وانایێوە پەی ڕۊمانوو چنارەی

ماوێوی فرەن، ئانە لامۆ بېیەن بە یاگۆ پرسیارێ، کە جە مەنتقۆ هۆرامانېیەنە، کە یاگێوەنە، مێژوەکەش و سروشت و ژیاوا خەڵکەکەی و جیاوازی یاگەکی جە یاگەکا تەری، پاسەشە کەردەن ، کە کەرەسێوی گۆرەش چنە خولقیۆ، پێ کەسی وی کە سەلێقەو سەرنجشبۊ، بتاو ئا ڕوداوێ کە ڕوەشا دێنە جە ڕابردوەنە جە شێوۆ ڕۊمانېیەنە بنویسۆشۆ، بەتایبەت ژیان و خەڵکو زوی جیلەکا وەڵتەری، کە فرۆ جارێ جەدەم و ئاکەساوە کە تەمەنێوشا هەن پێما گېڵناوە، باس و کۊمەڵێو چېوا کەرا کەفرە یاگۆ بایەخیەنی پێ تارېخو کلتورو ئېمە، تاکو ئیسە کەم کەس جە نویسیارا ئېمەی هۆرامی هەنێ ورستێبا پی هەرمانێ، بەتایبەت جە ڕا ئەدەبېیاتیۆ ڕۊمانیچ پسە ژانەرێوی سەرەکی ئەدەبی، دیارا ئانێچە چنەها هۆهەرمانۍش هەنێ کە حەزمەکەرو بلوەنە دلی وردەکاریشا، ئانە لامۆ یاگۆ وەشحاڵی بی کە بە ڕۊمان و (چنارە) و مامۊسا حەمە ڕەزای ئاشنا بېیا، کە بە ڕادېوی فرە عال ئا هەرمانېشە کەردێنە کە خېیاڵ و منەنە بێ، نویستەی ئی داستانەیە، گرنگیوی تایبەتیش هەن، هەر جەپارێزنای زوانی هۆرامی کە بەشێوی گرنگا جەفەرهەنگو ئېمە، وە ڕۊمانەکەش بەزوانێوی پاراو سادە نویستەن، وە یۆتەر جە گرنگیەکاش، ئاشنا کەردۆ نەسلی تەزەیا بەژیاوی ئا نەسلە کۆنەیە، وە گڵنیایۆی نۆستۆلۆژیای بایەخیوی تایبەتش هەن پێ ئینسانی چوون گردو ئینسانەکا، بەجۊرێو جەجۊرەکا بەردەوام بەشێو جەخیاڵیشا ئینا دلی یادەوەریەکا ڕابردویەنە، بەتایبەت چی دنیا مۆدێرنێو تازەگەریەنە، کە ژیان و ئینسانی مۆدێرنی بەڕێژیوی فرە فاڕیان، کە ئینسان ئارەزو کەرۊ بەخیاڵیچبۊ گېڵۆوە پەی ئاژیانە کۆنەیە.
جەوانایۆ ڕۊمانەکەیەنە، هەستم پانەیە کەرد، ئی ڕۊمانە جیا جەڕۆمانەکەو تەریش، نویسەری بایەخێوی عالش دان بەلایەنی سایکۆلۆجی و ڕەوانشناسی کاراکتەرەکاش، بەنۆعێو، کاراکتەرەکێ، ڕۊڵ و واقعی وېشا تەمام بەرجەستە کەرا، دلی حەدەس و پېشهاتەکانە.
تا ئا یاگێ من یاوابوەنە ڕېبازە ئەدەبیەکا جە نوستەو ڕۊمانېیەنە، ئیڕۆمانە باعزێو یاگێوە ڕەگەزێ ئەدەبېیاتی کلاسیکېش چنەنێ، یۊ چانیشا مەسەلۆ عەقڵی و عەقڵانیەتی فرە زاڵا دلێ ڕۊمانەکەیەنە، وە بابەتی خېیاڵی و فەنتازی تەمام کەما دلێشەنە، وە یۆتەر جە سیفاتەکا ڕۊمانی کلاسیکی ئانەنە، ئاکەسە ڕۊمانەکەی گېڵنۆ وە گردچېو زانا، بەمانا ئانەیە گردو چېوەکا زانۆ، وە خەسڵەتێوی تەر کە جەڕەگەزو ڕۊمانەکەیەنە هەن، پابەند بېیەیا بە ئاداب و نەریت و تەقالیدو پیرۊزیەکا کۊمەڵگاو دینی، بە زەقی دیارا، کە ئی ڕەگەزێچە یۆن جەڕەگەزەکا ئەدەبېیاتی کلاسیکی جە نویستۆ ڕۊمانېیەنە.
