بیرەوەرییەکانی سوڵتان عەبدولحەمید
ڕانانی: سەردەم
یەکێکی تر لە کتێبە باش و دانسقەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بریتییە لە کتێبی (بیرەوەرییە سیاسییەکانم)ی سوڵتان عەبدولحەمید، کە لە لایەن نووسەر و وەرگێڕ (ئاوات ئەحمەد سوڵتان) بە شێوەیەکی جوان و سەرنجڕاکێش، کاری وەرگێڕانی بۆ کراوە بۆ سەر زمانی کوردی، گرنگیی ئەم کتێبە لەوەدیە خوێنەری کورد بە دۆخ و هەلومەرجی سیاسی و کولتووری و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیی قۆناغێکی دیاریکراوی هەستیار و پڕ لە ڕووداو و گۆڕانکاری و دەرکەوتنی دەیان فیگۆر و ڕوخساری جۆراوجۆر دەکات، کە کورد بەشێکە لەو مێژوو و قۆناغەی کە سوڵتان عەبدولحەمید لە زاری خۆیەوە باسیان دەکات.
بابەتەکانی نێو دووتوێی کتێبەکە بریتین لە: سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم، تورکانی جوان و دەستوور، سکاڵای ئەرمەنەکا، گرفتی جووەکان، کورد و ئەرمەن، باڵوێزی ئەڵمانیا و گرفتی ئەرمەن، دواکەوتنی عوسماییەکان، ناردنی ئەفسەرەکان بۆ وڵاتانی بیانی، دەزگای هەواڵگری و سیخوڕی، ئەو پلانەی لە مەکەدۆنیا دەیگێڕن، پێویستیی ئاسایش و سەقامگیری، دامەزراوەکانی پۆستەی بیانی لە دەوڵەتی عوسمانیدا و چەندین تەوەر و بابەتی دیکە، کۆی کتێبەکە پێکدەهێنن.
لە بەشێکدا ئاماژە بەوە دراوە کاتێک عەبدولحەمید بوو بە خەلیفە، دەوڵەت بە دەستی قەرزێکی زۆرەوە دەیناڵاند، کە خۆی دەدا لە دوو ملیار و پێنجسەد و بیستوچوار مکیۆن و دە هەزار و هەشتسەد و هەشتاوپێنج لیرەی عوسمانی: ئەویش کەوتە خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گرفتەکە بۆ ئەوەی لە بەرامبەر دەوڵەتە بیانییەکاندا شان و شەوکەت بۆ دەوڵەتەکەی بگەڕێنێتەوە، .
لە سەردەمی عەبدولحەمیددا، جەنگی نێوانئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ڕوسیا قەوما و زیانێکی زۆری بە دەوڵەت گەلی عوسمانی گەیاند، ژمارەیەکی زۆر خەڵک بوونە قوربانی، ڕووبەرێکی زۆری دەوڵەت لەدەست درا، عەبدولحەمید زۆر هەوڵی دا خۆی لە شەڕ لا بدات و چارەسەری ئاشتی تاقی بکاتەوە، بەڵام ئەنجوومەنی وەزیران بڕیارێکی دا کە بوو بە هۆی هەڵگیرساندنی جەنگ، لەم بارەوە خودی عەبدولحەمید لە کتێبەکەدا ئاماژە بەوە دەدا کە گەل زوو شتی بیردەچێتەوە و دەڵێتڵ من ئەم قسەیە دەکەم و داوای لێبوردن لەوانە دەکەم کە مشتومڕی سیاسیم لەگەڵ دەکەن، بەڵام بێئاگان لەو هەموو گەمە و فێڵانەی لە پشتی پەردەوە دەکرێن، ئەو پلانە شەڕەنگێزانە نابینن کە دەوڵەتە گەورەکان دەیانگێڕن.
ئەوەی زانراوە (عەبدولحەمید کوڕی عەبدولمەجیدی یەکەم، سوڵتانی سیوچوارەمە لە سوڵتانە عوسمانییەکان و دواین سوڵتانە کە بەکردار حوکمی کرد بێت، یەکێکە لە زیرەکترین سوڵتانەکانی عوسمانی، لە 21ی ئەیلولی 1842ز لەدایک بووە و ساڵی 1876 ز حوکمی گرتە دەست، و لە ساڵی 1909 لە تەختی دەسەڵات دوور کەوتەوە و لەژێر نیشتەجێبوونی دیاری کراودا مایەوە تا وەفاتی کرد لە 10ی شوباتی 1918ز.
سوڵتان عەبدولحەمید لە کۆشکی سوڵتانی خوێندویەتی و لەگەڵ تورکیدا زمانی فارسی و عەرەبی وفەڕەنسی خوێندووە، هاوکات مێژوو و ئەدەبی خوێندووە وگرنگییەکی زۆری داوە بە شیعر.
