نووسەر و توێژەری بەناوبانگی کورد و ئێراقی دکتۆر حەسەن کاکی، کە خاوەنی چەندین بڕوانامەی ئێراقی و عەرەبییە و لە بوارەکانی مێژوویی و سیاسی و ئەدەبیدا.ەندین پەرتووکی چاپ کردووە، خاوەنی بڕوانامەی فەخریی یەکێتی ڕۆشنبیرانی عەرەبە و لە چەندین ڕێکخراو و سەندیکا. یەکێتیی نووسەرانی کوردستان و ئێراقیدا.ەندامە، لە ساڵی 2003 سەرنووسەری ڕۆژنامەی (الخالد) بووە، لەسەر پرسی جینۆسایدی کوردانی فەیلی و ڕۆڵی کوردانی فەیلی لە شۆڕشی ئەیلوول دیدارێکمان لەگەڵیدا.از دا.، بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەکانی گۆڤاری گوڵانی دایەوە.

* پێکهاتە نەتەوەیی و کەمینەکان لە سەرجەم ئایین و ئایینزاکان لە ئێراقدا.ەردەوام کەوتوونەتە بەر شاڵاوی هێرش و جینۆساید، نەتەوەی کورد بەشی هەرە زۆری ئەو تاوان و جینۆسایدەی بەرکەوتووە، سەرەتای پرسیارەکەمان بەوە دەست پێ دەکەین، وەکوو توێژەرێکی مێژوویی، چۆن ئەم جینۆسایدە هەڵدەسەنگێنیت، بەتایبەتیی جینۆسایدی #کوردانی فەیلی# ؟

-سەدام حسێن ستەمی گەورەی لە نەتەوەی کورد کردووە، کوردانی فەیلییش بەهۆی کوردبوونیانەوە لەو ستەم و چەوسانەوەیە پشکی زۆریان بەرکەوتووە. کورد لەژێر زەبری ستەم و چەوسانەوەدا.ەنگە بتوانێت بژی، بەڵام هەرگیز بێ خاک و نیشتمان و ئاییندەیەکی نادیار و ناڕوون زەحمەتە بتوانێت بژی. کوردی فەیلی بە ئێرانی و عەجەم و پاڵپشتیکردنی مەلا.ستەفا.ارزانی تۆمەتبار دەکران، دڕندەیی ڕژێم گەیشتبووە ئاستێکی وا.ەموو خێزانێکی کوردی فەیلی لە شەودا.ە دەنگی لێدانی دەرگاکەی دەترسا، چونکە موخابەرات و پیاوانی ڕژێم لە درەنگانی شەودا.ەڵیاندەکوتایە سەر ماڵە کوردەکان و گەنجەکانیان ڕاپێچی زیندانەکان دەکرد، کە تا.ێستاش چارەنووسی زۆربەیان دیار نییە، کوردانی فەیلی بەهۆی کوردبوونیانەوە سەرەتا.ژێم بە بڕیاری (محکمە الپورە-666) لە07-05 -1980 ڕەگەزنامەی ئێراقییانی لێ سەندنەوە و، پارە و ماڵ و حاڵیان دەستی بەسەردا.یرا، ئەمەیە چارەنووسی کوردێک لە ئێراقدا.ە مێژوویەکی دەوڵەمەندی لە ناوچەکەدا.ەیە و چەندین ئیمپراتۆریەتی هەبووە، لەوانە (کیشی و ئیلامی و میدیا. زەندی) مێژوو و بەڵگەنامەکان سەلمێنەری ئەم ڕەسەنایەتییەی کوردانی فەیلییە، کەچی ڕژێمە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق تۆمەتباریان دەکردن بە «التبعیە الایرانیە»، تەنانەت ڕژێمی بەعس دەستی برد بۆ ناو پیرۆزیی خێزانەکان و بڕیاری ژمارە 474ی لە15-04 -11981 دەرکرد و 4000 دیناری بۆ هەر سەربازێک تەرخان کرد و 2500 دیناریش بۆ کەسێکی مەدەنی ئەگەر هاوسەرەکەی فەیلی بێت و تەڵاقی بدات، بۆ ئەوەی ئەو ئافرەتە داماوە لە ماڵ و منداڵی بکات و ڕەوانەی ئێرانی بکات، هەر بەمەشەوە ڕانەوەستا، بە بڕیارێک ماڵ و موڵکی ئافرەتەکەی دەدایە پیاوەکە بەو مەرجەی ئافرەتێکی دیکەی ئێراقیی غەیرە فەیلی بهێنێت، ئەمە جگە لە چەندین تاوانی دیکەی وەکوو دەستدرێژیکردنە سەر ئافرەتی کوردانی فەیلی لەناو زیندانەکاندا.

