سامی عەوداڵ نازناوی هەڵبەستی چەوساوەکانی کورد (مەلا حسێنی کوڕی بابە ڕەسوڵی کوڕی خەلیفە ئەحمەد) ە، لە ساڵی 1910دا لە شاری #کۆیە# لە خێزانێکی هەژاری ئایین پەروەری ئەدەب دۆست لەدایک بووە و پەروەردە کراوە.
خوێندنی فەقێیەتی لە مزگەوتەکانی کۆیە فێر بووە و بۆ تەواوکردنی خوێندنەکەشی گەلێک شار و دێهاتی کوردستان گەڕاوە و گەیشتۆتە پلەی مەلایەتی، بەڵام مەلایەتی نەکردووە و ملی داوەتە کار و کاسبی و ژیانێکی پڕ کوێرەوەری ژیاوە و ماڵ و خێزانێکی پێکەوەناوە و بە پیشەی پینەدۆزی گوزەراتی کردووە.
سامی عەوداڵ تاکوو ساڵی 1950 لە شاری کۆیە دا ژیاوە، بەڵام لەو ساڵەوە ڕووی کردۆتە شاری #هەولێر# تاکوو ساڵی 1972 هەر بە پیشەی پینە دۆزی ژیاوە، ئینجا گەڕاوەتە شاری کۆیە و ژیانێکی نەمر و نەژی بەسەر بردووە تاکوو لە ڕۆژی 1985-12-20دا لە تەمەنی 75 ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە و هەر لەو شارەدا لە گۆڕستانی دەروێش خدر بە خاکی نیشتمان سپێردراوە.=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/372/0001.JPG=KTML_Photo_Alt=سامی عەوداڵ=KTML_Style=width:25%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/372/0001.JPG=KTML_Photo_End=
سامی عەوداڵ و هەڵبەست:
سامی لە سەرەتای شاعیرییەتیدا وەک شاعیری هەڵبەستی غەزەل هاتۆتە نێو مەیدانی هەڵبەستی کوردی، بۆ نموونە... لە هۆنراوەیەکی دڵداریدا بە ناونیشانی (یارەکەم) هەموو هەست و سۆزی دڵی خۆی بۆ ئەو یارە نازدارەی دەردەبڕێت و دەڵێت:
چەن جەزام دەی من ڕەزامە، هەر عەزیز و یارمی
کەی گوتوومە لای کەسێکی باعیسی ئازارمی؟
چونکە سوڵتانی لەبەر دڵا گاهی ڕیزوان و دەمێ
بۆ دڵی غەمگین و بێکەس بولبولی گوڵزارمی!
تاکوو لە کۆتایی غەزەلەکەیدا دەڵێت:
شیوەن و زاری کە (سامی) گرتووە هەرتۆی سەبەب
لەشکری تاتاری بەشمە چونکە خۆت سالارمی!
شاعیر لە هۆنراوەیەکی دیکەی دڵداریدا هەست و سۆزی خۆی بەم جۆرە دەردەبڕێت و دەڵێت:
وەک منداڵە بیروهۆشم، چاو لە دوو بەی مەمتەوە
بەس بەدوای زوڵفی تاتا بێ خەتابم بەستەوە!
ئینجا شاعیر دڵداری بە باری هەژاری خۆی دەبەستێتەوە و لە هۆنراوەیەکی دیکەیدا دەڵێت:
من خەمم هەردەم خەماوی، کاروپیشەم هەر خەمە
بۆ هەژاریم دڵ بە تاوم غەیری زوڵف و پەرچەمە
من خەمم خوارد و خەمیش خوێنی سەرم دەخواتەوە
تاکوو سەد ساڵی بنووسم قەت خەلاس نابێ کەمە!
