Çîroka Ezîdî Mîrza: Ji sêwiyê heta qehremaniyê

Helbesteke helbestvanekî #Êzidî# ku ji bo jenosîda li Şangalê hatiye kirin wiha dibêje: Heya kengî ruhê Mîrza Êzidî di Êzidiyan de winda bûye û wê heta kengî hêsiran li ser çokên xwe bibarînin? Di vê serdema wêranî, kîn û bêhêziyê de pêwîstiya Êzidiyan ji her demê zêdetir bi rizgarker, lîderekî xurt heye ku wê karibe pêşengiya gelê xwe bike û hemû pirsgirêkên ku rastî civakê tên çareser bike û her wiha kevneşopiyên lehengê efsanewî Ezîdî Mîrza bidomîne Ji ber zilm û jîngeha dijminane , êzidî li ber belavkirina nameyan hatin girtin . Êzidî li şûna ku dîroka xwe bixwe binivîsin û bingehên cîhana xwe eşkere bikin, her tim ji bo man û nemanê şer dikin. Dîroka xwe biparêzin, neçar man kevneşopiyeke devkî ya tevlîhev biafirînin ku di bîra kolektîf a civakê de maye û ji nifş heta nifşekê hatiye derbaskirin.
Di helbest, destan û çîrokên êzdiyan de bîranîna gelek lehengên ku di bin navê rizgarkirina gelê xwe de canê xwe dane, hê jî zindî ye. Lê di nav wan hemûyan de navê Mîrza Êzdî (1600 - 1651) radiweste ku hê jî epîtoma qehremaniyê ye Mixabin dîroka wê ji aliyê gelek kesan ve nayê zanîn, tevî ku hê jî bermayên keleha wê li nêzî peravên Dîcleyê tên dîtin
Vêca ev kes kî ye ku der heqê rêwîtiya navdar a Osmanî Evliya Celebî (1611 - 1683) de dinivîse û di Dîroka Osmanî ya Naîm (1655-1716) de behsa kê tê kirin? Her ku di dîroka Êzidiyatiyê de gelek caran pêk tê, çarenûsa Mîrza Êzidxanê tijî windahî û zilmê ye. Lê belê karî xwe li van hemûyan rabike û ji nû ve ji dayik bibe, ku hê jî hêviyê dide tevahiya civaka Êzidî.
Zaroktî
Êzidiyê Mîrza di sala 1600 ' î de li gundê Başiqa ji dayik bûye . Ji sê birayan yê herî biçûk bû. Malbata wî ji kasta ruhî ya şêxên ku di nava Êzidiyan de gelekî populer bûn, dihat. Bavê Mîrza, Şêx Şaho, alimekî pir rêzdar bû.
Başiqa û gundê cîran Behzan ê her tim cihên herî girîng û bêhempa yên Êzidiyan bûne. Zimanê zikmakî yê Êzîdiyên herêmê, zaravaya Erebî ya Sûryaya dîrokî ye ku heta roja me ya îro parastine. Di heman demê de mala navenda parêzvanên Êzidiyatiyê ye, kavalên ku kevneşopiya devkî ya Êzidiyan ji nifşên pêş re derbas dikin.
Mîrza'dan birkaç sal sonra 1605 ' te bir çarenivîs li ser çarenûsa wî bandoreke mezin çêkir Soran ve Goran'dan birçok Kürt aşiretleri Şeyhan, Başiqa ve Bahzan beyligine hêrîşî Şêx Şaho şervanên Êzidî seferber kirin û berxwedanbirêxistin kirin, lê hêzên partiyan ne wekhev bûn. Êrîşkaran komkujiyên komî li ser gelê Êzidî pêk anîn, gundên wan talan kirin û jin û zarok revandin. Fermandarê Bilind ê Êzidiyan bi artêşa xwe re ji Şêxan ê ji bo alîkariya welatiyan hat. Di encama şerên dijwar de dijmin paşve kişiya . Mîrza û her du birayên wî sax man, lê ew neçar man şahidiya kuştina bav, dayik û piraniya endamên malbatê bikin. Di salên pêş de Mîrza, birayên wî Amar û Heyder neçar man ku gelek zehmetiyan derbas bikin.
