Kurmanciya Ermenistanê – Beşa 2yem
Têngîz Siyabendî
Me di beşa yekem a vê gotarê de bi awayek gelemperî behsa Kurmanciya #Ermenistan# û Qefqasê kir, behsa rewşa devokê, bandora devokê liser zimanên din û herwiha bandor û tesîra zimanên derdor liser wê devokê kir. Herwisa me beşek ji taybetmendiyên rêzmanî ya Kurmanciya Ermenistanê şirove kir, di vê beşê de jî emê berdewamiyê bidin behsa xwe.
Girêdek | Girêdekên di vê devokê aha tên gotin:
Lê, çimkî, heger, hela
Loma, lema, xût, yanê
Heta, hema, gava, îdî, de
Ya ku, ê ku, êd ku, çi ku
Wextê, herkê, mesele,
Taybetmendiyên din
Ku, belê, bes, jî, wekî, jî…jî, ne…ne, him-him, yan(ê) …yan(ê), çawa…usa, çiqas…ewqas, hema…hema û hwd.
Hejmar | Hejmarên sade
Hejmarên 1-9 aha tên gotin: Yek, dudu, sisê, çar, pênc, şeş, heft, heyşt, nehe, dehe
Hejmarên 10, 20, 30 – 90, 1000 aha tên gotin: Deh, bîst, sî, çil, pêncî, şêst, heftê, heyştê, nod, hezar
H–ya peyvên di navên 7, 17, 8, 18, 70, 80 û 1000 de wek H-ya “Hesen” e.
Hejmarên rêzî
Di çêkirina hejmarên rêzî de bêtir paşgira «-a» tê bikaranîn.
Bo nimûne «duda, sisya, çara, pênca, şeşa, hefta, heyşta, neha, deha û hwd.
Taybetmendiyên din yên hejmaran
Di navbera hejmaran de peyva “û” nayê bikaranîn an kêm caran tê bikaranîn:
21: bîstyek
140: sedçil
1150: hezarsedpêncî
Çemandina/Tewandina navdêran
Paşgira nediyariyê «-ek» e . Bo nimûne:
”Tiştek, sêvek”
Raveka pirhejmariyê «-ên», ”-êd”, «-ê» ye. Bo nimûne:
”Sêvên min, kitêbêd teze (nû), sêvê min,
Raveka yekhejmariya nêr û mê bi vî awayî ye:
Raveka yekhejmar ya nediyar li gel navdêrên nêr “-ekê” ye:
«Baltekê min» (bivirekî min)
Raveka yekhejmar ya nediyar li gel navdêrên mê “-eke” ye:
«Kitêveke min» (kitêbeke min, pirtûkeke min)
Çemandina Lêkeran
Pêşgira berdewamiyê ”di-”ye.
Bo nimûne:
Ez divêm, ez divêjim (ez dibêm, ez dibêjim)
Tu divînî (tu dibînî)
Ew dixwaze
Pêşgira dema bêt (dema were, future) «ê», «wê» ye.
ez ê bêjim, (ew) wê bibêje
Paşgirên kesî yên lêkeran di demên neborî (dema niha û dema bêt) de
Ez divêjim Ez ê bêjim
Tu divêjî Tu ê bêjî
Ew divêje Ew ê bêje
Em divêjin Em ê bêjin
Hûn divêjin Hûn ê bêjin
Ew divêjin Ew ê bêjin
Dema bêt bi pêşgira ”bi-“ tê bikaranîn
Ez ê sêvekê bixwim.
Formên raweya subjunktîv
“ez ê bixwim, min ê bixwara, min xwaribûya…”
Neyînîkirina raweya fermanî bi “ne-” ye. Bo nimûne:
”Neke, nêbêje!”
Dijwateya ”heye, hene”, ”tine ye, tine ne” e
Dijwateya ”ew kurd e, ew kurd in” hem bi “ne” + kopula û hem jî bi “nîne, nînin” dibe:
Ew ne kurd e, ew ne kurd in»
Ew kurd nîne, ew kurd nînin» e
Lêkerên ”birin, dan/dayîn, kirin” di dema niha de bi vî awayî diçemin:
”ez divim, didim, dikim”
Lêkera alîkariyê ”karîn” e:
Dema niha: ez dikarim, tu dikarî, ew dikare
Neyîniya wê: Nikarim, nikarî, nikare
Lêkera ”çûn” di dema niha de aha diçeme:
Ez diçim, tu diçî, ew diçe
Neyîniya wê: naçim, naçî, naçe
Lêkera “hatin” di dema niha de aha diçeme:
Ez têm, tu têyî, ew tê
Neyîniya wê: ez nayêm, tu nayêyî, ew nayê
H. Cindî, E. Evdal, W. Nadirî (1944)
Dengnasî
Hinek cudahiyên dengnasî yên devokê ji kurmanciya giştî hene.
B-ya paşvokalî (li dûv vokalan) dibe V. Bo nimûne:
Ez divim (ez dibim), tu divê (tu dibêjî/dibê), ew navîne (ew nabîne)
Komdengê ”xwe-” wek «xa» tê gotin. Ji bo nimûne:
Xa, xaş, Xadê, xara, xaxa û hwd.
Komdengê ”xwa-” wek «xa» tê gotin
xarin, vexarin,
Komndengê “xwî-” wek “xû-” tê gotin. Bo nimûne:
Xûn, bixûne
Di peyvên ”çav, mar” de A wek E’ tê gotin:
Çe’v, me’r
H li dawiya navê hejmarên 11-19 nîne: Bo nimûne:
yanzde, çarde…
Hin tiştên din derbarê kurmanciya Kafkasyayê
Niha li Ermenistanê civaka me dabeşî du beşan bûne ji wan yek dibêje ku bi kurmanciya kurdî dipeyive, lê yê din jî dibêje ku bi êzdîkî dipeyive. Divê em destnîşan bikin ku tu cudahî di navbera zimanê wan de tuneye.
Afirandin û pêşketina alfabeya kurdî li Sovyeta Ermenistanê de dikare li ser sê qonaxan de dabeş bibe:
Alfabeya «Şems» ya Lazo (H. Xazaryan) – 1921
Alfabeya Latînî ya E. Şemo û Î. Marogûlov – 1929
Alfabeya Krîlî ya H. Cindî, E. Evdal, W. Nadirî – 1944
1930→ Riya Teze di destpêkê de bi tîpên latînî çap dibe, lê di 1937-an de tê qedexekirin, piştî mirina Stalîn (1955) cardin dest bi weşanê dike êdî bi tîpên krîlî.
1921-1937→ 70 pirtûkên giranbiha wek berhevok, çîrok, destan, roman, şano û hwd jî ji aliyê nivîskarên me ve têne nivîsandin û çapkirin.
Xebatên edebî yên pêşî werger bûye, ji edebiyata rûsî û ermenî nêzîkî 15 kitêb tên wergerandin ku ev kar bêtir ji aliyê Heciyê Cindî, Emînê Evdal, Casimê Celîl, Qaçaxê Mirad, Cerdoyê Gênco, Ruben Drampyan û Erebê Şemo ve tê kirin[1]