سامی دوای غەزەل ڕوو لە دنیای هەڵبەستی نیشتمانی دەکات.. بۆ نموونە: لە هۆنراوەیەکیدا دەڵێت:
ئەی وەتەن تۆ چی لەبۆ من، خۆشی و شادی چیت هەیە؟
باغی پڕ گوڵ، دەنگی بولبول، سازی فیردەوسیت هەیە
هەندێک ئەرزی نێرگزین و سومبول و هەم یاسەمین
باسی ناکرێ گوڵا لە کێوان، خاوو نەسرینت هەیە
سێوەڕەووێنجە و شلێر و حاجیلە و ڕەیحانی دەشت
مەندیلانە و نەوعی هێرۆ، بۆنی بەیبونت هەیە!
خۆخ و سێو و ناسکە هەرمێ، هەم هەڵووژە و هەم گەراز
باخی پڕ میوە و تەعام و سێوی نەخشینت هەیە
ئینجا شاعیر ئەم هۆنراوە نیشتمانییەی تێکەڵ بە خەباتی چینایەتی دەکات و دەوری کارگەران لە ڕزگاریی نیشتمانی دەردەبڕێت و دەڵێت:
چینی کارگەر، ئاشی ئازادی نەگێڕی گەر بە خوێن
بێ سەروپا هەر دەناڵێ خاکی غەمگینت هەیە!
سام و هێزی کارگەرانە بۆتە کۆمونەی فەرەنگ
قاڕڕەکان هەر پێنج ئەڵێن تۆ توڕڕەیی خوێنت هەیە
سامی عەوداڵ شاعیری چەوساوەکانی کورد:
سامی شاعیری ڕاستگۆی چەوساوەکان بوو، ئەگەر قانیع شاعیری چەوساوەکانی لادێی کوردستان بووبێ، ئەوا سامی شاعیری چەوساوەکانی شار بووە و لە ڕێگەی هەژاری و داماوی خۆیەوە هەڵبەستی پڕ هەست و سۆزی بۆ داڕشتووین و تابلۆی یەک لە دوای یەکی هەڵبەستی ناسکی بۆ کێشاوین.. بۆ نموونە: لە هۆنراوەیەکیدا لە بارەی ژیانی هەژاری و چەوساوەیی خۆیەوە دەدوێ و دەڵێت:
من فەقیر و دڵ حەزینم بۆ هەژاریم خەم دەخۆم،
ڕووت و برسی و دەردەدارم، ساڵی جارێک خۆم دەشۆم!
سابوونم گڵە حەمامە دەچمە ناو مزگەوتەوە
هەر بە نینۆک پارە پارە و شەق شەقم کرد قەلبی خۆم
خۆم بسووتێم بە سووتان، با بسووتێم چاکترە
لەو ژیانەی وا بە تەنگی حەسرەتی یەک نانە جۆم
شاعیر لە سەرتاپای هۆنراوەکەیدا چ لایەنی ناخۆشی ژیانی هەژاران هەیە بە ناوی خۆی دەریان دەبڕێ، بەڵام بەبێ ئەوەی ڕێگە چارەیان بۆ بدۆزێتەوە و پێمان بڵێ چینی هەژاران چ بکەن باشە تاکوو لەو ژیانە سەنگە سارییە ڕزگاریان ببێ و بگەنە کامەرانی؟
ئەگەر بمانەوێ (سامی عەوداڵ) ی شاعیری چەوساوەکان باشتر بناسین ئەوا دەتوانین لە ڕوانگەی هۆنراوە سیاسییە ناودارەکەی (قەلبی من) ەوە بیناسین و بە شاعیری چەوساوەکانی لە قەڵەم بدەین و با بزانین بەو هۆنراوەیەیدا چی پێشکەش کردووین؟
قەلبی من گەر چەشنی لالە بێتو نەوتی تێبکەن
ئاگری دوژمن بێتە گیانم وەک چرا من پێ بکەن!