Dîlgirtî
Bira gelek caran li bazaran, çend kîlometre dûrî bajarê Mûsilê ku di bin serweriya Împaratoriya Osmanî de bû, wext derbas dikirin. Weke hemû sêwîyan di nava xizaniyê de dijiyan û gelek caran bêyî ku bê dîtin xwarin didize. Êvarekê, birayan ji cotkarekî herêmê zebeş û pûz dizîn. Roja din jî li benda wan bû, xwe di zevyekê de veşartibû û dema ku xort dîsa ji bo diziya xwarinê hatibûn, cotkar ew digirtin û radestî leşkerên Osmanî dikirin Piştî ku hat zanîn ku birayên Êzidî ne , derbeke giran li wan hatiye xistin . Yek ji leşkerên Osmanî serî li zilmeke giran da: Wî soz da birayê xwe yê mezin Heyder ku eger birayên xwe bikuşta ew ê serbest were berdan. Lê Heyder û birayê wî yê navîn Amar bi eşkereev pêşniyar red kirin. Piştre leşkeran kêr li destên birayê Mîrza yê biçûk xistin û bi zorê qirika birayên wî jê kirin. Bi cilên xwe yên bi xwînê, Mirza piştre li Mûsilê li kolanekê hate rijandin.
Musul kuçelerde dolaban Mirza, Başiqa'ya geri iade edilen bir tacir. Bi vî rengî Mîrza herî dawî xizmên xwe winda kir û destê wî di vê yekê de hebû. ku ji malbateke navdar a şêxên Qetanî ye û ji aliyê meqamê Êzidiyan ve hatiye mezinkirin Mîrza di ola Êzidiyatiyê de perwerde bû û berevajî gelekan dikaribû bi erebî bixwîne û binivîse Weke mezinan zewicî û bi xwe jî bû mamoste. Êzidiyan bi rêzdarî jê re gotin Şêx Mîrza . Lê belê ne tenê bi ol re eleqedar bû, di heman demê de bi stratejî û taktîkên leşkerî re eleqedar bû. Êrîşên mislimanan ên domdar ên li ser Êzidiyan û çîroka wî ya jiyanê ew bi pêwîstiya afirandina artêşeke xurt piştrast kir.
Yekem serkeftin
Başiqa ve Bahzan'a bir hêrîşîn 15 salan sonra Mirza da dê û bavê xwe winda kir , êzidî dîsa rastî êrîşa eşîrên Kurd û Ereb hatin hejmari bir superioriye rağmen Mîrza başa edebi yezidiler çekçek çekinmiş ve gundên xwe parastine Mirza êdî dikaribû îspat bike ku çiqasî di taktîkên leşkerî de masterkiriye. Bi kombûna şervanên herî baş di bin emrê xwe de, li dijî vê yekê amadekarî kir. Bi karanîna erdan leşkerên Mîrza li dijmin xistin û şikestinek mezin bi ser wan de anîn. Nûçeya serketina Mîrza mîna agirê daristanê li herêmê belav bû û ji aliyê Êzidiyên Şangalê ve bi coş hat silavkirin. Bi vî rengî Mîrza yê 20 salî bû leheng. Çavkaniyên Osmanî dibêjin ku di bin emrê wî de nêzî 3 hezar şervanên Êzidî yên perwerdekirî hene. Li herêmê bi navê Mîrza Ezdî tê naskirin. Di 25 saliya xwe de weke serokê Êzidiyan li Başîqa û Behzanê hate tayînkirin û bi mîrê Êzidiyan Mîr Zeynal beg ê Çawhal re ji nêz ve xebitî.
Şerê navbera Osmaniyan û Sefewiyan ku di sala 1623 'an de dest pê kir, heta sala 1639 'an dewam kir û Êzidî di navbera zinar û cihekî dijwar de hatin girtin. Ezidî Mîrza ku weke serkirdeyê leşkerî yê Êzidxanê dihate naskirin, pê hesiyan ku gelê wî tenê di vî şerî de dikare bimîne eger yek ji aliyan hilbijartibe Lê belê biryardayîn ne zehmet bû.
