=KTML_Bold=حکومەتی شەڕ و هەرێمی کوردستان=KTML_End=
نووسەر: #سامان ساڵح فەرەج#
ئەم بابەتە هەوڵدانێکی زانستییە بە ئاڕاستەی تیشکخستنەسەر بابەتێکی گرنگ کە ئەویش “حکومەتی شەڕ” یان “حکومەتی جەنگ”ە. لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕی فەڵەستین و ئیسرائیل لە #07-10-2023#وە، “حکومەتی شەڕ”، کە بە عەرەبی “حکومة حرب” یان “حکومة العسکر” و بە ئینگلیزی (war cabinet)ی پێدەگوترێت، وەک چەمکێک بەرگوێ دەکەوێت. لێرەدا سەرەتایەک لە بارەی حکومەتی شەڕ و خستنەڕووی مێژوو و گرنگیی ئەم فۆرمە لە حکومەت لە باشووری کوردستان، باس دەکرێت.
=KTML_Bold=مێژووی حکومەتی شەڕ=KTML_End=
مێژووی درووستبوونی ئەمجۆرە لە کابینەی حکومەت دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەم لەلای بەریتانییەکان. لەو سەردەمەدا، بەریتانییەکان لیژنەی جەنگیان هەبوو، ڕەخنەکان لە حکومەتە هەڵبژێردراوەکان لە کاتی شەڕدا گەیشتە ئەو ئاستەی کە تۆمەتی شکستەکان دەدرانە پاڵ ئەو گفتوگۆ دوورودرێژانەی کە لە کابینەکانی حکومەتدا دەکرا. بۆیە پێشنیازی “حکومەتی شەڕ” هاتەکایەوە.
بۆ یەکەمجار لوید جۆرج، سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا یەکەمین کابینەی “حکومەتی شەڕ”ی لە 1916 دا درووستکرد، کە ژمارەی ئەندامەکانی بە سەرۆک وەزیرانەوە، پێنج کەس بوون. لە کاتی جەنگی دووەمی جیهانیشدا “حکومەتی شەڕ” ناوبانگێکی زۆری بەدەست هێنا، یەکێک لە بە ناوبانگترین حکومەتەکانی ئەو قۆناغە، کابینەکەی شەڕی وینستن چێرچڵ، سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی بەریتانیا، بوو.
=KTML_Bold=پێناسە=KTML_End=
بە گشتی حکومەتی شەڕ بریتییە لە لیژنەیەک کە لە سەردەمی شەڕدا پێک دەهێنرێت، ئامانج لەم جۆرە حکومەتە، بەڕێوەبردنی شەڕە بەشێوەیەکی کارا و کاریگەر و سەرکەوتووانە. یاخود؛ ئەو حکومەتەیە کە لەسەر بنەمای بارودۆخی سیاسی زاڵ پێک دێت لە کاتی شەڕ یان کودەتا یان هێرشی داگیرکاریی بۆ سەر وڵاتێک. بەگشتی، دابەشکردنی پۆستەکان لەم فۆرمە لە حکومەتەدا لەسەر بنەمای پێشهاتەکانە و تێیدا یەکڕیزیی نیشتمانیی هێزە سیاسییەکانی وڵاتەکە دەکرێتە پێوەر، نەک بەرکەوتە و پشکی هەڵبژاردنەکان.
دەشتوانین بڵێین ئەو فۆرمەیە لە حکومەت کە تێیدا سەرباز وەک هێزی مرۆیی و ستراتیجی و سەربازیی، وەک بەرنامەی حکومەت، تێیدا زاڵە.
سرووشتی حکومەتی شەڕ وایە، کە پەیوەندی بە قۆناغی شەڕەوەیە و کاتییە، نەک حکومەتێکی هەمیشەیی. زۆرجار بە کۆتایهاتنی شەڕ، یان بەگوێرەی ئەو ڕێکەوتنەی کە کراوە تەمەنی حکومەتەکە دیاری دەکرێت.
پێکهێنانی حکومەتی شەڕ بە مانای هەڵوەشاندنەوەی حکومەتی ئاسایی-ئاشتی نایەت، بەڵکوو حکومەتی شەڕ وەک حکومەتێکی بچووککراوە کاردەکات کە لە حکومەتی ئاسایی جیاوازە.
لە ئێستادا حکومەتی شەڕ لە ئیسرائیل دا بۆ قۆناغی شەڕ پێکهاتووە، لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین کە لە ئیسرائیل دا ئەم حکومەتە ناوی حکومەتی لەناکاو و (حکومة الطوارئ)ە.
