێشکەشی میللەتەکەی بکات.

پرسیار: بارزانیی نەمر لەگەڵ نوخبەکان و کەسانی خوێندەوار چۆن بوو؟ زۆر دەگوترا کە بارزانی دژی ڕۆشنبیری و نوخبەکانە کە وابزانم زۆر شت هەن دەتوانن ئەم قسەیە ڕەتبکەنەوە.

موحسین دزەیی: نەخێر، بارزانیی نەمر هیچ دژی بیر و باوەڕ و دژی ڕۆشنبیری نەبوو، بەپێچەوانەوە پاڵپشتیی دەکرد و ئەوانەی لەگەڵیشی بوون کە دوایە جیابوونەوە خۆ هەر ڕۆشنبیر بوون (نەزان نەبوون). بەپێچەوانەوە بارزانیی نەمر زۆر باوەڕی بە دیموکراسی هەبوو، پێشتر وتم، کاتێک ڕێککەوتنی 11ی ئازار واژۆ دەکرا، وتی من قەناعەتم نییە، باوەڕم بە بەعس نییە و ئەم ڕێککەوتنە جێبەجێ ناکەم، بەڵام لەبەر ئەوەی کە ئێوە زۆرینەن و بڕیارتان داوە، منیش ڕەزامەندم؛ ئەمەش بە مانای ئەوەیە کە باوەڕی تەواوی بە دیموکراسی هەبوو.

پرسیار: وەکوو کۆتا پرسیار ئایا بارزانی لە دۆستایەتیی شا و ئەمریکادا هەڵە بوو؟
موحسین دزەیی: من بە هەڵەی نازانم، چونکە ئێستاش مرۆڤ ئەگەر بزانێت بەرژەوەندییەک لە دۆستایەتی لەگەڵ شەیتانیشدا بێت، هەوڵ دەدا ئەم دۆستایەتییە بەکاربهێنێت بۆ بەرژەوەندیی میللەتەکەی؛ لەبەر ئەوە من هیچ بە هەڵەی نازانم و بارزانی قەناعەتی وابوو کە لە ڕێگەی دۆستایەتی بتوانێت بەرژەوەندییەکی کورد جێبەجێ بکات، هەرچەند باوەڕی بە [دۆستایەتیی] شا و ئەمریکا نەبووە، بەڵام ئەو کات هەر ئەوان بوون کە ئامادەییان پیشان داوە پشتگیریی کورد بکەن، بارزانی نەمریش هەوڵی داوە کە ئەم دۆستایەتییە بۆ بەرژەوەندیی کورد بەکاربهێنێت، لەبەر ئەوە من بە هەڵەی نازانم.

پرسیار: ئەو لەو ڕوانگەیەوە بینیوێتی کە لە خزمەتی کورددایە.
موحسین دزەیی: بەڵێ، هەموو پەیوەندییەکانی بارزانی هەڵقوڵابوو لەوەی کە بەرژەوەندیی کوردی تێدا بێت، هەر جۆرە پەیوەندییەکی درووستکردبێت، دەیویست کە بەرژەوەندییەکانی کوردی تێدا بێت.

پرسیار: خۆی بابەتەکە لێرەوە دێت کە بەرژەوەندیی کورد دەستەبەر نەبوو.
موحسین دزەیی: بەڵێ دەستەبەر نەبوو، بەڵام ئەمە ناگەڕێتەوە سەر ئەوەی کە لۆمەی مەلا مستەفا بکرێت، ئەو وای بینیوە و ئیتر لایەنەکەی دیکە خیانەتی کردووە و لۆمەکە دەگەڕێتەوە سەر ئەوان.

پرسیار؛ زۆر سوپاست دەکەین بەڕاستی، زۆر ماندوومان کردی.
موحسین دزەیی: نەخێر، سوپاسی ئێوە دەکەم بۆ هاتنتان و ئومێد دەکەم سوودبەخش بێت، هەر وەک لە سەرەتاوە وتم مومکین نییە بتوانین کە هەموو شتێکی بارزانی باس بکەین، هەموو تایبەتمەندییەکانی سەرکردەیەکی ئەوها مەزن بە تێروتەسەلی باس ناکرێت بەڵام ئەوەی توانیمان، ئومێد دەکەین کە سوودی هەبێت.[1]