ئیسماعیل فەرەج
(9)
دەبوو لەم بارە مادیە شیاوەوە ئەم بابەتانە لە بوارەکانی‌تری ڕسکانی کۆمەڵگەی کوردیەوە باس بکرانایە. لە ڕێگەی توێژینەوە لە لایەنی نەتەوەیی و کۆمەڵایەتی و ئەنتۆپۆلۆژی و باوەڕو ئێرکۆلۆژیاو دیموگرافیا و چەندین دیاردەی هەڵتۆقیوی جیاوازیان لێ خاوێن بکردنایەتەوە. سەربەخۆو چاو نەترسانە پڕۆگرامی ئاشکرای یەک مەبەستیان تیادا ڕەچاو بکرایە. لەگەڵ هەوڵی بەرامبەردا، نەک هەموو بابەتەکان بە یەکەوەو دابڕاوو بێ بەرنامەو باری هۆنینەوە بەسەریدا زاڵتر بێت. ڕووی بابەتیانە، یاخود زانستیانەی بابەتەکان ون بکات و وابەستە بکرێت بە نادیارەوەو بابەتی سیاسی و ئایدۆلۆژی ناتەواوی پێوە بلکێنێت، کە تاوەکو ئەم سەردەمە واژۆیەکی دروستیان بە خۆیانەوە نەبینیوە. ئەگەر ئەو سونگەیەشی تیادا ڕەچاو کرابێت ئەوە لە هەر کەس و لایەنێکەوە بووبێت لە بەرژەوەندی بابەتێکی سەراپا سیاسیدا بووە. دژبە ڕاستی(هەقیقەتی) دوژمن کاری و هەوڵی بەرفراوانی ناوازەو بە هەند گرتنی بەرژەوەندی بەرتەسک بووە. نەک بەرژەوەندی گشتی و نەتەوەیی. ئەوەشی ئەو ڕووەی پێوە دیارنەبووە یان ئەوەتا لە شوێنی خۆی تواوەتەوە یاخود هەوڵی زۆری ژێر بە ژێر دراوە بۆ چەواشە کردن و فشاری نا دروست و خستویانەتە ژێر بیرو بۆچوونی جۆرێک لە ناڕاستی و بوونەتە خەونی شاعیرانەو خلیسکانی ڕاستەوخۆی تیادا دەرکەوتوون.
بۆ ئەم سەردەمەی ئێمە گرنگە هەندێ بواری بابەتی بکرێنە ڕێوگەیەکی دیاری گرنگ، کەچۆنیەتی خەبات و هەوڵ و تێکۆشانی نەتەوەکەمانی تیادا ئاشکرا بکرێت. ئەگەر بە کردەوە ڕووە ڕاستەقینەکەی ئاشکرا نەکرێت ئەوە بێ ئەوەی خۆمان بمانەوێت لە سنوری بەرژەوەندی گشتی دەرئەچین.
(10)
بە هەر حاڵ هەڵوێستی چەق بەستووی ئێستاو ڕوانگەی بیرو بۆچوونەکان هیچ کەس و لایەنێکی لێ بەدەر نیە. بەرامبەر ئەو کارەسات و نەهامەتیە مەترسیدارانەی بەرەو ڕوومان ئەبنەوە. هەر لە تۆپباران کردنی کوردستانەوە لەلایەن ئێران و تورکیاو سنور بەزاندیانەوە، کە چەندین جار ڕاونان و کوشتنی کوردانی ناوچە دابڕاوەکان و گرتنەوەی ئاوی ئەڵوەنی کوردستان‌و تا ئەگاتە ئەم سەردەمەی داعش.
