#سامان جەلال#
هەولێر - 2010

نامەیەکی ماستەری (سامان جەلال عەزیز)ە، بە سەرپەرشتی (پ. د. ی. ئەنوەر قادر) ساڵی (2010) پێشکەشی کۆلێجی زمانی زانکۆی سلێمانی کردووە. سەرەتای نامەکە دوو بەیاننامەی ئیمەیجیستەکان بە کوردی خراوەتەڕوو، کە توێژەر لەسەر بنەمای چەمکەکانی ئەم قوتابخانەیە بە سێ بەش لە شیعری گۆرانی کۆڵیوەتەوە.
بەشی یەکەم، ئەم بەشە گەشتێکە بەناو مێژوو و چەمکە بنەڕەتییەکانی ئیمەیجیزم. سەرەتا زاراوەو چەمکی (ئیمەیج)وێنە دەخاتەڕوو. لە فەرهەنگی ئۆکسفۆرد پێنج مانا بۆ زاراوەکە هاتووە:ئینتباعێکە کەسێک، ڕێکخراوێک یان بەرهەمێک دەیدات. وێنەی هۆشەکیە، کۆپی کەسێکە یان وێنەی بینراوی کەسێک یان شتێکە لە ئاوێنەدا، وشە یان فرێزێکە بە خەیاڵئامێز پەسنی شتیک دەکات. وێنە گرنگترین بەرجەستەکانی خەیاڵە لە شیعردا. سەرچاوەی چێژی شیعر بۆ خوێنەر لە مۆسیقاو وێنەدایە. لای بیلینسکی شیعر تەنیا بیرکردنەوەیە بە وێنە. توێژەر بە یارمەتی کۆمەڵێک نووسەر جەخت لەسەر ڕەسەنیەتی شیعر بەهۆی وێنە دەکاتەوە. وێنەی شیعری یەکێکە لە کۆڵەکە بنەڕەتیەکانی بنیاتی شیعر، بۆیە توانای دروستکردنی وێنەی شیعری نیشانەیە بۆ شاعیربوون. توێژەر ئاماژە بە وێنەی شیعری بەپێی قۆناخەکان دەکات، کە سەرەتا وەک ڕەگەزی ڕازێنەرەوە، لە سەدەی بیست و هاوچەرخیشدا وەک ڕەگەزی سەرەکی بینراوە، چونکە وێنە لەگەڵ گیان و هەست و خەیاڵدا دەدوێت. لە بەیاننامەی یەکەمی ئیمەیجیستەکاندا بەم شێوەیە پێناسەی وێنە کراوەوێنە، ئاڵۆزێک لە هزرو سۆز لە ساتێکی کورتدا پێشکەشدەکات...ئەم ئاڵۆزکاوە دەبێتە مایەی سەرهەڵدانی هەستێکی ئازادبووی لە ناکاو لە سات و شوێنێکی سنوورداردا. دواتر توێژەر ئاماژە بە قوتابخانەی ئیمەیجیزم دەکات، کە لە 1910 بە دواوە بە ڕابەرایەتی(ئیزرا پاوەند، هیوڵم، ت.س.ئەلیۆت وهتد) ڕاگەیەنرا و لە ساڵی 1913 لەلایەن ف.س فلینتەوە لە گۆڤاری شیعر بڵاوکراوەتەوە. توێژەر پێیوایە ئەم قوتابخانەیە کاریگەرییەکی فراوانی لەسەر بزوتنەوە ئەدەبییەکان و ژانرە جیاوازەکان داناوە، هەرچەند کەمی لەسەر نووسراوەو زانیارییەکان لەسەریان زارەکی بووە. بەرهەمەکانیان لەنێوان پێش جەنگی یەکەم و دوای جەنگدا بڵاوبوونەوەی بەرچاوی بەخۆوەبینی و پاوەند وەک داهێنەرو ناودۆزەرەوەی قوتابخانەکەو ڕێکخەری ناسراوە، بەڵام بۆچوونی جیاوازیش لەسەر پۆلێنی قۆناخەکانی سەرهەڵدانی دەکرێت. قوتابخانەی ئیمەیجیزم سوودی زۆری لە بێرگسۆن، فرۆیدو ولیام جەیمس، هەروەها شاعیرە دێرینەکانی یۆنان و شیعری هایکۆو تانکای چینی و ژاپۆنی بینیوە. ئێدوارد ستۆرەر لە 1908 شیعرێکی کە بە یەکەم شیعری مۆدێرنی ئینگلیزی کە ناوی وێنەی لێنرابێت، بڵاوکردەوە:
دڵدارە لێک جیابووەوەکان
دەسوتێن بۆ مانگی سپی پاکیزە
لەنێو ئاگردانە نەناسراوەکانی تەنیایی و
نەهاتیدا
دیارە ناکۆکی و جیاوازی پاوەندو فلینت بووە هۆی دروستکردنی بزوتنەوەیەکی نوێ لەلایەن پاوەند لە 1915 بەناوی فۆرتیسیزم.