لە ڕووی مێژووییەوە لە ئیسرائیل بۆ یەکەمجار لە شەڕی 1967دا حکومەتی شەڕ پێکهات و لەم قۆناغەی شەڕیشدا لە 2023، لە #11-10-2023#دا، دیسانەوە حکومەتی شەڕ لە ئیسرائیل پێکهێنرا و باری جەنگ لە وڵاتدا ڕاگەیەنرا.
=KTML_Bold=تایبەتمەندییەکانی حکومەتی شەڕ=KTML_End=
حکومەتی شەڕ، بەشێوەیەکی بنەڕەتی لە حکومەتی ئاشتی/ئاسایی جیاوازە، جیاوازی و تایبەتمەندییەکانی دەکرێت لەمانەدا کۆبکرێتەوە:
=KTML_Bold=یەکەم:=KTML_End= ژمارەی ئەندامەکانی لە ژمارەی ئەندامەکانی کابینەی حکومەتی ئاسایی کەمترن.
=KTML_Bold=دووەم:=KTML_End= ئەرک و کارەکانی تەنیا تایبەتن بە بەڕێوەبردنی شەڕ و قۆناغەکانی.
=KTML_Bold=سێیەم:=KTML_End= ئەندامەکانی تەنیا لە پارتی سیاسی دەسەڵاتدار پێکنایەت، بەڵکوو ئۆپۆزسیۆنیشی تێدایە.
=KTML_Bold=چوارەم:=KTML_End= مەرج نییە ئەندامەکانی هەمووی کەسی سیاسی بن، بەڵکوو ئەفسەر و سەرکردەی سەربازیی و شارەزایانی وڵاتیش دەکرێت ببنە ئەندام لەو حکومەتەکەدا و مەرج نییە پلەی وەزیریان هەبێت.
=KTML_Bold=پێنجەم:=KTML_End= وەستانی پڕۆسەی یاسادانان لە پەڕڵەمان، جگە لەو یاسایانەی کە پەیوەندارن بە بەڕێوەبردنی شەڕ.
=KTML_Bold=شەشەم:=KTML_End= خێراکردنی پڕۆسەی بڕیاردانی پەیوەست بە شەڕ، ئەمەش بەهۆی بچووکی قەبارەی حکومەتەکە.
=KTML_Bold=حەوتەم:=KTML_End= کۆبوونەوەی خێرا و زووزوو تایبەت بە دۆخی شەڕ ئەنجام دەدات، لە دنیای تەکنەلۆجیا و زانیاری، ڕێگەی سەرهێڵ (ئۆنڵاین) یش دەکرێت وەک ڕێگایەک بۆ خێراترکردن و کەمکردنەوەی مەترسی و بۆ کۆبوونەوەکان بەکاربێت.
لەمەوە دەگەینە ئەوەی کە دەوڵەت و هەرێمەکان لە جیهاندا توانای بەرەنگاربوونەوەیان بۆ قەیرانەکان و ڕێکخستن و ئاڕاستەکردنی سەرچاوەکانی هێزیان وابەستەیە بە بنەما دەستووری و یاساییەکان و ئەو ڕێرەوە مێژووییەی کە لە قۆناغە جیاوازەکاندا پێیدا ڕۆیشتوون. حکومەتیش وەک ئامرازی جێبەجێکردنی بەرنامە سیاسییەکان بە گوێرەی قۆناغەکانی ژیانی کۆمەڵگە ئاڕاستە دەکرێت.
لە ئەدەبیاتی سیاسیدا چەندین جۆری حکومەت هەیە لەوانە: حکومەتی تاراوگە، حکومەتی کاتیی، حکومەتی باری ناکاو، حکومەتی شەڕ، حکومەتی ئاسایی/نەریتی، حکومەتی کاربەڕێکەر، کە هەر یەکێک لەو ناوانە بۆ حکومەت، گوزارشتن لە وەڵامدانەوە بۆ بارێکی تایبەت لەو بارودۆخەی هاتۆتەپێش بۆ وڵاتەکان و هەر یەکێک لەم حکومەتانە ئەرک و تایبەتمەندی خۆیی هەیە.
