دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتە و پۆست مۆدێرنێتەدا 01
#شەماڵ بارەوانی#
دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتە و پۆست مۆدێرنێتەدا ناونیشانی پەرتوکێکی تری (410) لاپەڕەیی بەێز(مەلا بەختیار) ڕۆشنگەر و بیرمەند و سیاسەتمەداری کوردە، ئەوە هەشتەمین کتێبی بەڕێزیانە من لەسەری بنووسم و هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەی بۆ بکەم، جیاواز لەو کتێبانەی تر، مەلا بەختیار، قەڵەمەناقدو بوێر و دیار و جیاوازەکەی کایەی فیکر و فەلسەفە و مەعریفە و ڕۆشنگەری، شەڕی سەرەکی ئەمجارەی وەک هەمیشە کەپێی ناسراوە، لەپێناو نەتەوەتەکەیی و چەمکەکانی عەقڵانیەت و سکیولاریزم و هیومانیزم و ڕۆشنگەری..تاد. لەگەڵ ئیسلامگەرا و بەرەی کۆنزەرڤاتیڤ و کۆنەخواز، یاخود چەپە یۆتۆپی و دۆگماییەکان نییە، بەڵکە ئەوجارە، چەکی پێنووس و باروتی وشە و هێزی لۆژیک و سەنگەری ململانێ شارستانی و عەقڵانییەکەی، دەگوازێتەوە بۆ بەرەی شەڕی فیکری پۆست مۆدێرنێتەکان، و لەپاڵ ڕووبەڕووبونەوەی چەپگەرایی و ئیسلامگەرایی زێدەتر ڕووبەڕووی پۆست مۆدێرنێتەگەرایی دەبێتەوە.
کتێبی(دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا وەک بەڕێزیان لەپێشەکیەکەی ئاماژەی بۆدەکات ئەم کتێبە ڕەخنەییە، بەری ناوی ناکۆکی و ململانێیەکی هزری، مەعریفی، فەلسەفی و لۆژیکی، ساتەوەختەکانی سەرەتای پەلوپۆهاویشتنی جیهانبینییەجیاوازەکان بوو، لەدوای ڕاپەڕینەوە(ل3)
بەڕێز مەلا بەختیار تێیدا تێشک دەخاتە سەر کۆمەڵێک بابەت و چەمک و بەزمانێکی بەرزو دەربڕینێکی جوان گەنگەشەو مشتوماڵیان دەکات و قسەیان لەسەردەکات.
دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا کتێبێکی دانسقەو پڕ بایەخ، کەشکولێکی مەعریفی و فیکری و فەلسەفی و سیاسی جیاوازە، دەروازەو دەسپێکێکی زۆر باش و پێویست و گرنگە، بۆ ئاشنابوون بە فەلسەفەو چەمکی مۆدێرنەو پۆست مۆدێرنەو جیاوازییەکانی نێوانیان، من یەکێک لەتایبەتمەندی و سیفەتەکانم ئەوەیە، هەرگیز لەناو هیچ یەکێک لەو کتێبانەی کەدەیان خوێنمەوە، ناتوێمەوەو وا بەزوویی و بەئاسانی ڕادەستی تێڕوانین و تێزەکانی نووسەرەکەی نابم و هەمیشە ڕانان و بۆچوونی جیاوازو قسەی خۆم هەبووە، خۆ ئاساییشه لەدنیای فیکریدا ئەو شتانە ڕوودەدەن و جاری وا بووە، تیۆرو تێزێک، قسەیەک، چەمکێک، کتێبێک، تەواوی تەسەورو تێڕوانینی کەسێکی گۆڕیوەو شۆڕشێکی بەسەر تێڕوانین و فیکرو ئایدیای ئەو کەسەدا کردووە، گرنگ گۆڕانکاری و گۆڕین لەدیدو فیکردا، لەسەر بنەمای لۆژیک و زانست بێت و گۆڕانێکی ئەقڵانی دوور لەبازنەی سۆزوعاتیفەوکاردانەوەو هەڵچونبێت، گۆڕانێک نەبێ، هەرسەعاتەی بڕۆیتە سەر قەناعەتێک و ببیت بە هەڵگری ئایدیۆلۆجیەتێک، بێ ئەوەی وەک بەڕێز مەلا بەختیار ئاماژەی بۆدەکات لە لاپەڕە(408) لەکتێبی(کوردەواری و ڕۆشنگەری هاوچەرخ)هەموو قسەیەک، هەموو بڕیارێک، هەموو ڕەهاییەک لەقسەکردن باوەڕی پێ بکەی، جێی مەترسیە، باوەڕکردن بەقسە بەبێ فلتەری بیرکردنەوە جێی مەترسیە، هەرچی وتراو باوەڕت پێی کرد، مانای وایە هەر ڕۆژەو باوەڕێکت هەیە، هەموو مانگێک هەڵوێستێکت دەبێت بۆیە نابێ وەک مەڵا بەختیار دەڵێت قسەیەک تالێکی نەدەیتەوە نەیەڵە بێ فلتەر لەهزرتا تێپەڕێت