دواتر توێژەر ئاماژە بە بنەماکانی ئیمەیجیزم دەکات، کە لە بنەڕەتدا قوتابخانەکە دژی زیادەڕەوی ڕۆمانتیکییەکان لە خودێتی و سۆزدارێتیدا سەریهەڵداوە. بنەماکان بە گشتی ئەمانەن: سادەیی و ڕاستەوخۆیی نووسینی ڕاستییەکان نەک ئاڵۆزی و ژاوەژاوی ڕەوانبێژانە. دژی شێوە شیعرییە باوەکان بوون و باوەڕیان بە فۆرمێکی شیعرییە کە بابەتی شیعرەکە دەیخوازێت، نەک قاڵبی ئامادە؛ کەواتە ڕێزیان لە شیعری ئازاد گرتووەو جەختیان لە وێنە بەرجەستەکان دەکردەوە، دەیانگوت ئەدەب بۆ تێگەیشتنی گشتە نەک دەستەبژێر، هەروەها هەستەکان نەک هۆشیان لاپەسەندبووە، بایەخیشیان بەبابەتێکی دیارکراو نەداوە، بەلایانەوە چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ بابەت گرنگ بوو. بنەماکان بۆ ئەوان ناکرێت دۆگمایانە ببینرێت، بەڵام لایەنی تەکنیکیشیان لاگرنگ بووە، بۆیە دەنووسنوشەی زیادو ناپێویست بەکارمەهێنە، ئاوەڵناوێکیش بەکارمەهێنە شتێک دەرنەخات...سڵبکەرەوە لە نابەرجەستە. لە شیعرێکدا مامناوەندیدا ئەوەی تاڕادەیەک بە پەخشانێکی باش وتراوە مەیڵێرەوە. دواتر توێژەر لەسەر ئەم بنەمایانە دەوەستێت و شیکارییان دەکات.
بەشی دووەم، لەم بەشەدا توێژەر بەشێوەیەکی پراکتیکی شەش لەو بنەمایانە لە شیعرەکانی گۆران دەخاتەڕوو:
1 کۆنکرێت بوون نەوەک ئەبستراکت بوون لە پێشکەشکردنی وێنەدا.
2 ناپێویست فڕێدان و چڕکردنەوە-تەرکیزکردن.
3 بەکارهێنانی وشەکانی زمانی ڕۆژانەو وشەی پڕبەپێست.
4 تایبەتمەند بەکارهێنانی کردارو خۆدزینەوە لێی.
5 بایەخدان بە خستنەپاڵ یەک بەتایبەتی بۆ بەراورد لەبنیاتی وێنەی شیعریدا.
6 بایەخدان بە هەستەکان لەبری هۆش.
توێژەر بۆ بنەمای یەکەم نزیکەی 120 بەیت کە چەندین شیعر دەگرێتەوە، دەخاتە ناو ئەم بنەمایەوە. گۆران لەبری وەسف، وێنەمان پێشکەشدەکات.
چەن جوانی بەرەو مەغەریب ئەچی زەردە ئەدا لێت
پرشنگی خشڵ ئەبڵەق ئەکا دەوروبەری ڕێت
ڕۆژی دەمی کەل حازرە بۆ پێشکەشی بەر پێت
ئێوارەیە وا، هەڵگرە سا گۆزەی تازە !