* کەواتە «التبعیە الایرانیە» بۆ ئەم جینۆسایدەی کوردانی فەیلی تەنیا.اساوێکی درووستکراو بوو؟

-هۆکاری یەکەمی جینۆسایدی کوردانی فەیلی لە ئێراقدا.ۆ بوونی عەقڵییەتی قەومیی شۆڤێنیی دژ بە کورد دەگەڕێتەوە، دواتر بە پاساوی جۆراوجۆری مەزهەبی جەعفەری شیعە و بوونی «التبعیە الایرانیە» لای زۆربەی کوردانی فەیلی، هەر خۆی لەخۆیدا.ەگەزنامەی ئێراقی بۆ دژایەتیکردنی کورد بەکار هێنراوە، پێشتر عوسمانییەکان و ئێرانییەکان وڵاتی ئێراقیان داگیر کردبوو، کاتێکیش بەریتانییەکان ئەم وڵاتەیان لە دەوڵەتی عوسمانی داگیر کردەوە، گرفتی «التبعیە العپمانیە والتبعیە الایرانیە» مابوو، ئەوە بوو لە ساڵی 1924 بڕیاری ژمارە 42ی ڕەگەزنامەی ئێراقی دەرچوو، ئەو دەمە ئیدارەی بەریتانیا.ەلایەن ببرسی کوکس و میسس بیل و سەرۆکی ئێراق عەبدولڕەحمان ئەلنەقیب بەڕێوە دەچوو، ئەمەش پێش دەرچوونی دەستووری ئێراق بوو، بەپێی بڕیارەکەی ڕەگەزنامەی ئێراقی هاووڵاتییانیان سەرپشک کرد لە هەڵبژاردندا.ە نێوان هەردوو «التبعیە العپمانیە و التبعیە الایرانیە) ، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە (التبعیە العراقیە) بکرێت، بەمەش زۆر لە کوردەکان و عەرەبیش (التبعیە الایرانیە) یان هەڵبژارد، چونکە کەوتبوونە سەر ناوچە سنوورییەکان و ئارەزووی هاتوچۆ و سەردانی کەسوکار و کاروکاسبی و بازرگانییان لەگەڵ دیوی ئێراندا.ەبوو. کورد بە سرووشتی خۆی خاک و نیشتمانەکەی خۆی خۆش دەوێت و ئەم خۆشەویستییە بەسەر هەموو مەزهەب و بۆچوون و ئایدیۆلۆژییەکانیدا.اڵە.

* باسی زاڵبوونی لایەنی کوردبوونی فەیلیت کرد، بەسەر لایەنی مەزهەبیدا، تەنانەت یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی جینۆسایدی کوردانی فەیلی بۆ خۆشەویستیی فەیلییەکان بۆ نەتەوە و نیشتمانەکەیان دەگەڕێتەوە، ئایا.ۆڵی کوردانی فەیلی لە بزووتنەوەی ڕزگارخوازی کوردستاندا.ۆن بوو؟