ئەگەر هەڵوێستەکان جێی خۆیان نەگرن ڕووەو دەرەوەی سنوری ئەو توانایەی لە کرۆکی نەتەوەکەماندا هەیە ئەوە بارەکە بە نا ئاسایی و دەستی دەستی و خۆدانە دەست ڕێکەوت ئەمێنێتەوە. تاوەکو ئەوکاتەی مەبەستی چەندین ساڵەی هەوڵ و خەبات و هەڵوێست و خۆزگەو ئاواتەکانمان مۆرکی کاڵ بوونەوەو ون بوون و پووکانەوەیان تیادا ئەبێتە ڕاستی. ئەو کارەساتانەی ڕوویانداوەو ئەوانەشی سەرەداوەکانیان بەدەرەوەن و ئەوانەشی بۆ لەمەو دوا ڕوو ئەدەن تەواوکەری ئەو کردەوە دڕندانانەن، کە بە درێژایی مێژووی خەباتی ڕەوای ئەم نەتەوەیە لەسەر خاکی خۆی بەرەو ڕووی بۆتەوە. بێدەنگی و خۆ پەنادان ڕووەو سۆنگەیەکی ترسناکی وامان ئەبات، کە هیچ حوکومەت و وڵات و کەسایەتیەکی ئەم سەدەی بیستویەکە لە هەر ڕوویەکی سایکۆلۆژی و کۆمەڵایەتی و سیاسیەوە بیگرێت پێی هەزم نابێت. بەڵام لای خۆمان ئەم مەترسیانە زۆر بێ بەها کراوەو هەموو ئەو لایەنانەیان بێ باکانە بە پێوگەی ئاسایی و بارودۆخی ناوچەکەو چاوەڕوانیەوە بەستۆتەوە.
بە پەنا بردن بۆ ڕادەست کردنی لێپرسراوێتی بۆ شوێن و کەسانێک، کە هیچی لە بکەرو بڕیاردەری کارەساتەکان کەمتر نین. وایان کردوە هەڵوێست و هەنگاوی جدی نەبێت بۆ کۆکردنەوەو ساغ کردنەوەی بەرنامەیەکی شیاو، کە هانی یەکگرتن و یەک دەستی و یەک مەبەستی هاوبەشی ڕاستەقینەی خاک و نەتەوە بکات و دژایەتی بێ بنەما بەلاوە بنێت و بنبڕی سستی و چەواشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی نەتەوە بکات.
(11)
سێ لایەن گەشەکردن و پێشکەوتن و گۆڕانکاری دوو فاکتەری گەورە لە کرۆکی تاکە کەس و جەماوەرو نەتەوەدا دیاریئەکەن ئەوانەش فاکتەری دواکەوتەیی و پێشکەوتنی بوارە مادی و کۆمەڵایەتیەکانن. ئەم فاکتەرانە گشت دامودەزگاو ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگە ئەگرێتەوە. هەر لە تاکەوە تا ئەگاتە دەوڵەت.
بە گەڕانەوە بۆ ڤاریابێڵسێکی سەربەخۆو بنەڕەتی ئەتوانرێت زۆر ڕووی سروشتی پێکهاتەی نەتەوەیی لە هەڵسەنگاندنی ئاستی ئەو دیاردە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و سەربازیانەی تاوەکو ئەمڕۆ ناوازەن و خوارو خێچ لەسەریەک کەڵەکە بووە ئاشکرا بکرێن.
سەردەم سەردەمی گۆڕانکاری‌یە ئێمەو دەورووبەرو جیهان بە گشتی چەندین ڕووی سروشتی مادی و مرۆڤایەتی و ترێندی (نزعة) بێ هاوتای وا دەرکەوتوون، کە پێویستیان بە هەڵوێست وەرگرتنی ڕاستەقینە هەیە. بۆ هەر بۆچوون و گۆڕانکاریەک، کە دەرگامان پێ ئەگرێت. ناکرێت نەتەوەی کورد لەم کێشمەکێش و ئاڵنگارەی دنیادا بەبێ هەڵسەنگاندن و بەراورد کردن فاکتەری دەمارگیری و ئاین و کۆمەڵایەتی یان نەتەوەیی وەرگرێت و بیانکاتە پاساو، چونکە ئەو لایەنانە چەندین ساڵە بەردەوام لە هەڵکشان و داکشاندایە. چەندین جار هەل بۆ نەتەوەکەمان ڕەخساو پێگەیەکی وامان پێ دیاری نەکرد، تاوەکو بکرێتە بەرنامەو ستراتیژی هاوبەشی چارەنوسازی لەسەر داڕێژرێن. ئیتر حیزب و لایەن‌ورێکخراوەکان