شاعیر مامەڵەیەکی کۆنکرێتی لەگەڵ وێنە پێشکەشکراوەکاندا کردووە. هەروەها توێژەر ئاماژە بە چەندین شیعری گۆران دەدات کە بابەتی لێکچوان و میتافۆری کەم یان هەر تێدانیە، بۆ نمونە ئافرەت و جوانی. گۆران توانیویەتی مامەڵەیەکی ڕاستەوخۆ لەگەڵ دیاردەو شتەکاندا بکات؛ ئەمەش چڕێتی بە شیعرەکانی بەخشیوە؛ کە بە وتەی پاوەندچڕێتی گیانی شیعرە. جێگەی باسە توێژەر بەشێوەی ئەژماری بابەتەکانی ڕەوانبێژی بۆ بابەتی مەبەست لە دیوانی گۆراندا نیشانداوە. لە بنەمای دووەمدا کە بەکارنەهێنانی ئەو وشانەیە بەشداری ڕاستەوخۆ لە پێشکەشکردنی وێنەدا ناکەن. توێژەر دەڵێ، گۆران لە 120 بەیتدا 152 وێنە کە زۆرترینیان وێنەی وەک خۆیین دەخاتەڕوو، دەشڵێ، ئاوەڵناوەکانی ڕەنگ ناکرێت لاببرێن و بە زیاد دابنرێن، هەروەها لە 22 بەیتدا 16 وێنەی لە ڕێگەی ئاوەڵناوی لۆجیکییەوە خستۆتەڕوو، کە ئەوانەن وێنەی شیعرییان پێکنەهێناوە، بۆ نمونە:
عەکسی سەوزایی ڕووی پڕ لەرەی ئاو
تیا ئەشکایەوە پرشنگی هەتاو!
سەبارەت بە بەکارهێنانی وشەی ڕۆژانە کە مەبەست لەو زمانەیە خەڵکی ناوچەیەکی دیاریکراو بۆ پەیوەندیکردن لەنێوان خۆیاندا بەکاریدەهێنن، ئەم زمانەش ڕۆشن و بێ گرێیە، هاوکات کوردییەکی پوختەو نوێکردنەوەی شیعری کوردیش هەنگاوێک بوو بۆ بەکارهێنانی کوردی پەتی و گەڕانەوە بۆ زمانی خەڵک، کە گۆران شیعرەکانی نمونەی ئەم جۆرە زمانەن. سەبارەت بە بنەمای چوارەمیش توێژەر دەڵێ، لە زمانی کوردیدا ڕستە بەبێ کردار نابێت، بەڵام لێهاتوویی گۆرانی شاعیرو کاریگەربوونی بە ساڵمی شاعیر لەم ڕێچکەیەدا یاریدەدەر بووە تا ئەو کردە شیعرییە نائاساییە ئەنجام بدات. گۆران ژمارەیەک وێنەی بەبێ کردار پێشکەشکردووە، کە خوێنەر هەست بەوە ناکات کرداری بەکارنەهێنابێت:
شنەی بای ناو دۆڵ فێنک و عاستەم
ڕێ لاپاڵی شاخ، لای خواروومان چەم.
گۆران 10وێنەی لە 17 بەیتدا بەبێ کردار پێشکەشکردووە.
سەبارەت بە بنەمای پێنجەمیش کە هونەری خستنەپاڵی چەند وشە، دەستەواژەو وێنەو دیمەنێکە بۆ مەبەستی بەراوردکردن بێ هیچ ڕوونکردنەوەیەک لەبارەیانەوە. گۆران دەنووسێ:
ئەڕۆی بەعیشوە، بەلەنجە، بەوەزنی گۆرانی
ئەڕۆی..زڕەی کەمەرت دێ هەتاکو بەرکانی!
