لۆزان
بەڵێننامەی بێ دەوڵەتکردنی کورد.
لە ئێستایا لەم بەشە ئازادکراوەی کوردستان، باسکردنی مێژووی کوردستان و مافی چارەی خۆنوسین، باسێک نین کە لەلایەن زۆرینەی خەڵک و بە تایبەت گەنجانەوە بەروویەکی خۆش و شیرینەوە پێشوازی لێ بکەن، ئاشکراشە هۆکارەکان زۆرن و دیارن. بەڵام مێژووش باسێکی گرنگەو سەرەرای دڵشکاوی خەڵک، ئەو ڕاستیە ونناکرێ، کە کورد قوربانی گەورەترین زوڵمی مێژووییە.
پاش تەواوبونی جەنگی جیهانی یەکەم (1914-1918) بەرەی براوەی جەنگ کە لە بەریتانیاو فەرەنساو ئیتالیاو و یابان و سربیا یۆنان و ڕۆمانیاو چەند دەوڵەتێکی تر پێکهاتبوو، دەستیان کرد بە دابەشکردنی خێرو بێری جەنگ بەگوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆیان و مەرجیان بە سەر وڵاتانی دۆراوی جەنگدا سەپاند. کە بریتی بوون لە وڵاتانی ڕوسیای قەیسەریی و ئیمپراتۆریای عوسمانیی و چەند دەوڵەتێکی تر.
لە بەرواری 24-07-1923 لە شاری لۆزانی سویسرا، ئەم بەڵێننامە گرنگو فراوانەیان ئیمزا کرد. کە پێکهاتوە لە 143 بەند، جەوهەری پەیماننامەکە ئاگربەستی ئاشتیە لە نێوان هاوپەیمانان لەلایەک و حکومەتی نیشتمانی باڵای تورکیا، لایەکی تر. لەو سەردەمەدا جەنگی سەربەخۆیی تورکیا دژی هاوپەیمانان لە ناو تورکیادا هەڵگیرسابوو. خاڵێکی تری جەوهەری لەناو بەڵێننامەی لۆزاندا هەڵوەشاندنەوەی ڕیکەوتننامەی سیڤەری 1920 بوو، کە لەکاتی خۆیا بە فشاری دەوڵەتانی هاوپەیمان دەوڵەتی عوسمانی کە دۆراوی جەنگ بوو ئیمزای کردبوو. کەبەپێی ئەو ڕێکەوتنە دەوڵەتێک بۆ کوردەکان لە تورکیادا دروستدەکراو ولایەتی موسڵیش کە دەکاتە کوردستانی باشوری ئێستا، دەتوانێ خۆی بەو دەوڵەتە کوردییەوە بلکێنێ.
لە سیڤەردا بەندێکی تیادا هەیە، کە سەربەخۆیی بە هەموو گەلانە دەبەخشێ کە تورکی زمان نین.
لێرەدا باشتر وایە بە گوێرەی ڕیزبەندی مێژوویی زنجیرەی ڕووداوەکان بگێرینەوە. لە30-10-1918 لە مۆدرس دەوڵەتی عوسمانی بە ڕەسمی دەستی هەڵبڕیی و خۆییابەدەستەوە. شەریفی کوری حسێن کە بە شەریفی مەککە ناسراوە. لە ناوچەی حیجازی عەرەبی لە ساڵی 1916 وە شۆرشی گەورەی عەرەبی هەڵگیرساندبوو کە داوای سەربەخۆی ناوچە عەرەبیەکانی ژێر دەستی عوسمانی دەکرد، ئینگلیز کە سەرکردایەتی هێزی هاوپەیمانانی دەکرد، لە کاتی جەنگدا بەڵێنی دابوو هەموو ئەو گەلانەی کە ژێر دەستەی عوسمانین ئازادییان بکات.ئینگلیزەکان ئەفسەر (نوئێل)یان بۆ کوردستان نارد، هەتاوەکو گفتوگۆ لەگەڵ سەرکردەی خێڵ و دەسترۆیشتووە کوردەکان بکات بۆ جیابوونەوە لە دەوڵەتی عوسمانی دۆراوی جەنگ.
لە پاریس ئینگلیزەکان لە 18-11-1918 کۆنگرەی سوڵحیان بەست کە کارەکانی هەتاوەکو 1920 دریژەی کێشا. لەو کۆنگرە زۆربەی دەوڵەتان بەشدابوون، ئەم کۆنگرەیە بۆ ئەوە بوو کە پاشماوەی دەوڵەتی عوسمانی لە نێوان وڵاتان هاوپەیمان دابەشبکەن.