-کوردەکانی فەیلی ڕۆڵێکی کارا. گەورەیان لە پاڵپشتی و هاوکاریکردنی مەلا.ستەفا.ارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان هەبووە. حەبیب محەمەد کەریم سکرتێری پارتی دیموکراتی کوردستان بوو، هەروەکوو چۆن براکەی دکتۆر جەعفەر محەمەد کەریم چالاکێکی سیاسی بوو کە پاڵپشتیی گەلی کوردی دەکرد، بۆیە هەر زوو حکومەتی پادشایەتی بە زۆرەملێ ڕاپێچی ئێرانیان کرد، یەدوڵڵا.ەریم و فەهیم سەعید فەیلی و دەیان کوردی دیکە پێگە و پۆستی گەورەیان لەناو پارتیدا.ەبوو. یەکەمین کۆنگرەی پارتی لە بەغدا.ە ساڵی 1946 لە ماڵی فەهیم سەعید فەیلی بەڕێوەچوو، کاتێکیش مەلا.ستەفا.ارزانی لە یەکێتی سۆڤێتی پێشوو گەڕایەوە هەر لەبەسراوە تاکوو بەغدا.وردەکانی فەیلی پێشوازییەکی گەورەیان لە مەلا.ستەفا.ارزانی کرد، لە شوێنی حەوانەوەشی لە هۆتێلەکە هەر کوردانی فەیلی بوون لە ترسی ناپاکی و خیانەت، پاسەوانییان دەکرد، کۆمەک و هاوکاریی شۆڕش و پێشمەرگەیان دەکرد، بە کۆمەک و هاوکاریی کوردانی فەیلی یەکەمین ئێزگەی ڕادیۆی کوردییان گەیاندە حاجی ئۆمەران، لە ڕێککەوتنامەی مێژوویی 11 ئاداری ساڵی 1970 گەورەترین ڕێپێوانیان لەناو جەرگەی بەغدا.ە گۆڕەپانی ڕەسافەوە بۆ باب ئەلشەرجی ئەنجام دا، تا.ای لێهات لە کۆبوونەوەیەکدا.ەدام حسێن وتی، دەرکەوت گەورەترین شاری کورد بەغدایە، بەعسییەکان لە کوردانی فەیلی زۆر دەترسان، چونکە ژمارە و ڕێژەیان زۆر بوو، هاوکات کەسایەتیی ناسراوی باشیان هەبوو، هەر ئەمەش بوو پێشتر وای لە سەرکردەی کورد مەلا.ستەفا.ارزانی کرد، حەبیب محەمەد کەریم هەڵبژێرێت وەکوو کوردێک بۆ پۆستی جێگری سەرۆک کۆماری ئێراق، ئێ خۆ عادل مورادیش سەرۆکی یەکێتی لاوانی پارتی دیموکراتی کوردستان بوو، هەروەکوو چۆن زەکییە حەقی ئیسماعیل سەرۆکی یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان بوو، لە 8ی شوبات لە کاتی کودەتاکانی بەعسییەکان بۆ ڕووخاندنی عەبدولکەریم قاسم کە بە 8ی ڕەشی شوبات ناسراوە، فەیلییەکان ڕووبەڕووی بەعسییەکان بوونەوە.

کوردانی فەیلی بڕوای تەواویان بە کوردبوون و خۆشەویستییان بۆ نەتەوە و نیشتمانەکەیان هەیە، ئەوان دوای مەلا.ستەفا.ارزانی کەوتن، چونکە خەباتی بۆ نەتەوە و نیشتمانەکەی دەکرد. چوونی ژمارەیەک لە کوردانی فەیلی لە بەغدا.ۆ ناو حزبە شیوعییەکان بۆ پەراوێزخستنی حزبە کوردستانییەکان و سەرکردایەتیی ئەو حزبانە دەگەڕێتەوە، کە جگە لە فوئاد حسێن، تەنانەت یەک بەڕێوەبەری گشتییان لە پشکی هەرێم لەناو کوردانی فەیلی دانەمەزراندو، حزبە شیوعییەکان گەنجانی کوردی فەیلییان بۆ مەبەست و دوورخستنەوەیان لە دۆزی ڕەوای کورد دامەزراندووە، بەڵام کۆتا.ار خۆشەویستیی نەتەوە و نیشتمانەکەیان هەر لە خوێن و دڵیاندایە .

* لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 ئایا.اچەند حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق مافەکانی کوردانی فەیلییان گەڕاندووەتەوە؟

-لە دوای ساڵی 2003 و ئێراقی دوای ڕژێمی بەعس، مەینەتییەکانی کوردانی فەیلی درێژەی کێشا. لەبری ئەوەی ناسنامەمان بۆ بگەڕێتەوە و مافەکانمان لە ماڵ و حاڵ و زەوی و پێگە و پارەمان بۆ بگەڕێندرێتەوە و قەرەبوو بکرێینەوە، کەچی کەوتینە ناو گێژاوێکی پەراوێزخستن و فەرامۆشکردنی کەیسی جینۆساید و تا.ێستاشی لەگەڵدا.ێت، مافە ماددی و مەعنەوییەکان و سۆراغی بێسەروشوێنەکانمان دیار نییە و یەکلا.ەکراونەتەوە.