بێ ئەوەی بەقووڵی لێی قاڵبیتەوەو پاشخان و پاکگراوەندێکی مەعریفی و فیکری قووڵت هەبێت، سەرگەردانانە، هەرجارە بەلایەکدا بشکێنیتەوە، و هەر دەمەی شتەک بیت، گەرنا لەحەققەتدا گۆڕانێک لەسەر فلتەری فیکری و بنەمای لۆژیک و لێکدانەوەو بەراوردکردن بێت، هیچ نەنگی و خەوشی و شورەییەکی تێدا نییە، مرۆڤی ئاقڵ و تێگەیشتوو پێگەیشتوو، گۆڕینی فیکری نالۆژیکی، نازانستی و، خورافی، دەبێ لەگۆڕینی پێڵاوەکانی لا ئاسانتربێت. بۆیە منیش دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا. بەهێزی بەڵگەو ئارگیۆمێنت و تێزەکانی بەڕێز مەلا بەختیار، لەو شاکارەدا ڕادەستی جیهانبینیەکانی مۆدێرنەتەی کردم و، ئاڵای شکست و دۆڕانی پێ بەرزکردمەوەو وای لێکردم دەست بەرداری قەناعەتگەلێکی زۆرم بم، لەبارەی پۆست مۆدێرنێتە.کەساڵانێکە هەڵگریانم و وەک باوەڕێکی نیمچە پیرۆز و تاڕادەیەک سەروگومان و باڵاتر لەرەخنە سەیرم دەکردن، حەققەت من وەک خۆم پێشەوەی ئەم کتێبە بخوێنمەوە، زۆر لەژێر کاریگەری درێدا، فۆکۆ، هایدگەر ژیل دۆلۆز، ڕۆڵان بارت، ژان بۆدریار و نیچەو بیری پۆست مۆدێرنێتتە، یان مەلابەختیار وتەنی (تراویلکەی پۆست مۆدێرنێتە)و لەقۆناغی گرێی فکری دابووم، کە هەر لەکاتی خوێندنی ئیسلامی و حوجرەی ئایینی و لەتەمەنێکی زۆر زووەوە، لەپال خوێندنەوەی بەرهەم و کتێبەکانی کۆمەڵێک سۆسیۆلۆگ و فەیلەسوف و ئەندێشمەندی قوتابخانەو فێرگەی فەلسەفەی فرانکفۆرت(هەرسێ جیلەکەی فرانکفۆرت) و، پوچگەراو ڕەشبین و نهلیستی وەکو شۆبنهاوەر، کامۆ، سارتەر، کافکا..تاد..و کاریگەربوون پێیانەوە.
دەستم دا بەرهەمەکانی بیرمەندو فەیلەسوفە مۆدێرنەو پۆست مۆدێرنێتەکانیش و بەتامەزرۆیی و حەماسەتێکی زۆرەوە، زورم لەسەر مۆدێرنەو بونیادگەری و(تفکیک) هەڵوەشانەوە، هێرمۆنتیک، ئیگزیسستانسیالیزم(بونگەرایی)، پۆست مۆدێرنێتە، دادایزم، سوریالیزم..تاد.خوێندەوە، ئەوکاتەی هۆشیاری و وەعیم بۆ گەڕایەوەو لەغەیبوبەی فیکری و قۆناغی هەرزەیی هزری ڕزگارم بوو و لەناو بازنەی داخراو تونێڵی فیکری ئیسلامی سیاسی هاتمەدەر، (ئەو ئایدیۆلۆژیا ئیسلامگەراییەی ئەقڵی مومیاکردبووم و وای لێکردبووم هەموو شتەکان پێچەوانەو ئاوەژوببینم!) هەڵبەت بەوای ئەوەی جارێ خاوەنی پاکگراوەندو پاشخانێکی فیکری و فەلسەفی و مەعریفی قووڵ نەبووم، بۆیە هەر زوو کەوتمە ژێر باندۆڕو کاریگەری کۆنسێپتگەڵێکی وەک:فەوزەویەت و ئەنارکیەت و نهلیست و عەدەمیەت و توشم بەتوشی جیهانبینی و تێگەیشتنە دوا نوێ گەریەکان بوو منیش چەشنی پۆست مۆدێرنیزمەکان، هەرچی ستالین و فرانکۆ هیتلەرو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهانی و هۆلۆکۆست و لادان و تراژیدیاو ئافات هەبوو، هەمووییم دەخستە ئەستۆی مۆدێرنەتەو مۆدێرنەتەم پێ تاوانباردەرکردو هەر ئەویشم بەهۆکارو بەتاوانباری سەرەکی هەموو ئەو کارەسات و لادانانە دەزانی و حەداسەتم ڕەتدەکردەوەو هەرگیز دانم بەو مەشروعە تەنویریە تەواو نەبووەی یۆرگن هابرماس دانەدەنا!