چەند بتوانن بە دیدو بۆچوونی شیاوی سەردەمانە بەرنامەو پرۆگرام و شێوازی خزمەتگوزاری مادی و مرۆڤایەتی و بە هەند گرتنی بەرژەوەندی گشتی و بەرنامەی شایستەی لەسەر کەڵەکە بکات و بیکاتە بنەمای دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی ئاسودەو دانەبڕاو، کە هەرچی شێوازی کرانەوەی دیموکراتی و ئاینی و نەتەوەیی هەیە بیگرێتە خۆی. ئەوە ڕاستگۆو خزمەتکاری ڕاستەقینەی خەڵک و خاکە. ئەگەر بتوانێت جگە لە دژایەتی بێ بنەماو خۆ خۆری هەموو چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی کوردی کۆبکاتەوە. ئەمەش بوونی مرۆڤایەتی و نەتەوەیی خودی خۆمان گەشەدارتر ئەکات. شێوازی پێشکەوتنە سەردەمیەکان ئاودێر ئەکات. بەڵام کە ئەمە ڕووی نەدا ئەوە بە پێچەوانەوە تاک و خێزان و کۆمەڵگەو نەتەوە هەستی لاوازی چەند لایەنەی پەیوەست بە ڕساکانی مادی و مرۆڤایەتی خۆیانیان تیادا زیندوو ئەکرێتەوە. وەک یادی شەڕو شەهیدو ئەنفال و کیمیا باران‌‌وخوێن ڕشتن و ماڵوێرانی. بێ ئەوەی فاکتەرو بە دواداچوونی شایستەی پێویستی تایبەتمەندانەی بواری سیاسی و سۆسیۆلۆژی و ڕاگەیاندنی ئازایانەو ئازادانە بکەوێتە هەوڵی کەم کردنەوەو سڕینەوەی ئاسەوارە ناوازەکانیان. نەک لە بری ئەم لایەنە لە هەموو بۆنەو سەردەمێکی مێژوویی نەهامەتیەکاندا بۆ مەبەستی پتەو کردنی بەرژەوەندی تایبەت و بە نهێنی لە پشتەوە بوون ئەو هەستی لاوازیە بەو تراومایانە بهێنینەوە یادو بە فرمێسکی تیمسحانە فرمێسکی ڕاستەقینەی بێ دەسەلاتی بە مرۆڤی کورد هەڵڕێژن.
(12)
ئێمە لە هەر لایەن و حیزب و ڕێکخراوێکی ئەم سەردەمەی کوردستان بڕوانین لە ڕووی مرۆڤایەتی و نەتەوەییەوە نەیانتوانییوە لە ڤایرۆسی بۆماوەیی و دەستەگەری خۆیان ڕزگار بکەن. ئەمەش مانای وایە فاکتەرە ئابوری و کۆمەڵایەتی و مێژوویی و ئەزموونەکانی وابەستە بە هەڵوێستی ڕاستەقینەی خۆمان ڕەت ئەکەینەوە. لێرەوە مانایەکی مەترسیدار دەرئەکەوێت، کە مانای قبوڵ نەکردنی مێژووە وەک خۆی. مەترسی ڕاستەقینە لەو لایەنەدایە. خودی خۆمان ئەو مەترسی و لاوازیە بە بیرو بۆچوونی ڕەگەزپەرستی نەتەوەیی و سنوری جوگرافیای سیاسی و دیموگرافی و بارودۆخی دنیاو ناوچەکەو شتی لەم بابەتانە بە شێوەیەکی نادروست زاخاو ئەدەینەوە. بە دیدێکی زۆر بێ بناغە لە حیزب و لایەن و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی خۆمانی وەرئەگرین. زۆر نامۆیانە گۆرانی بۆ پاڵەوانێتی ڕابردوومان ئەڵێینەوە، کە پڕن لەو نهێنیانەی لە بری گۆرانی بۆ وتن پێویستە هەڵبدرێنە زبڵخانەی مێژووەوە. خۆ ئەو شەڕانەی لە نێوان ئێران و ئێراق و هەموو ئەو شەڕانەی لە مێژووماندا ڕوویانداوە سەرتاسەری دانیشتوانی دوو وڵاتەکە، یاخود دوو لایەنەکە تاوانباری جەنگ نین. ئەوەی تاوانباربێت تەنها سەرکردەو کار بە دەستانی دیاری شەڕەنگێزە. ئەمانە بۆ ئێمە هێشتا نەکراونەتە ئەزموون و سودیان لێ وەرنەگیراون جگە لە لاوازی نیشاندان نەبێت.