ئەم سوڵتانە، ڕۆحێکی چاکسازی بڵاوکردەوە و پایەی سەدری ئەعزەمی دا بە مەدحەت پاشا، یەکێک لە سەرکردەکانی چاکسازی فەرمانی دەرکردنی دەستووری نوێی دا و ئیشی پێ بکرێت، دەستوورەکە وەرگیرابوو لە دەستووری وڵاتە ئەوروپییەکانی وەک بەلجیکا وفەڕەنسا و ئەوانی تر.
هەندێک بە (ئولو خاقان) دەیناسن واتە (پاشای مەزن) و لە ڕۆژاوا ناسراوە بە (سوڵتانی سوور) بە بیانووی کوشتارگەی ئەرمەن کە لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەودا ڕوویدا، کەوەک ئاماژە دراوە خەتای خودی ئەرمەنەکان بووە لە ڕاستیدا، وەک دەبینین خودی سوڵتان خۆی ددانی بەوەدا ناوە و وتویەتی: بواری ئەوە نییە نکوڵی بکەین لەوەی ئەرمەنەکانی ویلایەتەکانی خۆرهەڵاتمان لە سکاڵاکانیاندا لەسەر حەقن، بەڵام دەبێت ئاماژە بۆ ئەوە بکەینکە زێدەڕۆیشی تێدا دەکەن، وەک ئەوەی لەتاو ئزرێک بگرین کە نەیانچەشتووە، گەلێکی ترسنۆکن، وەک ژن ناز دەکەن، خۆیان دەدەنە پەنای دەوڵەتە گەورەکان و لەبەر پڕوپووچترین هۆ هاواریان لێ بەرز دەبێتەوە.
زۆربەی موسڵمانان بە دوایین خەلیفەی تەواوی موسڵمانانی دادەنێن، کە هیمەتێکی بەرزی هەبوو لە کێشە ئیسلامییەکاندا و پڕۆژەی سکەی ئاسنی حیجازی لێدا کە مەدینە بە دیمەشقەوە دەبەستێت و دەیویست ئەو خەتە درێژ بکاتەوە بۆ هەریەک لە ئەستەنبوڵ و بەغدا، کە لە کاتی جەنگی جیهانیی یەکەمدا ئینگلیز پڕۆژەکەیان لەناوبرد، چونکە لەوە دەترسان ئەو پڕۆژەیە جیهانی ئیسلامی بەیەکەوە گرێ بدات.
بەشێک لە نەتەوەی عوسمانی پێشوازی گەڕانەوەی حوکمی دەستووریان کرد دوای دوورخستنەوەی سوڵتان عەبدولحەمید، لە کاتێکدا زۆربەی موسڵمانان تا ئێستا ڕێز لەم سوڵتانە دەنێن کە دەسەڵاتی لە دەست دا لە پێناو خاکی فەڵەستیندا کە ڕازی نەبوو بیفرۆشێت بە سەرکردەکانی سەهیۆنییەت، ئەوەش گەورەترین شکۆمەندی بوو بۆ ئەو سوڵتانە.
عەبدولحەمید یەکەم سوڵتانی سی وچوارەمە لە سوڵتانە عوسمانییەکان، دواین سوڵتانیشە کە بە کردار حوکمی کردبێت و یەکێکە لە زیرەکترین سوڵتانەکانی عوسمانی.
کە سوڵتان عەبدولحەمید خەلافەتی گرتە دەست، دەسەڵات لەوپەڕی خراپیدا بوو لەو کاتانەدا، لە ناوخۆ و دەرەوە، لە هەمان ساڵدا دەوڵەتی عوسمانی کەوتە ئەزمەیەکی ئابوورییەوە، لە ماوەی حوکمی سوڵتان عەبدول عەزیز کە کۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی توانییان لایبدەن لەسەر حوکم، بە پیلانێک کە هەندێک لە پیاوەکانی کۆشک ڕێکیان خستبوو، لە دوای ئەو، مورادی پێنجەم برای عەبدولحەمید دەسەڵاتی گرتە دەست، دوای ماوەیەکی کەم لادرا، سوڵتان عەبدولحەمید حوکمی گرتە دەست دوای ئەوەی لەگەڵ کۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی ڕێکەوت لە پەیڕەوکردنی سیاسەتی عوسمانییە ئازادەکان و مەدحەت پاشای نەفی کرد بۆ تائیف.
گرنگترین ئیشەکانی سوڵتان عەبدولحەمید بریتیبوون لە:
دەروازەی زانکۆی ئەستەنبوڵ، ساڵی 1900ز
دەروازەی زانکۆی ئەستەنبوڵ، ساڵی 1900ز
وێستگەی حەیدەر پاشا (وێستگەی سەرەکی لەسەر هێڵی سکەی حیجاز،
وێستگەی حەیدەر پاشا، وێستگەی سەرەکیی لەسەر هێڵی سکەی حیجاز
لە ناوەندی ئەم هەموو ئاڕاستە و شەپۆلە جیاوازانەدا، سوڵتان عەبدولحەمید حوکمی کرد و دەستی بە ئیش کرد، بەپێی ئەم سیاسەتەی خوارەوە؛
هەوڵیدا هەندێک لەوانەی دژایەتی دەکەن بباتە ڕیزی خۆیەوە، هەوڵی تەواوی خۆیدا کە دایانبنێت لە پایەیەکدا کە ڕازییان بکات وەک غازی عوسمان پاشا و ئەحمەد پاشا موختار.