وەلێ ئەو پەرتۆکە زۆر شتی لەتێڕۆانینم گۆڕی لەبارەی مۆدێرنێتەو پێداچونەوەیەکی باش بوو بەو دیدەنیگاو تەسەوراتە پۆست مۆدێرنانەی کە هەر لەسەردەمی فەقێیاتی و کونجی حوجرەوە کۆلێژی زانستەئیسلامیەکانەوە، گیرۆدەیان بووم، بەڕاستی دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا تاڕادەیەکی باش دەتوانم بڵێم کودەتایەک بوو بەسەر جیهانبینی و دیدەنیگاو هزری من لەبارەی پۆست مۆدێرنێتەوە، ئەو پۆست مۆدێرنێتەی مونەزیرو موفەکیرو فەیلەسوفەکانی خۆشیان بەشێکی زۆریان دواتر باوەڕیان پێی نەماو لێی پەشیمان بوونەوەو وازیان هێنا، لەنموونەی فۆکۆ، بۆردیار، ئالان تۆرین، بۆدلێر..تاد.!
دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا کتێبێکی قەبارەمەزن و ناوەڕۆک دەوڵەمەند، کتێبێک گەر بتەوێ بەتەواوی حەقی خۆی وێ بدەیت، دەبێ بەتیرۆ تەسەلی لەسەری بنووسیت، ئەفسوس لەبەرەوەی سنوری نووسینەکەی من دەرفەت و مەجالی ئەوەم پێنادات بەتەواوی هەموو لایەنەکانی کتێبەکە لەو ڕانانە، کورتەدا، شیتەڵ و شەن کەوبکەم و هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەیان بۆ بکەم و بەدرێژی لەسەرتەواوی لایەنەکانی کتێبەکەبنووسم، بۆیه ناتوانم بچمە ناوبنج و بنەوان و هەموو کونج و کەلەبەرێکی کتێبەکەو لەسەر هەموو ئەو تەوەرو باسانەی، کە بەڕێز مەلابەختیار باسی کردون و لێیان دواوە، لەهەمووی بەوردو درشتی قسەبکەم و پەڕە بەپەڕە هەڵدەمەوەو گەنگەشەو دیالۆگ و مشت مڕیان بکەم!. بۆیە من تەنها بەکورتی ئاماژە بەچەند شتێک دەکەم و تیشکیان دەخەمەسەر لەبارەی مۆدێرنەتەو پۆست مودێرنەتەوە، کە بەڕێز مەلابەختیار بە پاکگراوەندێکی مەعریفی و فیکری و فەلسەفی قوڵەوە لێیان دواوەو قسەی لەسەرکردوون و ئەوەیتر بۆخوێنەر خۆی جێ دێڵین کە خۆی بچێت کتێبەکە بخوێنێتەوەو بڕیار بدات! ئەو کتێبەی کە بەڕێزیان پێمان دەڵێت ئەو کتێبەی وەک وڵامێک بۆ نووسەرە ڕەهەندیەکان(پۆست مۆدێرنیزمەکان)نووسیوە، ئەو پۆست مۆدێرنانەی بەڕێزیان لەبارەیانەوە دەڵێتپۆست مۆدێرنێتەکان شکان، بەمانای وشە: شەڕی فەلسەفی، شەڕی کۆمەڵایەتی، شەڕی فیکری، شەڕی عەقڵ و لۆژیک(پێشبینی سەرهڵدان و مەترسییەکانی داعش-ل83)
کە ئەو پۆست مۆدێرنانەی ئیدی پۆست مۆدێرنێتە(دوای نوێگەری) دەکەن بەمانیفێستێکی ئۆپۆزسیۆنی نوێ و نوێیەتی دەگەیەننە ڕادەیەک، هەرچی پێش خۆیانە، بەکۆنی لەکارکەوتوو دەزانن..و پێیانوایە قۆناغی پیشەسازی و دیموکراسیش، وەکو سیستەمی دەسەڵاتەکەی، بەسەرچووە(ل321)و مۆدێرنێتە بەهەموو چەمکەداهێنراوەکانیەوە ڕەتدەکەنەوەو دەرگای فەزایەکی نوێی ژیان، لەجیهانبینی خۆیانەوە دەخەنەسەرپشت (ل343). بەڵێ ئەوان جارێ وەک بەڕێز مەلابەختیار ئاماژەی بۆدەکاتجگە لەوەی تەواوی حیزب و سیاسەتمەدارانی ئۆروپا، دەوڵەت و دەسەڵاتدارانی ئۆروپا. تێزەکانی پۆستەکان ناسەلمێنن(ل351) کەچی هێشتا
لەهەموو ڕوویەکەوە، سیاسی، فەلسەفی و ئەدەب و کۆمەڵایەتیەوە، مۆدێرنیزم ڕەتدەکەنەوە(ل337).