وە بەعزێو خەسڵەتێ تەریچش چنەنێ متاومۍ واچمێ سەربە ڕېبازو و ئەدەبېیاتی ڕیالیزمیا یۊ چانېشا واقێعیەتا جەدەقەکەنە، کە نویسەر فرە واقعیانە، ڕوداوەکېش چنینێ، ئەر تاماشۆ وەرزەکا ساڵی کەرمۍ تەماشە کەری نویسەر فرە دەقیقانە، ئەوە گېڵنیایەنە، بەیان و هەر چوار فەسڵەکۆ ساڵێ کەرۊ، بەپا ۋېیەردەی وەرزەکا، ڕوداوەکېش خوڵقنێنێ،
یۆتەر چا ڕەگەزا ڕېبازو ڕیالیزمی کە وجودش هەن دلی ڕۊمانەکەیەنە، ئایچ ئانەنە، کە کاراکتەری دلێ ڕۊمانەکەی فرەیشا ئینێ جه چینەکا وارو کۊمەڵگایەنە، کە کەسی فەقیرێو ڕەنج کېشێو هەژارێنێ، ئی ڕەگەزە، دلێ کەسایەتی ئەنوەری و سابیریەنە ڕەنگدانەوێوی فرەش هەن کە دوێ کەسێ ڕەنجدەرېو کۊڵبەرێنێ.
چنارە دەگێوێ گولانۍنە کە دیارا نامەکېش نامۍوە ڕەمزیەنە، پێ یۊ جەدەگاکا ناوچۆ هۆرامانی و ئۆ دیمێ ئینا سەرو مەرزیۆ کۆتێنە بێنو سنور و هەر دوە وڵاتی، کە سروشت و هەڵکۆتێوی سەخت و سەرکەشش هەن، کۊمەڵە خەڵکیوی فەقیرو هەژار زیندەگیش چنە کەرا، بە کۊمەڵێو پێداویستێ سادېو ساکاری ژیان و ئاسەردەمەیۆ، کە بەتەمامی خەڵکەکە دلی عادات و تەقالید و نەریت و سروتە باوەکا تایبەت پایاگی ژیوای کەرا.
چا ماوەنە کە ڕۊمانەکەی وانێنێ، تەمامو خیاڵیم وابەستۆ دلێ ڕوداوەکا ڕۊمانەکەی بیەبێ، بە نوعێو جەواقعێ بڕیابێنا، چا عانەنە، لوابێنانە دلێ سروشت و ئادەگا گولانۍ، دەنگو بانگەکەو مەلا ئوسمانی دلێ گۊشامەنە زرەنگێوەو، دیمەنۆ یانەکا دەروېش میرانی دەس ڕەنگینی ئای نیشانە دێ کە بەتەوەنێ دەسېو یانێ یەرەقاتێش درۆسێ کەردێبێنێ، ئاشنا بېیانێ بە داڵانو یانەکاشاو شاتە شاتو دژمانا مەتی حەلیمێ، وەرو وارای زمسانی و فەسڵ و وەهاری و کۆچکەردۆ خەڵک و دەگا چنارەی پێ مڵکەکاشا جە کۆتای فەسڵ و وەهاریەنە، تەماتە سۆرۊ کریاکۆ، دەس و پەروانەی سەرو بان و کێڵەکەیۆ کە کوچېو سۆچنابېش، تیکە نیاکۆ دەروېش میرانی، هەنگورو دلێ چنگڵەکۆ دەس و ئەنوەری کە چەقنېش دلێ هەسارەکێرەو شۆرێشۆ، ئی دیمەنێ پێ من نۆستۆلۆژیوی تەمام بەبایەخ بێ.
مەسەلۆ عەشق و وەشەویس یاگێوە تایبەتەش هەنە دلێ ڕۊمانەکەیەنە، وەشەویسی ئەنوەری پەی پەروانەی نمونێوی باڵان جە عەشقەنە، دیارا وەفا داری ئەنوەری نمونێوی زەرێفا، کە پنەما ماچۊ عەشق هەرگیز کۆن مەبۊ، سەڕەڕا ئانەیە، پەروانە یەکەم جار دڵش ماڕۆ و شوش پنە مەکەرۊ، و شوکەرۊ بە کەسی وی تەری بە نامۆ ئومێد خانساری، بەڵام دمای مەردۆ خانساری بە تەسادوفو ماشینی، ئەنوەر هەر کۊڵە مەو جەوەشەویسی پەروانەی دماجار دڵ و پەروانەی بەدەس مارۆ و ئیزدواج کەرا بەڵام، ئی زەواجە، ماوێوی کەمەنە بە تراژیدیا کۆتایش مێو.