Di raporan de dîroknûsê Osmanî Naîm radigihîne ku Êzdî Mîrza ji aliyê Sultan Muradê 4 Osmaniyan de kiryarên qehremanî yên Êzdî Mîrza di dema şerê Bexdayê de di navbera Sefewiyan û Osmaniyan de Şeş pêşengên din ên girîng ên Êzidiyan jî tevlî bû.
Dorpêça Bexdayê
Leşkerên Sûltan Mûradê 4 ' an demeke dirêj bombe li Bexdayê girtin ku ev der di bin kontrola Sefewiyan de bû . Di sala 1639 'an de dest bi êrişeke berfireh kir. Di dema şer de hêzên Êzidî ne tenê karîbûn xetê hilgirin, di heman demê de li dijî mewziyên Sefewiyan êrîş pêk anîn û di encamê de fermandarekî navdar hat kuştin. Piştî vê yekê dijmin bêmoral bû û Mîrza Êzîdxanê biryar da ku pêşvetir bipêş ve biceheme û êrîşî mewziyên leşkerên Sarû Xan ê fermandarê Sefewiyan dike Êzidiyan bêyî windahiyên giran bidin serketineke girîng bi dest xistin. Serkeftina Mîrza Ezîdî ji aliyê Osmaniyan ve ji bîr nekiriye. Hikûmeta nû serokê Êzidiyan qebûl kir û ji bo parastina Êzidiyan ji êrîşên eşîrên Ereb û Kurd rabû ser xwe. Heyama aramî û ewlehiyê gihaye Şêxanê.
Lê belê demeke dirêj dom nekir. Di destpêka sala 1640 de leşkerên Osmanî êrîşî êzîdiyên Şangalê kirin Bu rabirdûda askerini de Êzidiyan hemû rêgehên bazirganiyê yên ber bi Şangalê û derdorê ve kontrol kirin û ev yek jî bû sedema fikarên musilmanan. Baca xwe red kirin û heta êrîşî karwanên Osmaniyan jî kirin. Ev hemû bû sedema ku Waliyê Diyarbekrê Melek Ehmed Paşa ku bi nefreta xwe ya li Êzidiyan dihate naskirin bi 70 hezar leşkerî ve Şangalê dorpêç li Êzidiyan kir ku baca xwe bidin.
Xwedî giraniyeke mezin a siyasî, bi hêsanî dikaribû rêberê hemû Êzidiyan Mîr Zeynal Çavala biguherîne, lê nekir. Berevajiyê vê yekê dest li karên xwe werneda û di her tiştî de jê re şêwirî. Piştî serkeftina wî di dema dorpêçkirina Bexdayê de û zêdebûna hejmara leşkeran de êrîşên li ser gundên Êzidiyan ji aliyê eşîrên dijminve kêm bûn.
Randevû ji aliyê Walî
Ezîdî Mîrza di sala 1650 ' î de gihîşt lûtkeya desthilatdariya xwe . Bu Osmanl Sultan Murad Paşa ve Osmanl en tefek dûyemîn şahsiyetini tanistirdi Bi bikaranîna desthilatdariya xwe Mîrza xwest ku weke waliyê Mûsilê bê tayînkirin. Daxwaza wî hat dayîn. Di Împaratoriya Osmanî de di destê Êzdiyekî de pozîsyona herî bilind bû. Û li ser rêya vê pozîsyonê berjewendiyên Îngilîzan daniye pêşiya xwe.
Piştî randevûya xwe Mîrza dest bi tola birayên xwe kir. Di serî de ferman da ku mal û milkên cotkar ê ku wextekê radestî leşkerên Osmanî kir Paşê zordar bû: fermana girtina hemû neviyên esker û pasewanên Osmanî da ku li zîndanê li wî û birayên wî nebaşî kirine Mîrza biryar da ku hemû jî di zarokatiyê de bi heman êşa ku tê re derbas bûye.
Li Mûsilê, li nêzî qiraxa Çemê Dîcleyê Mîrza Êzidî pîrozgeheke Êzidiyan ji nû ve sererast kir û perestgehek ji bo rûmeta Şehîd Pîr Qadiblban ava kir. Ji wê demê û vir ve li Mûsilê di keleha xwe de dijî, ku heta roja îro bermahiyên wê mane. Di dema xwe ya kurt de Êzidiyan parastineke bêhempa dîtin. Bê tirs û tole dikaribûn kar û bazirganiyê bikin. Bi vî rengî serxwebûna Êzidiyan dest pê kir.
