شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
#شەماڵ بارەوانی#
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا کتێبێکی تری (هاشم ساڵح)بیرمەند و نووسەری بەڕەگەز سوری تاراوگەنشینە،
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا پێمان دەڵێت
ئۆروپا لەپڕێک نەبووە بەکوڕێک و لەشەو ڕۆژێکدا نەگەیشت بەو قۆناغەی ئێستای، لەنکاو مافەکانی مرۆڤ، چەمکی هاووڵاتی بوون، یەکسانی جێندەری، بیری هیومانیزم، ڕۆنانی دەوڵەتگەلێکی سیکولار، لەئۆروپا قارچک ئاسا، هەڵنەتۆقین.
پێمان دەڵێت ئەوان چۆن و بەچ ڕێگایەک و هەنگاو بەهەنگاو ڕۆیشتوون، بە ماندوبوونێکی بێ ئەندازەو ماوەیەکی زۆر دوورو درێژ و دانانی خشت بەخشتی عەقڵانیەت و زانست و مەعریفەت، تائەو شارستانیەتە مەزنەیان ڕۆناوە، بەسەر ئاگر و بەناو دەریای خوێن و بەژێر نوکی شمشێرەکان داڕۆیشتوون، تاگەیشتوون بێرەو لەسەدەکانی ناوەڕاست گواستویانەتەوە بۆ سەردەمی ڕۆشنگری و مۆدێرنێتەوە، ئەوان وا بەئاسانی نەگەیشتوونەتە ئێرە،
نەخێر بەڵکو ئۆروپا چوارسەت ساڵ خەباتی کرد، چواسەت ساڵ تێکۆشاو خوێنی ڕشت و وزەی سەرفکردو شەڕی فیکری و ململانێی فەلسەفی و دایەلۆکی عەقلانی کرد، لەپێناوی ئەو ڕۆژەی ئەمرڕۆ، ئەو عیلمانیەت و مافی مرۆڤەی ئەمڕۆ، ئەو ژیانەخۆشگوزەران و ئازادانەی ئەمڕۆ، ئەو هاووڵاتی بوون و مەدەنی بوون و دیموکراسیەتەی ئەمڕۆ، چوارسەت ساڵ هەوڵیانداو جەنگان، تا له پەتای شەڕی مەزەبەکان و گرتیکەی باستێل و زیندانی سەدە تاریکەکانی ناوەڕاست و دەسەڵاتی کلێساو کوتەکی پیاوانی ئایینی ڕزگاریان بوو، سەتان گۆردانۆ برۆنۆ و گالیلی گالیلۆو فەیلەسوف و زانا و بیریار وڕۆشنبیر و نووسەر لەپێناو ئەو ئازادی و لائیک بون و عیلمانییەت و دیموکراتی و خۆشگوزەرانییەی ئێستایان سوتێندران و کوژران و زیندانی کران، دەریایەک خوێن ڕژێندرا، هەزارەها جار ئازادی ئەتکراو مرۆڤ بوون لەپەت هەڵواسرا،
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت ئەو ئۆروپایەی ئێستا هەرگیز ئەو ئۆروپایە نەدەبوو، ئەگەر بەتەواوی سیاسەت و ئایینی لەیەکتری جیانەکردبایاتەوە، ئەگەر سنوری بۆ دەسەڵاتی کلێساو فێندەمێنتالیستەکان و کەشیش و پیاوانی ئایینی دانەنابوایە، ئەگەر عیلمانیەتی نەکردبا بەدەستورو یاساو مافەکانی مرۆڤ و هاووڵاتی بوونی جێگیرنەکردبایە، ئەگەر دانی بە پلورالیەت و تولەرەنس و جیاوازیەکان دانەنابوایە، ئەگەر کۆتایی بە سوتاندنی ئەندێشەمەندان و سانسۆرخستنەسەربیری ئازادو نووسنی ئازادو لیستی قەدەغەکردنی کتێبەکان نەهێنابا،
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت ئەگەر ڕۆشنگەرەکان و فەیلەسوفەکان نەبوانایە، هەرگیز چاخی ڕێنیسانس و ڕاچڵەکین، ڕیفۆرمی ئایینی و سەردەمی ڕۆشنگەری لەدایک نەدەبوو، هەرگیز نەوەکانی ئێستای ئۆروپا. تامی ئەو ئازادیە هزری و پێشکەوتنەژیاریەی ئێستایان نەدەکرد، کۆمەڵی ئۆروپا لەتاریکایی سەدەکانی ناوەڕاست و لەزۆنگاوی نەزانی و لەناو تونێڵی دواکەوتوویی قورتاری نەدەبوو،
