$Kürtlerin Kızıl Kürdistan deneyimi$
Lenin’in Kızıl Kürdistan’ı
Sovyetler Birliği, kısa bir süreliğine ‘Kızıl Kürdistan Uyezdi’ni de içeriyordu… İşte ‘Kızıl Kürdistan’ın kuruluş hikâyesi…
Kafkasya, etnik, kültürel ve dini olarak Ortadoğu’ya taş çıkartacak derecede karmaşık bir coğrafya… Bölgenin yakın tarihi incelendiğinde Kürtlerin de rol oynadığı görülüyor.
Ermenistan ile Azerbaycan arasında yer alan Dağlık Karabağ’ın batısındaki topraklar Sovyet tarihinde bir Kürt özerk yönetimine ev sahipliği yapmış. Azerilerin ‘Kızıl Kürdistan’ diye adlandırdığı bu kısa süreli deneyimin ayrıntılarına değinmeden önce, Sovyetler Birliği’nin ilk yıllarındaki yerel yönetim sistemine ve coğrafyanın arka planına bakmakta fayda var.
$SOVYET İDARİ SİSTEMİ$
Tarihte coğrafi sınırlar bazı dönemlerde hızla el değiştirse de kimi idari yapılarda köklü değişimlere daha ağırdan gidilebiliyor. Bunun en büyük nedeni şüphesiz, coğrafyanın idari sistemlerin oluşumunda dayattığı etkenler. Siyasi ve ekonomik karşıtlıklarsa yüzlerce yıllık ‘miras’ları devralmanın önünde ciddi bir engel oluşturmuyor.
Osmanlı’nın Bizans’tan kimi idari alanlarda devraldığı sistem (Bizans ‘théme’leri/Osmanlı sancakları) buna iyi bir örnek. Ancak bu durum, idari sistemler üzerinde değişiklikler ve güncellemeler yapılamayacağı anlamına da gelmiyor. Bu anlamda, Çarlık Rusya’sı ile Sovyetler Birliği de iyi bir örnek…
Yüzlerce halkı ve kültürü barındıran Çarlık Rusya’sı uçsuz bucaksız bir imparatorluktu. Bu nedenle yönetimin daha kolay kılınması için imparatorluk ‘oblast’, ‘kraig’ ve özerk bölgelere ayrılmıştı. 1917’deki Bolşevik Devrimi’yle beraber imparatorluk topraklarının bir kısmı kaybedilse de, kültürel çeşitlilik aynı şekilde devam ediyordu.
Bu iki yönetim arasındaki en önemli fark ise ‘ulusların kendi kaderini tayin hakkı’ ilkesi çerçevesinde şekillenen Sovyetlerin, merkezi yönetimi yerele taşıma çabasıydı. Moskova merkezli bir idare yerine ‘cumhuriyetler birliği’ şeklinde oluşan ve mahalle sovyetlerine (meclislerine) kadar uzanan bir ‘yerinden yönetim piramidi’ oluşturulmaya çalışıldı. Bu sırada da, ‘oblast’, ‘uyezd’, ‘kraig’, ‘okrug’ gibi idari yapılar -ki Rusya’da bugün hâlâ mevcuttur- varlığını farklı bir perspektifle korudu.
$AZERİLER VE ERMENİLERİN ARASINDA KÜRTLER$
Gelelim Kafkasya’ya… Devrimden sonra pek çok halk sosyalist iktisadi hedefler doğrultusunda yan yana gelmiş olsa da, özellikle Kafkasya’da halklar arasında kırılgan dengeler bulunuyordu. Bu ayrılıkların önüne geçmek adına Kafkasya için Transkafkasya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adı altında Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan sosyalist cumhuriyetlerini birleştirecek bir proje ortaya atıldı. Ancak Gürcistan Komünist Partisi (GKP) öneriye şiddetle karşı çıktı. Birliğin önemli bileşenlerinden GKP’nin bu itirazı nedeniyle Kafkasya’da üç ayrı cumhuriyet oluşturuldu. Elbette bu üçlünün -özellikle de Azerbaycan ve Ermenistan’ın- arasındaki sorunlar, günümüze göre daha sessiz bir şekilde devam etmekteydi.