Dema ku Mîrza ji van planan agahdar bû, dest bi raperînekê kir. Di sala 1651 Ezidî Mîrza tevî 60 şervanan vedigeriyan gundê xwe yê ku Osmaniyan kemîn lê vedidan Dor li pêşengê Êzidiyan girtin û êrîşî wî kirin. Ezîdî Mîrza di 51 saliya xwe de hat qetilkirin. Evliya Celebi Osmanl askerleri Mirza'nın cenazesi tarafından başkaldıran ve Topkapi Palace kapıda başini.
Piştî ku Êzidî bi kuştina Mîrza Êzidî hesiyan, planeke raperînê kirin. Vê yekê hişt ku rayedarên Osmanî jî di nav de Melek Ehmed Paşa careke din êrîşî Êzidiyan bikin. Lê şervanên Mîrza Êzidî baş perwerde kirin. Niha jî bi pêşengiya fermandarê Êzidiyan Îmedîn Colemêrgî ku Mîr Zînal-begê Çawhal destek dida wan, bi hezaran şervanên xwe weke hêz dişandin. Hêza artêşa Êzidxanê bi vî rengî 6 hezar şervanên perwerdekirî û çekdar bûn. Ji aliyê serok û eşîrên Kurdan ve ji marmaran û bi piştgiriya wan, Osmaniyan êrîşî êzdiyên Şêxan kirin Îmadîn Hekarî biryar da ku tola Mîrza Ezdî hilîne û tifaqa Osmanî-Kurdan têk bir, bi ser êrîşê de çû û axa mezin dagir kir, bi taybetî herêma Berwarî ya Kurdan. Hêzên Osmanî windahiyên ewçend giran dan ku wan bi xwe daxwaza hevdîtinên aştiyê kirin.
Di sedên din de êzidî gelek caran rastî gelek êrîşan hatin. Hêza berê ya Êzidiyan a dema Mîrza Êzidî ti carî ji nû ve nehatibû vegerandin. Lê destkeftiyên wî hîn di efsane û stranên Êzidiyan de zindî ne. Ji bo wan ew lehengek e ku di kêliyeke dijwar de gel diparêze. Di sala 2006 ' an de li Başiqa yê piştî ku gund ji aliyê terorîstên DAIŞ'ê ve hate bidest xistin şûnda jê re peykerhate çêkirin.
Di encama jenosîda Şangalê de Êzidiyan ji bo parastina xwe hêza xwe ya çekdarî afirandin. Û hêzên Mîrza Ezîdî ji bo wan weke modelekê tevdigerin. Mînak, leşkerên Hêzên Parastina Cewherî yên Şangalê gelek caran gotin ku ew neviyên Mîrza Êzidxanê ne.
Links:
1. Allison, Christine (2001): The Yezidi Oral Tradition in Iraqi Kurdistan, Curzon Press.
Dankoff, Robert (1991): The Intimate Life of an Ottoman Statesman, Albany: State University of New York Press.
2. Guest, John S. (1993): Survival Among the Kurds: A History of the Yezidis, reprinted: Guest, John S. (1987): The Yezidis: A Study in Survival, New York und London.
3. Hecî, Bedel Feqîr (2014): Hevrikya Şemsanî, Adanî u Qatanyê li ser mîryatîya Êzidîyan, in: Êzdînas 1, Oldenburg: Dengê Êzîdiyan, S. 118 – 136.
4. Lescot, Roger (1938): Enquête sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjar, Beirut.
5. Schengali, Kheri (2011): Ezdi Mirza – ein großer Taktiker und Stratege, in: Yezidische Helden, Oldenburg: Dengê Êzîdiyan, S. 90 – 100.
6. Şingalî, Xêrî (2009): Êzîdî Mîrzayê Kendalî – Vêkolîneka dîrokî [arabic alphabet], www.bahzani.net
ÊzîdîPress
[1]