یۆ جە مەشەدە فرە تراژیدیاکا چی ڕۊمانەنە، مەردەی پەروانەیا، کاتێو کە زاوڵەی دوەمشبۊ سەرو لەمېوە ملۆ، کە ئی مەرگە کۊسېوی فرە گۆرەن، پێ دەروېش میرانی تاتێش و کوڕە تاقەنەکېش کە نامۍش ورکڵەن، دمای مەرگو ئەدێش، تەمام سەرگەردانبۊ، مەرگو پەروانەی پا تەمەنە گەنج و کەمەیۆ، گردو دەگا چنارەی خەفەتبارە کەرۊ، ئانە فرە گاریگەرا پی مەرگەیە، زیاتەر ورکڵەی کوڕشا، کە بەتەمامی مەسارو ژیوایش فاڕیۆ، جەتەمەنێوی کەمەنە کەتەنها یەرێ ساڵێشا، تەعبیر کەردەو گڵنایۆ ژیان و ورکڵەی فرە کارش کەرد سەرو دڵ و دەرون و ئحساسیم، جەواختو وانایۆشەنە، ئینە پێمن یاگۆ نرخاندنی بێ، چوون نوستەی عال و ئەدەبېیاتی باڵا، ئانەنە ڕەنگدانەوەشبۊ، دلی ناخ و ئینسانەکانە، من چانە وېم هەستم پا ئحساسەیە کەرد، دیارا، ئینە، کارامەی نویسەری نیشانە مۆ جە دەقەکەنە.
مەسائیلی سیاسی چ بابەتێوی گرنگا دلێ ڕۊمانەکەیەنە، بە نوعێو بەشێوی فرۆ ڕوداوەکا، بە هۆ ئا پېشهاتە سیاسیاوە خوڵقیا، یۊ چا ڕوداوا، کەبۊ هۆ ئانەیە سەراپا ژیان و ئەنوەری پسە کاراکتەرێو سەرەکی دلێ داستانەکەی شێوێو، مەسائیلی سیاسیا، هەرچنە هیچ تاوانێوش نیا، بەڵام، ڕېژێم و شای و ئاسەردەمەیە، تۆمەتێوش پێ تاشاو ڕاپېچ و زینانیش کەرا، بەڵام کاتێو زینانەکېش فاراوە پەی زینانیوی تەری جە زینان و مەشهەدۆ بەراش پێ تارانی کە گرد زینانێ سیاسینی، وەرچەرخانېوی گۆرەی ئینسانی و ئەخلاقی و سیاسی دلی ژیانیشەنە ڕوە مۆ ، جەکەسېوی بۍ سەوادۆ فاڕیۆ پەی ئینسانیوی هوشېیارو ئاگای، کە هەر جە زینانەکا دۆرو وېش وێنۆ، هەر ئا زینانە سیاسێنا با بە هۆکارو تەزاور هەرمانەکا بەری و ڕژێمو شای وڕنا.
یۆتەر جە مەشهەدە حەزینەکا، ئاکاتە بی کە دەروېش میران وڵکڵەش سپارا بە بەتول خانمێ کە بەرۊش پەی ئوستان و لوڕستانی وێکەردێش گېرۆنە ئەستۆ، چاکاتەنە کە بەتول خانمەو ورکڵە سوارو ماشینەکەی با، خوا حافیزی جە دەروېش میرانی کەرا مەشهەدېوی فرە حەزین و خەمۋاران؛ وارانەن، دەروېش میران وېش مزانۆ ئانە دمیاین وینای نەوەکېشا، جە هەمان کاتەنە کۆتای ئامای بەتەمەن و وێچش تەمام نزیکا، متاو واچو، بابەتی تراژیدیاو مەرگەسات زاڵتەرا دلێ ڕۊمانەکەیەنە، ڕۊمانەکە جەدەگا گولانەکۆ چنارەیۆ دەس پنە کەرو هەر چاگێچە بە کۆتا مێو، ئی ڕۊمانە قسێ فرێ ورگېرو وەلێم، حەزمەکەرو وانەری فرە عەزیەت دۆ، حەز کەرو وانەر وېش وانۊشۆ و تامو چێژش چنە بەرۆ.
چۆمان کەمال.[1]