بە بونەو ڕۊ گەردوونی زوانی ئەڎاییۆ
بەشۍ: یەکەمە
زوان نە تەنیا ئامرازوو پێوەنڎی بەینوو مرۊڤەکان، بەڵکوو چانەیە گرنگتەر ئەرمانەروو فەرهەنگوو خەڵکانێوەن کە قسێش پەنە کەرا. زوان بەشێوە گرنگ جە وێبېیەی (هویت) مرۊڤین و دنیاو ئاڎی نیشانە مڎۆ و شیش کەرۊوە.
یۆ چی زوانە کە کەوتەن وەرو ھەڕەشێ سیاسەتوو زوانکوشی داگیرکەراو وەڵاتەکەیما، زوانی هۆرامین، کە نە تەنیا کۆنتەرین زوانی نووسیا و وچیای مەحاڵەکەین، بەڵکوو یۊ جە کۆنتەرین زوانە ئێرانیەکا. ئی زوانە کۆنەو هۆرامیەکا بە گردو بایەخی ۋېیەردەیی (تاریخی) و ئەدەبی هەزاران ساڵەێشەو کەوتەن وەروو زەبرو و ئەستەمی دوەلایەنەی زوانی.
یونسکۆ (UNESCO) هۆکاروو ئی زوانفۆتیایە گېڵنۆوە پەی گەمەی سیاسی و سیاسەتی چەوتی کۊمەڵایەتی و فەرهەنگی وەراوەروو زوانە بۍ دەسەڵاتەکا و ناداڎپەروەری زوانی دەسەڵاتدارە زاڵ و ملهۆڕەکا.
بەپاو ڕاپۆرتوو یونسکۆی (UNESCO) جە (6000) زوانێ کە تاکو ئارۊ مەنێنێ و کەم تاکو فرە پەنەشا منویسیۆ و قسێشا پەنە کریا، نیمەشا کەوتێنێ وەروو هەڕەشێ فوتیای. دوێ حەفتێ جارێو زوانێو فوتیۆ و دلېنە مشۊ. نامۍ (2474) زوانا ئینا دلێ ئەتلەسوو (نەخشە) زواناو یونسکۆینە کە هەڕەشێ نەمەنەیشا ئینا سەرەو. هەر پاسە نامۍ (230) زوانا دلێ ئی ئەتلەسینە هەنە کە جە ساڵەو (1950ز)یەو تاکو ئیسە بە تەمامی فوتیاینێ. (200) زوانێ جە یەرێ (3) نەوێ ۋېیەردێنە دلېنە شیەنێ. هەڕەشێ فوتیای سەرو (1700) زوانا فرە جدین. زیاتەر جە (600) زوانێ کەوتێنێ پەراوێزەو و هیچ هەرمانێوەشا پەنە نمەکەریۆ. زیاتەر جە نیمەو ئی (6000) زوانەیە، زوانو ئا کەمینانە کە کەمتەر جە (10000) قسەپەنەکەرۍشا هەنێ. یونسکۆ (UNESCO) هۆکاروو ئی زوانفۆتیایە گېڵنۆوە پەی گەمەی سیاسی و سیاسەتی چەوتی زوانی و کۊمەڵایەتی و فەرهەنگی وەراوەروو زوانە بۍ دەسەڵاتەکا و نادادپەروەری زوانی دەسەڵاتدارە زاڵ و ملهۆڕەکا.
دەورانوو فرەتەرین ژمارەو زوانا جە ئاستوو جەهانینە گېڵۆوە پەی سەدەو (15) زایینی وەڵێ دەسپەنەکەردەو دەورانوو کۆلۆنیالیسمی گەردوونی زل هېزەکا جە ئافریقا و ئاسیا و ئامریکای لاتین و ئامریکای باشوو و ئۆستەرالیاینە. بە باڵادەسی کۆلۆنیالیستەکا سەپنای زوانەکاشا جە ناوچە چېردەسەکاشانە دەسش پەنە کەرد و زوانە یانەوەیەکا (محلی) وزیای پەراوێزەو. ئی سیاسەتە کۆلۆنیالیستیە جە لاو داگیرکەراو کوردستانیچەو پەێڕەو کریا و زوانە کوردیەکا جە گردو بەشەکاو کوردستانېیەنە کەوتێ وەروو سیاسەتوو زوانکوشی (Linguicide) کۆلۆنیالیستە ناوچەیەکا.
موختار کەریمی.[1]