‘Kızıl Kürdistan’ bölgesi ise Ermeniler ile Azeriler arasında sorun yaratan Dağlık Karabağ bölgesinin hemen batısında, Ermenistan’ın doğu sınırında yer alıyordu. 1926 yılında yapılan nüfus sayımına göre bu bölgede yaşayan 51 bin kişinin yüzde 72’sini Kürtler, yüzde 26’sını Azeriler ve yüzde 0.7’sini Ermeniler oluşturuyordu. Ancak çoğunluk (yüzde 92) Azerice konuşuyordu. Geçmişi Safevilerle şekillenmiş ve çoğunluğu Şii olan Azerilerin etki alanında bulunan bu bölgede yaşayan Kürtlerin çoğunluğu da, Nahçıvan Kürtleri gibi Sünni değil, Şiiydi.
$LENİN’İN KIZIL KÜRDİSTAN’I$
Ermenilerin bölgedeki hâkimiyet alanını Kürtlerle kuracakları ittifak sayesinde daraltmak isteyen Azeriler, Kürtlere yerel yönetim verilmesi fikrini destekliyordu. Azerbaycan Komünist Partisi’nin Birinci Sekreteri Sergey Kirov’un önerisi ve Lenin’in onayıyla, Temmuz 1923’te ‘Kızıl Kürdistan Uyezdi’ kuruldu. Bu kararda, Dağlık Karabağ’ın özerk yönetim şeklinde Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne (ASSC) verilmesinin ardından olası bir gerilimi önlemek adına, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (ESSC) sınırında Kürtlerden oluşan bir ‘tampon bölge’ yaratma ve bunun iki halk arasındaki barışa hizmet edebileceği temennisi de etkili oldu.
Sovyetler’de kimi bölgelerde yer alan uyezdler, alt birim idareleri olan küçük yerel yönetimlere verilen isimdi. Öyle ki Kızıl Kürdistan’ın merkezi -her ne kadar daha büyük yerleşimler olsa da- 435 nüfuslu Laçın olarak belirlendi. Yönetimin başına, Azeri Bolşevik Hüsnü Hacıyev getirildi. Bu karar ESSC tarafınca hoş karşılanmamıştı elbette. Ancak Dağlık Karabağ’dan sonra bu bölgedeki Azeri etkisinin bir şekilde azalmış olması da ESSC açısından mutlu ediciydi.
$KAFKASYA’DAN KAZAKİSTAN’A$
Uyezd yönetimi 1929’da dağıtıldı, Kızıl Kürdistan, Dağlık Karabağ’ın içinde ASSC’ye bağlandı. Daha sonra Stalin yönetimince Kafkasya’da yaşayan pek çok Kürt Orta Asya’ya -özellikle güney Kazakistan- gönderildi. Ancak Stalin dönemindeki diğer nüfus değişimi politikalarından farklı bir nokta vardı bu örnekte: İddiaya göre Stalin yönetimi, komşuları İran ve Türkiye’de başlamakta olan Kürt ulusal hareketlerini başlarda desteklemiş olsa da, bu tutumu ilerleyen zamanlarda değiştirdi. Bu nedenle, buradaki nüfus değişiminin özellikle Türkiye’yle diplomatik ilişkilerin zedelenmemesi adına yapıldığı öne sürülüyor.
Bu bölgenin geleceği on yıllar sonra, Sovyetler Birliği’nin dağılmasını izleyen Ermenistan-Azerbaycan savaşında son bir kez ve acı dolu bir biçimde şekillendi. Ermenistan 1992’de Dağlık Karabağ’ı işgal ettiğinde ‘Kızıl Kürdistan’ da çatışmanın arasında kaldı. Kimi bölgeleri işgal edildi. 1920’lerden sonraki göçlere rağmen, bölgede hâlâ bir Kürt nüfusu vardı. Bu çatışmalar sırasında bölgede yaşayan Kürtler ve Azeriler göç yollarını tuttu. Bu nedenle bugünün demografisi Kızıl Kürdistan zamanına göre epey değişmiş durumda. Bu gelişmeyle birlikte, ‘Kızıl Kürdistan’ deneyimi de tarih sayfaları arasında yerini aldı…
Kaynaklar:
http://azerbaijan.az/_Districts/_districts_a.html
http://www.zazaki.net/haber/ermenistan-azerbaycan-catismasinda-kizil-kurdistan-301.htm
http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/kurd-federasyonundan-mahabad-cumhuriyetine-1144807/
http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/kurdistan26.html
https://photius.com/countries/soviet_union_former/geography/soviet_union_former_geography_administrative_polit~1643.html
https://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrd%C3%BCstan_q%C9%99zas%C4%B1[1]