* واتە شوێنەواری جینۆسایدی کوردانی فەیلی دوای تێپەڕبوونی ئەو هەموو ساڵە هێشتا.اوە، ئایا.کومەتی فیدراڵی لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە هیچی ناکەوێتەسەر؟

-تەنیا.ەبەر کوردبوونمان بەم شێوە دڕندەیە جینۆساید کراین و ناسنامە و ماڵ و حاڵیان لێ تاڵان کردین و، گەنجەکانمان سۆراغیان دیار نەما، سوپاسی سەرۆک مەسعود بارزانی دەکەم کە فشارەکانی بۆ سەر حکومەتی ئێراق دەستپێکردووە و هەندێک لەو داواکارییانەمان جێبەجێ کرا، سەرۆک بارزانی ڕۆڵی لە ناساندنی جینۆسایدی کوردانی فەیلی زۆر بوو، بەڵام حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس کەمتەرخەم بوون، چونکە جینۆساید تاوانێکی دژی مرۆڤایەتییە و کەیسێکی نێودەوڵەتییە، واتا.ەبێت حکومەتی ئێراق ئەو ئەرکە بگرێتە سەرشانی بەوەی قەرەبووی قوربانییەکان بکاتەوە.

* وەکوو کەسایەتییەکی ئەکادیمی و مێژوونووس و توێژەرێکی ناسراوی ئێراقی، پێنشار و داواکاریت چییە بۆ زیندووکردنەوەی کەیسی جینۆسایدی کوردانی فەیلی و گەڕانەوەی ماف بۆ خانەوادەکانیان؟

-هەر دوو حکومەتی فیدڕاڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت بە ئەرکی خۆیان هەڵسن و ئەم کەیسە و ئازار و مەینەتییەکانی پێکهاتەیەکی گرنگی کورد لەناو پەڕڵەمان و سەرۆکایەتی حکومەت پشتگوێ نەخەن، ئێسک و پرووسکی شەهیدەکانمان دەربهێنن و ئاوارەکان بگەڕێندرێنەوە کە 250 خێزانی کوردانی فەیلی لە هەر دوو کەمپی (ئیزانە و جەهرۆم) بهێننەوە و کارئاسانییان بۆ بکرێت، دەبێت بە ڕێز و خۆشەویستییەوە کوردانی فەیلی لە پۆستە باڵاکان دەبمەزرێنن و لە هەر دوو پەڕڵەمانی ئێراق و کوردستان کورسیی خۆیان هەبێت و لە زانکۆکانی کوردستان کوڕ و کچ و نەوەکانیان دابمەزرێنن، خانوو و شوێنی نیشتەجێبوونیان بۆ تەرخان بکەن.

* لە کۆنفرانسی بەجینۆسایدناساندنی کۆمەڵکوژیی کوردانی فەیلی و بانگهێشتکردنی ئەو هەموو کەسایەتی و خەڵکەی ناو کوردانی فەیلی لەنێوخۆی ئێراق و دەرەوەی ئێراق، تاچەند بۆ ئێوەی کوردانی فەیلی گرنگ بوو؟

-سەرۆک مەسعود بارزانی باوک و پارێزەرێکی سەرسەختی کوردانی فەیلییە، وتاری سەرۆک بارزانی لە کۆنفرانسی بەجینۆسایدناساندنی کۆمەڵکوژیی کوردانی فەیلی لەناو دڵی کوردانی فەیلیدا.ێگەی بایەخ و گرنگییە، کە لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەی وڵات دەنگدانەوەی گەورەی هەبوو، بۆ ئێمەی کوردانی فەیلییش ئومێدێکی زۆری بۆ گەڕاندینەوە، بۆیە گرنگە لە دووتوێی ئەم کۆنفرانسەشدا.ەو دامەزراوەیەی دادەمەزرێت، بۆ بەدواداچوونی کاروباری کوردانی فەیلی و پێشکەشکردنی کارئاسانی و هاوکاریی کوردانی فەیلی بێت.[1]