=KTML_Bold=باشووری کوردستان و حکومەتی شەڕ=KTML_End=
ئەگەر تیۆری حکومەتی شەڕ زاڵبوون بەسەر بارودۆخە ناهەموارەکان و تێپەڕاندنی قەیرانەکان و خێرا وەڵامدانەوەی پرسە گرنگ و تایبەتەکان بێت بە چارەنووسی نەتەوە، یان حکومەتێکی بچووککراوە بێت کە ئەرکە لە پێشینەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگارییەکانی قۆناغەکە بێت، ئەوا هیچ شوێنێک هێندەی باشووری کوردستان پێویستیی بەم فۆرمە لە حکومەت نییە.
لە مێژووی باشووری کوردستان دا و لە سەدەی بیستەمدا بە گەڕانەوە بۆ مێژووی حکومەتی پاشایەتی کە پایتەختەکەی #سلێمانی# بوو، ئەوا نموونەمان دەست دەکەوێت. سەد ساڵ پێش ئێستا، لە ئۆگۆستی 1923، لە سەردەمی حوکمڕانی شێخ مەحمود، لیژنەی شەڕ بۆ وەستانەوە لە ڕووی داگیرکاریی بەریتانی و ئێراقی پێکهێنراوە، کە هەمان ئەرکی حکومەتی شەڕی هەبووە و ئەندامەکانی لەسەر بنەمای شارەزایی لە کاروباری سەربازیی دیاریکراون و بەسەر قۆڵەکانی شەڕدا دابەشکراون وەک: شارباژێر، #شارەزوور#، هەورامان، قەرەداغ، گۆیژە، پشتدەر، بازیان و پایتەختی پاشایەتیی، سلێمانی. لەو کاتەدا لەبەر بوونی مەترسی لەسەر سلێمانی، پایتەخت لە سلێمانییەوە گوێزرایەوە بۆ قەڵاچۆلان. ئەرکەکانی ئەو کاتە بۆ بەڕێوەبردنی شەڕ، ئەمانە بوون:
=KTML_Bold=یەکەم:=KTML_End= دابەشکردنی سوپای مەملەکەتی کوردستان بە سەر بەرەکانی شەڕدا.
=KTML_Bold=دووەم:=KTML_End= ئاڕاستەکردن و فەرماندان بە فەرماندەی سوپا لە ناوچەکاندا.
=KTML_Bold=سێیەم:=KTML_End= دیاریکردنی بڕی مووچە و خۆراک و کەرەستەی شەڕ بۆ هەر ئەندامێکی سوپا لە جۆرە جیاوازەکانی پیادە و سوارە و هێزی پشتیووانیی.
لەگەڵ کۆتاییهاتنی حکومەتەکەی شێخ مەحموەد لەسەر دەستی داگیرکەرانی کوردستان، بەریتانی و ئێراقییەکان، ئەزموونی ئەمجۆرە لە کردەی سیاسیی لەناو باشووری کوردستان هەتا درووستکردنی “بەرەی کوردستانیی لە 1987 دا واتە زیاتر لە شەست ساڵ لە کایەکەدا نەما. دەکرێت “بەرەی کوردستانیی” وەک حکومەتی شەڕ بدەینە قەڵەم کە لە #05-03-1991# هەتا #04-07- 1992# درێژەی کێشا، کە لە ئەدەبیاتی سیاسییدا وەک دەسەڵاتی دیفاکتۆ (de facto)ش ناودەبرێت.
لە دوای دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەموزی 1992، سەرباری ئەوەی کە لە 2003دا بۆ ماوەی یەک مانگ باری لە ناکات و لە هەرێمی کوردستان ڕاگەیەنرا، بەڵام حکومەتی شەڕ پێک نەهات، لەو کاتەدا دوو حکومەت لە هەرێمی کوردستان هەبوون.
لە دوای کۆتاییهاتنی ڕژێمی #بەعس# لە ئێراق هەتا ساڵی 2014، هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی ئاساییشی ڕێژەییدا بوو، کە هیچ شەڕێک لەو ماوەیەدا بە شێوازی بەرفراوان ڕووینەدا، سەرباری هێرشە داگیرکارییەکانی هەردوو حکومەتی تورکیا و ئێران بۆ سەر هەرێمی کوردستان، بەڵام لە ئابی 2014وە دەرگای شەڕێکی قوورس لەسەر هەرێمی کوردستان لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە ئێراق و شام (#داعش#) کرایەوە، کە دۆخی هەرێمی کوردستانی خستە بارێکی نائاساییشییەوە، ئەوەی زۆر گرنگ بوو لەو کاتەدا لە هەرێمی کوردستان ئەنجام بدرێت، ڕاگەیاندنی حکومەتی شەڕ بوو، بەڵام هیچ هەنگاوێک لەو بوارەوە نەنرا، لەکاتێکدا بەهۆی ململانێ سیاسییەکانی نێوان پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، ڕاگەیاندنی حکومەتی شەڕ ئەرکی هەرە لەپێشینەی بارودۆخەکە بوو.