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت ئەوەی نەوەکانی ئەمڕۆی ئۆروپا دەیدورێتەوە، بەرهەمی هیلاکی و ماندوبوون و شەونخونی و بەری ڕەنجی خەباتی سەدان ساڵەی ئەوانەی پێشەخۆیانە،
شەڕی نێوان ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت ئەوە فەیلەسوف و ئەندێشەمەندەکان بوون، تۆی تۆلەرانس و پێکەوەژیان و درەختی ئازادی و یەکترقبوڵکردن و ئەقڵانیەتیان لەناو دڵی جوگرفیای ئۆروپاو سنورەکانی ئەو کێشوەرە ڕواند، ئەوه ئەوان بوون، شەڕی فیکری و ڕۆشنگەرانەو ئەقڵانیانەو مەعریفیانەی فێندەمێنتاتالیستەکانیان کرد، لەدژی بناژوخوازەکان و دەسەڵاتی پیاوانی ئایینی و کلێسا وەستانەوە، تۆتالیتاریزمی ئایینی و ئوسوڵیەتی ئایینیان لەڕەگەوە هەڵقەناند، ئەو ئسوڵیەتەی لەهەناوی توراس و کەلەپورو تێکستەئایینیەکانەوە هاتبوونەدەر، ئەوان بوون مەترسی تەمی تیرۆرو توندوتیژییان لەسەر وڵاتەکانیان لابردو هەژمونی هێزە کۆنەخوازەکان و شمشێری دەوڵەتی سیوکراتیان پێچایەوە، کۆتاییان بە حوکم کردن بەناوی ئاسمان و تێکەڵ کردنی ئایین و سیاسەت و بە فەزای گشتی هێنا، ئەو هەموو دەسکەوتەشارستانی و پێشکەوتنەیان پێشکەش بە مرۆڤایەتی کرد، قۆناغی دەمارگیری ئایینی و ڕەگەزپەرستی و جەهالەت و خوڕافەو تاریکی و کوشتارگەی نێوان پڕۆتستانت و کاتۆلیک و شەڕی نێوان ئایین و مەزهەب و گرووپەکانیان تێپەڕاند،
دەوڵەت گەڵێکی سیکولارو مەدەنی و سەردەمیان ڕۆنا، کۆمەڵیان بە عەقڵانی کردو بیری مۆدێرنێتەیان لەوڵات بڵاوکردەوەو ئازادی و مافەکانی مرۆڤیان پیرۆزکردو پیرۆزییان لەشتەناپیرۆزەکان وەرگرتەوە، مرۆڤیان کرد بەچەق و سەنتەر، بەڕووگەو پێوەر، دیموکراسیەتیان کرد بەدیفاکتۆو حەقیقەت، سنووریان بۆ سنوربەزێنەکان داناو ماف و کەرامەت و یەکسانی ژنیان لە دەستوردا چەسپاند، ئۆروپایان کرد بەئۆروپاو بەو مێژوو پرشنگدارو بەو شانازیانەی ئەو ڕۆژەی گەیاند،
کۆتاییان بە دادگای پشکنین و لێپێچینەوە لەفیکری ئازاد، سەرکوتکردنی بیری ئازاد، سانسۆرکردنی کتێب، دەمکوتکردنی پێنووس، ڕێگری کردن لەلێکۆلینەوەی لێکۆلەران، بەهەرتەقەکردنی جودابیران و ئەندێشەمەندان و سەربڕینی پرۆتستانتێک لەلایان کاتۆلیکێک لەسەر ناسنامە هێنا، بە پارێزەرانی کەلەپوری کۆنینەو سەربازانی ڕێگای تاریکیان وت، بوەستن، سەدەی تاریکایی کۆتایی پێهات و چاخی ڕۆشنگەری و ڕوناکی دەستی پێکرد، بازاڕی خورافەو میتۆلۆژیا داخراو ئەفسانەگەرێتی و هەژمونی تاتۆلیتاریزمی ئایینی و شمشێری مەزهەب باوی نەما، ئیتر مۆد مۆدی مۆدێرنێتەو هێزی هێزی عەقڵانیەت و دەسەڵات دەسەڵاتی عیلمانیەتە،
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
بووە هۆکاری کۆتایی هاتن بە فێندەمێنتالیستی مەسیحی و لە لەدایک بوونی جۆرێکیتر لەمەسیحیەت، مەسیحیەتێکی کراوەو لێبوردەو هێمن و میانەڕەو، مەسیحیەتێکی لیبڕاڵ و دیموکرات، مەسیحیەتێک باوەڕی بە پێکەوژیان هەبێت و عیلمانیەتی قبوڵبێت، دان بەئازادیەکانی تاک دابنێت، ڕێز لەجیاوازیەکان بگرێت، داوای لێبوردن لەمێژوو و ڕابردووی خۆی و هەموو ئەوانە بکات، کەلەڕابردوو لەسەر دەستی کڵێساو دادگاکانی پشکنین ئازاردراون و سوتێندراون و بەهەرتەقەو فەرمەسۆنکراون.