شەق شەقی کەن گۆشت و ئێسقان یەک بە یەک خوێی تێبکەن
بێ ترس من دێمە مەیدان حوکمە ئازادیم دەوێ،
گەر نەسووتێم و نەخنکێم چۆن هەژارم سەرکەوێ؟
نەچمە ناو جەرگەی هەژار و شان بەشانی وەک برا
ڕوح و لاشەم ئیش نەکا بۆ میللەتێکی حەق خورا
بۆ شەوی پڕ ترس و تاریک من نەسووتێم وەک چرا
کۆمەڵی دامای هەژاران چۆن دەبینن بچنە پێش؟
لێم گەڕێن من با بسووتێم ببمە خاک و خۆڵەمێش!
ببمە خاک و خۆڵەمێش تاکوو هەژارم پێ بگا
با بسووتێم بەڵکوو گەنج و لاوەکانم تێ بگا
بێتە مەیدان خوێن بریژێ تا حەقی پێ بگا
با بزانێ غەرقی خوێنە کێ هەقی وی خواردووە؟
با لە بۆ هەق خوێن بڕێژێ، دەرچێ دوژمن تازووە!
سامی لەم هۆنراوەیەیدا سرووشتی لە دێڕە هەڵبەستێکی شاعیری ناوداری پێشکەوتخوازی تورک (نازم حیکمەت) وەرگرتووە کە دەڵێت: (ئەگەر من نەسووتێم و تۆ نەسووتێی، کێ ئەم میللەتە ڕزگار بکات) ، ئەم کارەش درووستە و لە ڕوانگەی ئەدەبی بەراودکاری لەنێوانی ئەدەبی میللەتان نرخی خۆی هەیە.
شاعیر لە کۆتایی هۆنراوە ناودارەکەی دا دەڵێت:
(سامی) قوربانی گەلت بە قەت مەژی بەو زیللەتە
هەر کەسێ بمرێ لە ڕێگای نیشتمان و میللەتا
نامری هەردەم دەمینێ چونکە خاوەن غیرەتە
خۆت بە قوربانی گەلت کە، فەرزە قوربانی لەبۆ
نیشتمانی حوڕ و سەربەت ئوممەتێکی سەربەخۆ!
بەم جۆرە سامی عەوداڵ تاقیکردنەوەیەکی سەرکەوتووی لە هەڵبەستی سیاسی کوردیدا کردووە، هەرچەندە دەبوایە لە کۆتایی هۆنراوەکەی دەبوایە بیگوتبایە:
(ئوممەتێکی بەختیار و نیشتمانی سەربەخۆ)
چونکە خۆی لەگەڵ حزبی شیوعی بووە و ئەندامێکی چالاکی بووە، کە دروشمەکەی (نیشتمانێکی ئازاد و گەلێکی بەختیار) ە.. چونکە بەختیاری خەباتی بۆ دەکرێ تاکوو مییلەت بیگاتێ و سەربەخۆییش تێکۆشانی بۆ دەکرێ و خۆبەختکردنی پێدەوێت تا نیشتمان ئازاد بێ.. لەگەڵ ئەوەشدا سامی کردارێکی ئەدەبی بەرزی ئەنجامداوە و هەندێک ڕەمز و چەمکی نوێی خسووەتە ناو ئەدەبی تێکۆشانی جینایەتی و بەم کارەیشی لەسەردمی چلەکانی سەدەی بیستەمەوە کە مێژووی دانانی هۆنراوەکەیەتی کردووە و بەردێکی پتەوی لە بنچینەی تەلاری ئەدەبی شۆڕشگێڕیی کوردی داناوە.
لە کۆتاییشدا دەبێت ئاماژە بۆ ئەوەش بکەین کە لە ساڵی 1983دا چەپکێک لە هەڵبەستەکانی سامی عەوداڵ لە ئامادەکردن و پێدا چوونەوەی نووسەری ئەم باتە لەلایەن ئەمیندارێتی ڕۆشنبیریی و لاوان چاپکراوە.[1]