لێرە چەند جۆری ڕۆیشتنی بۆ دەرخستنی وێنە گەورەکە مۆنتاجکردووە. گۆران لە ئاستی وشەو فرێزو ڕستەو دەستەواژەدا خستنەپاڵی بۆ نیشاندانی وێنە جۆراوجۆرەکان ئەنجامداوە:
خەوە، خەیاڵە، عەردە، بەهەشتە؟
هەڵپەڕکێی ژنە یا هی فریشتە؟
گۆران ئەم وێنەیەی بەهۆی دووجار ئەنجامدانی خستنەپاڵ یەک، لە چوار ڕستەی کورت و دوو ڕستەی پرسیندا خستۆتەڕوو. لە بنەمای شەشەمیشدا کە بایەخدانە بە هەست نەک هۆش، گۆران نمونەی شاعیری بایەخدەر بە هەستەکانە. بۆ نمونە لە شیعریئاواتی دووری پەنای بۆ چوار لە پێنج هەستەکانی مرۆڤ بردووە، پێشکەشکردنەکەشی بەشێوەی هونەریی و ڕیزبەندی کە لە بینین[دور] بۆ دەستلێدان[نزیک] بووە.
بەشی سێیەم، بۆ چەند بەهایەکی ئیستاتیکی و هونەریی وەک کێش و سەرواو وێنەی جۆراوجۆر تەرخانکراوە. سەرەتاش ئاوڕ لە مێژووی سەرهەڵدانی جوانکاری دەداتەوە. دواتر باسی کێشە جواروجۆرەکانی شیعرەکانی گۆران دەکات، لەوانە: عەرووز کە 40 شیعری بەم کێشە نووسیوە. کێشی بڕگەیی-خۆماڵیش کە زۆرترین شیعرەکانی بە ڕێژەی (65%)بەم کێشەیە، بەتایبەتیش کێشی 8و 10و 11 بڕگەییە. هاوکات کێشی تێکەڵیشی بە ڕێژەی لە (10%)بەکارهێناوە. سەبارەت بە سەرواش گۆران زۆرترین شیعری بە سەروای هەمەڕەنگ داناوە. دواتر توێژەر ئاماژە بە پەیوەندی و کاریگەری گۆران بە شیعری فۆلکلۆرو شاعیرانی کلاسیک دەکات. لە کۆتایی ئەم بەشەشدا ئاماژە بە چەندین وێنەی جۆراوجۆر کە فرەو دووبارەبوونەتەوە لە دیوانی گۆراندا دەکات. سەبارەت بە ئاکامی توێژینەوەکەش 17 ئاکام دەخاتەڕوو، لەوانە: گۆران بەشێوەیەکی کۆنکرێتی و دوور لە تەمومژو سیمبول وێنەی پێشکەشکردووە، بایەخی بە هونەرەکانی ڕەوانبێژی بە تایبەت لێکچواندن داوە. زۆر کەم ئاوەڵناوی نرخاندنی بەکارهێناوە، ئەمەش لەپێناو بەپوختی و چڕی پێشکەشکردنی وێنەکان. هاوکات ڕێژەی ئاوەڵناوە هونەرییەکان لەچاو ئاوەڵناوە لۆجیکییەکان کەمترن، ئەمەش ئاماژەیە بۆ بەکارهێنانی ئاوەڵناوەکان بەشێوەی ڕاستەوخۆو مانای فەرهەنگیان، هەربۆیە بە دەگمەن وشەی ناباویی دوور لە زمانی ڕۆژانە بەکارهێناوە، لەبەرئەوە گۆران پابەندی زمانی ئاخاوتنی ڕۆژانە نەک کوردی پەتی بووە. گۆران شێوازێکی نزیک لە سەبکی هندی بەکارهێناوە. گۆران بۆ مەبەستی بە کرانەوەیی هێشتنەوەی وێنەکان سوودی لە کۆما(، )و (...)و نیشانەی پرس و سەرسوڕمان بینیوە. گۆران بایەخی بە هەستەکان و بەتایبەتی هەستی بینین داوە، لە کۆی 77 وێنە 38یان بە هەستی بینین بنیاتنراوە. گۆران کێشی شیعرەکانی لەسەر بنەمای بابەتی شیعر بەکارهێناوە. بایەخێکی فرەی بە سرووشتداوە، کە ئافرەت و مرۆڤیش بەشێکن لە سرووشت.[1]