=KTML_Bold=پێویستییەکانی حکومەتی شەڕ لە هەرێمی کوردستان=KTML_End=
هێرش و هەڕەشە بەردەوامەکان بۆ سەر هەرێمی کوردستان، چ لەلایەن ئێران و تورکیا و چ لەلایەن ئێراقەوە بێت، گرنگیی ڕاگەیاندنی حکومەتی شەڕ لە هەرێم ڕۆژبەڕۆژ زیاتر و زیاتر دەکات. بە تایبەت لەم ساڵانەی ڕابردوودا کە بەهۆی بوونی ململانێ لاوەکیی و بەرژەوەندییە تەسکەکانی حیزبایەتییەوە زۆر دەرفەتی گرنگی وەڵامدانەوەی خێرا لە دەست هەرێمی کوردستان دەرچوو کە نەتوانرا بڕیاری ژیرانەی لێبدرێت، لەوانە:
=KTML_Bold=یەکەم:=KTML_End= شەڕی دژ بە داعش، کە پێویستیی بە بڕیاری سەربازیی خێراو ڕێبەرایەتیکردنی ژیرانە و بەنهێنی مانەوەی بەشێک لە ڕووداوەکانی شەڕەکە بوو، بەڵام نەکرا.
=KTML_Bold=دووەم:=KTML_End= لە 2014دا، لە کاتی بڕینی بەشە بوودجەی هەرێمی کوردستان، کە ئەو کارەساتە خۆی لەخۆیدا ئەو بارودۆخەی هێنایەپێش کە حکومەتی شەڕ بۆ تێپەڕاندنی ئەو قۆناغە بێتەکایەوە، بە تایبەت کە هاوکاتی شەڕی دژی تیرۆر بوو، لەو قۆناغەشدا ئەو هەنگاوە نەنرا.
لە ئۆکتۆبەری 2017دا، دوای هەڵوێستە شۆڤێنییەکانی دەوڵەتانی ئێراق و ئێران و تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و جوڵاندنی سوپا و داگیرکردنەوەی ناوچە کوردستانییەکان و ئابڵوقەدانی هەمەجۆری هەرێمی کوردستان، زۆر گرنگ بوو بۆ وەڵامدانەوەی شەڕ و ئابڵوقە و قەیرانەکان، حکومەتی شەڕ دابمەزرایە، بەڵام ئەمجارەش هەر نەکرا.
هەموو ئەم ڕووداوانە، ئەوەی دەهێنا کە لەو جومگە هەستیارانەی مێژوودا، بڕیاری درووستکردنی حکومەتی شەڕ لە هەرێمی کوردستان بدرێت. هەر لەو سەردەمەدا مامۆستای ڕەوانشاد جەمال نەبەز، پێشنیازی لیژنەیەکی لەو جۆرەی خستەڕوو، “بەڵام نەک بەناوی حکومەتی شەڕ”، بەڵام بۆ هەمان ئەرک و ئامانج پێشنیاز و داواکەی ئەویش ڕەچاونەکرا.
ئەگەر ئەو هەنگاوانە بنرایە، ئەگەری دەرکەوتنی خاڵی لاوازی هەرێمی کوردستان و گەیشتن بەو ئەنجامە خراپانە کەمتر دەبوو لەلایەک و لەلایەکی تریشەوە مەترسییەکانی هەنگاوە نادەستوورییەکانی وەک: درێژکردنەوەی خولی پەڕڵەمان، ویلایەتی سەرۆکی هەرێم و حکومەت، هێندە کەلێنی نێوان هێزە کوردستانییەکانی فراوان نەدەکرد.
لە ئێستاشدا، بیرکردنەوە و دانانی بەرنامە و بەهەند وەرگرتنی پێشهات و پیلانەکانی دژ بە هەرێمی کوردستان و مەترسییەکان، ئەوە دەهێنێت کە ئەم جێگرەوە “حکومەتی شەڕ” بخرێتەسەر مێزی نەخشەدانان و بڕیاری سیاسی. [1]