ئیدی بەو چەشنە دەورانی مۆدێرنێزم سەراپا ڕەت دەکەنەوە، کەناسیۆنالیزم و دەسەڵات و دیموکراسی بەشێکن لەبنەچە(فیکریە-سیاسیەکانی)مۆدێرنیزم(ل319)و باوەڕیان بەدەسەڵاتی دیموکراسی نییە، نەک بەو جۆرە دیموکراسیەی خۆیان دوای ڕەتکردنەوەی دەسەڵات، باوەڕیان پێیەتی ئەم جۆرە بیروڕا دیموکراسییە جۆرێکە لەئەنارشیزم(الفوضوية)-بشێوێنە).(ل311)
بەڵێ ئەوپۆستانەی کەوەکو بنجێکی ڕواوی سەر ڕەگی ئەنارشیزم، لەزەمان و زەمینەیەکی دیکەدا، بەتێزو بیروڕای دیکەی ڕەتکردنەوەی دەسەڵات، چەکەرەی کردو خەمڵێندرا؛(ل217).
دیسان دوپاتیدەکەینەوە، پۆستەکان باوەڕیان بەسیستەم و دەسەڵات و قۆناغی دیموکراسی نییە، نەک پرەنسیپی دیموکراسی لەروانگەی خۆیانەوە، باوەڕیان بە فەزای دیموکرسی هەیه، ئەویش بە شێوەیەک کە دەربەستی هیچ یاساو ڕێسایەکی دیموکراسی نین.
هیچ فەلسەفەو ئەندێشەیەکی دەستوری حوکمڕانی بەسەرچاوەی بەرێوەبردنی خەڵک و دەسەڵات نازانن. تەنها خۆیان بەمەرجەعیەتی خۆیان دەزانن.(ل317)
ئەو ڕەهەندیە پۆست مۆدێرنانەی کەبۆچونیان وایهکە گوایەلەبنەڕەتدا مۆدێرنێتە دیموکراسی نەبووە(ل317).
مەلا بەختیار لەوڵامدا دەڵێتئەی کەوابێ بگەڕێنێینەوە بۆ پێش مۆدێرنێتەو شارستانیەتی گریکەکان، کەلە سەرخانی حوکمڕانی هانا بۆ دیموکراسی دەبرا بەڵام سیستەم سیستەمی ژێرخانی کۆیلەیەتی بوو. دوای ئەویش لە سیستەمی دەرەبەگایەتی و سەدەکانی ناوەڕاست هەرتاوانە باس لەدیموکراسی بکرێ.دیموکراسی تەنهاو تەنها لەسایەی مۆدێرنێتەدا هەبووەو بەس، مۆدێرنەتە لەبنەڕەتدا دیموکراسی نەبوبێ.. ئەمە حوکمێکی ئێجگار گەورەیە.تەنانەت ئەندێشەمەندەگەورەکانی پۆستەکانیش حوکمی وایان نەداوە.ئەم جۆرەحوکمدانانە، ناکرێ بە بەڵگەو بەبێ چەندین نموونە لەجیهاندا، بدرێن، (ل317)
پاشان ئەو پۆستانەی وەک بەڕێزیان ئاماژەی بۆدەکات کەپۆست مۆدێرنە بەداهێنەری فەلسەفەی جیاوازی و بەرگریکردن لەئازادی تاکەکان و کەمایەتیەکان و دژایەتی سەنترالیزمی ڕۆژئاوایی دەزانن، ئەو ڕەهەندیە(ڕێبین هەردی)پۆست مۆدێرنانەی دەیەوێ خەباتی چارەنوسخوازی گەلان و خەباتی بەدیهێنانی مافی چارەی خۆ نوسینی گەلان و ئامانجی دەسەڵاتی دیموکراسی بگۆڕی بەهەوڵی(مافی کلتوری جیاوازی)پۆست مۆدێرنێتە، کە جگە لەفەزایەکی لیبراڵی دیموکراسی، هیچ جۆرە پرۆژەیەکی گەورە ستراتیژیکی کاریگەرو بەرنامەیەکی ئایدیۆلۆژی دیموکراسی قبوڵ ناکا، (ل328-331)، ئەو پۆستگەرایانەی مۆدێرنەتە بە بەرهەمهێنەری حیکایەتە دزێوەکانی لەنمونەی نازیزم و فاشیزم و بۆلشەفیزم و جەنگی دووەمی گێتی و کارەساتەکانی کاتی ئەو جەنگە لەگەڵ خۆی هێنای دەزانن![1]