کۆنگرەی سوڵح و ژەنەراڵ شەریف پاشا
کورد بەشێوەیەکی نارەسمی بەشداری کۆنگرەکەی کرد.شەریف پاشا بە نوێنەرایەتی کۆمەڵەی تەعالیی و تەرەقی و حزبی سەربەخۆیی کوردو چەند بزاڤتێکی تری کورد بەشداریکرد، پاشان ئەندامانی نوێنەری کورد زیاتر بوون و هەریەکە لە فەخری عادل بەگ و عادل بەگ ماردینی و ساڵح بەگ حوسنه بەشدارییانکرد.
لە بەشی باشوری کوردستانیشەوە خاوەنی شکۆ مەلیک مەحمودی حەفیدی نەمر. نوێنەری خۆی بۆ کۆنگرەی سوڵح نارد، بەڵام ئینگلیزەکان ڕێگەیان پێنەدا بەشداری بکات. بۆ یەکەم جاربوو کە ئینگلیزەکان لە کۆرێکی گەورەی نێودەوڵەتی بە ڕەسمی باسی کێشەی کورد بکەن، نوێنەری ئینگلیز لە کۆنگرەکەدا وتبوی
(دەبێت هەر یەکە لە دورگەی عەرەبیی و فەلەستین و ئەرمینیا سوریاو کوردستان بە تەواوی لە دەوڵەتی عوسمانی جیاببنەوە). بەریتانیا داوای دابەشکردنی کوردستانی بەم شێوەیە کرد، بەشی باشور بدرێت بە ئینتیدابی بەریتانی، باشوری خۆرئاوا بدرێ بە فەرەنسا، کوردستانی ڕۆژهەڵاتیش لەتەک ئێراندا بمێنێتەوە.
شەریف پاشا لە کۆنگرەکە داوای کوردی پێشکەشکرد.کە خۆی لەسەربەخۆیی تەواوەتیدا دەبینیەوەو داوای دەکرد هاوشانی ئەرمینیا کوردستانیش سەربەخۆ بێت.شەریف پاشا داوایکرد سنوری دەوڵەتەکە لە دەریای قەزوینەوە دەست پێ بکات بە درێژایی دەریای ناوەراستدا بێتە خوارەوە، ئەمەش بۆ ئەوەی کورد بتوانێ سەروەت و سامانی خۆی هەناردەی دەرەوەبکات.لە هەمان کاتدا هەموو ئەوانەی کە لەو ناوچانەدا کوردی زمانن بلکێنرێن بە دەوڵەتی کوردییەوە.
کۆنگرەی لۆزان ماوەی هەشت مانگ درێژەی بە کارەکانیدا.هەتاوەکو لە 1922 لە کۆتایدا هاوپەیمانەکان تەسلیمی فشارەکانی تورکیای تازە بوون و دەستبەرداری بەڵێنەکانیان بۆ سەربەخۆی کورد بوون، هۆی سەرەکی بۆ پاشگەزبونەوەیان، ترسی هاوپەیمانان بوو لە تورکیا کە بچێتە پاڵ یەکێتی تازەی سۆڤێت.
$شۆرشی ئۆکتۆبەر و کورد$.
لە ڕاستیدا لە پاڵ فشارەکانی تورکیا. ڕوودای شۆرشی ئۆکتۆبەر و دامەزراندنی دەوڵەتی سۆڤێت هۆیەکی گرنگ و سەرەکی بوون بۆ گۆرانکاری سیاسەتی هاوپەیمانان لەسەر مەسەلەی سەربەخۆی کوردستان.
گەورەترین وانەی هەڵهێنجنراو لەو مێژوودا خاڵێکی گرنگ و پرماناو سەرەکیە، ئەویش گەلانی ناوچەکە بە عەرەب و تورک و ئەرمەنیەوە لە نێوان هەستی دینی و مەزهەبی و نەتەوایەتی، بەرژەوەندی نەتەوایەتیان هەڵبژارد و گوێیان بە ئاینی داگیرکەریان نەدا، شەریفی مەکە لە حیجاز کە هەڵگری کلیلی کەعبە بوو، یەکسەر لەگەڵ ئینگلیزی کافر ڕێکەوتنی کرد و دەستبەرداری دەوڵەتی موسڵمانی عوسمانی بوو، شەریفی مەکە لە نێوان هەستی موسڵمانبون و عەرەب بوندا، بێ دوو دڵی، عەرەبونی پەسەندکرد. تورکەکانیش بە هەمان شێوە بەرژەوەندی تورکیا لەلایان لە هەستی ئاینی زۆر گرنگتر بوو.
لە کۆتایدا:
بەراستی کوردایەتی، وەکو تێزێکی فکری و سیاسی وەهمێکی گەورەبوو؟ یان پرۆژەیەکی دێرینەو ڕووحێکی زیندووی پێویستە؟ کێن نوسەری ئەم کتێبی وەهمە؟ پاشان وەهمی سیاسی هاوتایە بە ڕەوایی خەونی گەلێکی بێ دەوڵەت ؟[1]