بانگی هەموو موسڵمانانی جیهانی کرد لە ئاسیای ناوەڕاست و لە هیند و چین و ناوەڕاستی ئەفریقا و ئەوانی تر بۆ یەکڕیزیی ئیسلامی درووشمە بەناوبانگەکەی بڵاوکردەوە (ئەی موسڵمانانی جیهان یەکگرن) خوێندنگەیەکی بۆ بانگەوازکارە موسڵمانەکان بنیاتنا کە دەرچووانی بە هەرموو لایەکی جیهانی ئیسلامیدا بڵاوبوونەوە، بەڵام هێزەکانی دەرەوە هەستان بە ڕاپەڕین لەو بانگەوازە و دژایەتی کردنی.
زۆر لە زانا و کەسایەتییە موسڵمانەکانی لە خۆی نزیک کردەوە وگوێی لە ڕێنمایی و ئامۆژگارییەکانیان گرت.
ئیشی کرد لەسەر ڕێکخستنی دادگا و ئیشکرن بەپێی شەریعەتی ئیسلامی.
هەستا بە چەند چاکسازییەک، وەک دەستگرتن بەسەر ڕەشوە وگەندەڵیی لە بەڕێوەبردندا.
زۆر خوێندنگە و کۆلێژ و خولی زانستی کردەوە و گرنگیی دا بە بنیاتنانی ڕۆشنبیری هاوڵاتی عوسمانی و ڕاهێنان تا ئامادەبێت بۆ ڕاپەڕاندنی وڵات لە داهاتوودا، زۆربەی ئەو کادیرانەی لە سەردەمی ئەودا فێربوون، بەشدارییان کرد لە شەڕی جیهانی یەکەمدا.
مامەڵەی لەگەڵ کەمایەتی و ڕەگەزە ناتورکییەکاندا دەکرد، بە مامەڵەیەکی تایبەت، تا بیرۆکە دەمارگیرییەکان لاواز بکات و چاوی داخست لە زۆرێک لە زەرەر و زیانگەیاندنەکانیان وەک ئەو ترسەی کە پیاوەکانی ئەرمەن بڵاویان دەکردەوە، وەک هەوڵی ئەرمەن لەگەڵ یەهود دا بۆ تیرۆرکردنی کاتێک لە نوێژی جومعە دەردەچێت، ئەمەش بۆ ئەوە بوو تا ڕێگە نەدات دەوڵەتە بیانییەکان دەست وەردەنە کاروباری ناوخۆی دەوڵەتەکەی.
گرنگی دا بە ڕاهێنانی سوپا و بەهێزکردنی ناوەندی خەلافەت.
گرنگی دا بە قەرزەکانی دەوڵەت و تێکۆشا بۆ کەمکردنەوی.
سوور بو لەسەر تەواوکردنی پڕۆژەی خەتی سکەی ئاسنی حیجاز کە دیمەشق و مەدینە بەیەکەوە دەبەستێت، کە ئەم پڕۆژەیەی وا دەبینی کە پەیوەندیی نێوان موسڵمانان بەهێز ئەکات، ئەو پەیوەندیەی کە وەک بەردێکی بەهێز هەموو فێڵ و خیانەتەکانی ئینگلیزی لەسەر دەشکێت، بە پێی بیروڕای سوڵتان.
دەزگایەکی زانیاری دامەزراند وگەشەی پێدا تا بگاتە ئاستی دەزگا فەرەنسی و ئینگلیزییەکان.
شانۆی کۆشکی ئەستێرە بە فەرمانی ئەو دروستکرا و دوای چاکسازییە پێویستەکانی، چەند مۆزەخانەکە کرایەوە، وەک مۆزەخانەی هونەر و شانۆ.
سوڵتان عەبدولحەمید خۆی لە بەشێکی کتێبەکەدا وتویەتی: کاتێک لەسەر کورسیی فەرمانڕەوایی دانیشتم، ڕەوشی ئیمپراتۆرییەک زۆر خراپ بوو، شەڕی ڕووسەکانیش ڕەوشەکەی خراپتر کردبوو، دۆ و دۆشاو تێکەل بووبوون، نیگەرانی باڵی بەسەر هەمواندا کێشابوو، کەس بە ئاواتی خۆی نەدەگەیشت، ئەو ڕۆژانە خۆم بینییەوە کەسێکی تەنیام و خەڵکانی دەورم ل خۆم دوور دەخەمەوە، لە کۆتاییدا شەڕ تەواو بوو ڕەوشەکەش خراپتر بوو.[1]