قۆناغی ئەمڕۆی کوردستان پێویستی بە خۆ دەرخستن و قسەو باسی بریقەدارو سۆزداری نیەو نەما. ئێستا پێویستمان بە بوونیادنانی مادی و مرۆڤایەتی ڕاستەقینە هەیە، پێویستمان بە داڕشتنەوەی بەرنامەی ئاشتی و پێکەوە ژیان و خۆشەویستی و دایلۆگ و ڕێزی ڕاستەقینەی خودو نەتەوەو خاکەکەمان هەیە. پێویستمان بە خوێندنەوەی وردو هەڵسەنگاندن و بەراوردکاری شایستەی ڕابردوومان هەیە، تاوەکو بتوانین ئێستاو داهاتووی خۆمانی پێ لە مەحەک بدەین. چەند بۆمان بکرێت بەو پەڕی تواناوە ڕۆشن و پێشکەوتوویان بکەینەوە. پیویستمان بە پیداگرتنی خودو خۆگونجاندن و گەشە پێدانی زمان و ڕۆشنبیری و شارستانی و کولتوور هەیە. پێویستمان بەوە هەیە، کە گۆتە ئاسا مافی ڕەها (مطلق) بە لاوە نێین و هەموو شتێ بە مافی ڕەها بزانین.
سەردەم ئاشکرای کردووە، کە دیاردە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوریەکانی سیستەمی کۆمەڵگە پابەند نین بە ڕەگەز یاخود ڕەمەک یان نەتەوەیەکی تایبەتیەوە، بەڵکو زۆر ڕووی وێکچوو لە پێکهاتەو ڕسکان و دامەزراوەی کۆمەڵگەکانی دنیادا هەبووەو هەیە. بۆ نموونە شار چۆن لای ڕۆمانەکان هەبووە ئاواش لە یۆنان و میسر هەبووەو هەولێریش هەر شار بووە. سیستەمی خێزانی سەرتاسەری دنیا لە مێژوودا تا ڕادەیەک جگە لە هەندێ گۆڕانکاری کولتووری و پۆلین کردنیان بە پێی پێشکەوتن و گەورە بوونی کۆمەڵگە هەر لە یەک ئەچن (باوان و وەچە). مەبەست ئەوەیە، کە سەرکەوتنی سیاسی و کۆمەڵایەتی تایبەت نیە بە وڵاتێک یان کۆمەڵگەیەک یاخود هەرێمێکی دیاری کراو، یاخود بە تەرزی ڕەگەزێکی دیاری کراوی مرۆڤەوە.
مێژووی مرۆڤایەتی لە هەموو سەردەمێکدا بریتی بووە لە وابەستە بوونی ڕەگەزو خێڵ و بنەماڵە و چین و توێژە جیاوازەکان. ئەمڕۆ پابەندبوونی کۆنتراکت(عقد) لە کایەدایە. ئەگەر ئێمە بە هەمان ڕەوت و بۆچوون خۆمان پێناسە بکەین بە هەموو لایەنە سیاسی و کۆمەڵایەتی و دیموگرافی و جوگرافی و نەتەوەییەکانی خۆماندا نەچینەوەو پێناسەی ڕاستەقینەی سەردەمانەی نەکەین لێرەوە بۆ مانای مرۆڤایەتی و نەتەوەیی خۆمان نەگەڕێین، ئەوە دیارە وابەستەی لایەنی بایۆلۆژین. پاکتاو و هەڵوەشاندنەوەی ڕسکان و مۆرکی مرۆڤایەتی و نەتەوەیییش سنوری مێژوویی و کۆمەڵایەتی ئەو پاڵەوانیەتیەی ڕابردوو ئێستاو داهاتوو ئەبەزێنێ. تەنها وەک ژمارەو ڕەگەز پێودانگ ئەکرێین. دەنا 182000 ئەنفال کراو و 7000 شەهیدی هەڵبجەو چەندین شەهیدی سەنگەرو کیمیا بارانەکان و ئەوەندە خێزانی ئاوارەی ناوچە دابڕاوەکان و شەهید بوونی ئەوەندە هاوڵاتی لە ناوچە دابڕاوەکان بەدەستی شۆفێنی و ئیسلامی و داعش مانای چیین؟ ئەی زیانە ڕسکانی و کۆمەڵایەتی و ئابوری و ژینگەیی و توانا داهێنەرە لە دەست چووەکانی کورد؟ ئەمە ئەو مەترسیانەن، کە سەرتاسەری بابەتەکانی وابەستەی تاکە لایەنێک و تاکە بەرژەەندیەک کردووە. ئەویش بەرژەوەندی سیاسی و کەسی بەرتەسکەو هیچی‌تر، کە بۆتە فاکتەری دەرکەوتنی دەیان و بگرە سەدان کەلێن لە چاکسازی مادی و کۆمەڵایەتیدا.