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت ئەگەر مەسیحیەت ئێستا لەگەڵ شارستانیەتی سەردەمدا ڕێککەوتووەو بێ دەنگکراوەو ناچارکراوە ڕێز لەهەموو جیاوازیەکان بگرێت، زانست لەژێردەسەڵاتی کلێساو ئەقڵ لەخورافەو میتۆلۆژیا ڕزگاربکرێت و مرۆڤایەتی لەژێر قامچی و هەژمونی پیاوانی ئایینی دەربهێندرێت و فیکرو بیرکردنەوە ئازاد بکرێت،
ئەوە فەزل و چاکەی عیلمانیەت و ڕۆشنگەریە، سەرکەوتنی خەبات و کۆشش و هەوڵەکانی ڤۆلتێرو جان جاک ڕۆسۆو کانت و کۆندۆرسێ و پیێربال و دیدرۆو ئیسحاق نیوتن و داروین و ئۆگست کۆنت و ڤیکتۆر هۆگۆو هیگڵ و سپینۆزاو دەیان زاناو ئەندێشەمەندو فەیلەسوفیترە، کە لەپێناو عیلمانیەت و مرۆڤایەتیدا، لەپێناو زانست و ئەقڵانیەتدا، خەباتیانکردو تێکۆشان وحزمەتی زانست ومرۆڤایەتیان کرد،
شەڕی نێوان ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت کانت و ڕۆسۆو ڤۆلتێروزۆربەی فەیلەسوف و بیرمەندانی تری ڕۆشنگەر، بێ بڕواو ئەتێست نەبوو، فەیلەسوفان و ئەندێشەمەندانی چاخی ڕۆشنگەری، مەبەست و ئامانجیان ڕەتکردنەوەی ئایین و بڵاوکردنەوەی بێ بڕوایی و بێ بەش کردنی خەڵکی نەبوو لەئایین، بەڵکو ئامانجی ئەوان لێبوردەیی ئایین و کرانەوەی ئەقڵی ئایینی و فرەیی ئایینی و، ئازادی ویژدان و بیروڕابوو، ئەوان خوێندنەوەیەکیتریان بۆ کەلەپورکرد، مێژوو، تێکستەکان و دیاردەکان کردو هەموو شتە بە پیرۆزکراوەکانیان خستەژێر نەشتەری ڕەخنەو پێداچونەوەیان بۆکردو بەفلتەری زانستیان دابردو بەئەقڵ هەڵیانسەنگاندو لەسەرەدی ویژدانیانداو لە بۆتەی ئەخلاق و بەپێوەری مرۆڤیاندابرد، ئەوان هاتن ئیمانێکی تریان لەجێی ئیمانە کۆنەکه دانا، تەفسیرێکیتریان بۆ ئایین وعەقیدەو باوەڕو ئەخلاق کرد، دوور لەو تەفسیرەی کلێساو ئایین، بەمانا کۆن و کلاسیکیەکەی، ئەوان گوتیان عیلمانیەت بێ ئایینی و دژایەتیکردنی خوداوەند نییە، عیلمانیەت کفرو بێ بڕوایی نییە، عیلمانیەت ڕێگری کردن لەئایین و ئەنجامدانی ڕیتواڵ و سروتەئایینەکان نییە، بەڵکو عیلمانیەت ڕێزگرتنە لەئازادی و ئایینەکان، دانانەوەو گەڕانەوەی ئایینە بۆشوێنی ڕاستەقینەی خۆی، عیلمانیەت جوداکردنەوەی ئایینە لەسیاسەت، نەک دژایەتی کردنی ئایین، عیلمانیەت دەڵێت ئایین بابەتێکی تایبەتی تاکەکەسی و، پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خوداوەندە، عیلمانیەت چەمکێکە لەڕێگەیەوە مامەڵەیەکی ئەخڵاقی مرۆڤەکان دەکرێت و لەسایەیدا مرۆڤایەتی تەباو برا دەژین، چیتر لەسەر ناسنامەی ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی هیچ کەس وگرووپ و مەزهەب و حیزب و لایەن و ئایینێک، ناتوانێت لەژێر سێبەری عیلمانیەت ئەوەیتر بسڕێتەوەو مرۆڤەکان بکات بەکۆیلەو کەنیزە، لەناو سیستەمی عیلمانیەتدا، لەسەر بنەمای ئایین و نەتەوەو ڕەنگ و ڕەگەز، لەسەر پێوەری مەزهەب و تائیفەو جیاوازی ئایدیۆلۆژی حیساب لەگەڵ هیچ کەسێک ناکرێت، لە ژێر سابیتەی سیکولاریزمدا، جو، زەردەشتی، کاکەیی، ئێزدی، بودی، موسڵمان، هیندوس، گاور، بێ ئایینی و هەرچیەک بیت، ئەوە ژیانی تایبەتی خۆتەو بۆت نییە خۆت بەپیرۆزترو ئایینی خۆت بەباشترو، دۆگمی خۆت بەباڵاتر لەوانیتر دابنێیت و خۆت بەسەر ئەوانیتردا فەرزبکەیت و وەکو پلەدوو بەکەم سەیری ئەوانیتربکەیت و هەوڵی سڕینەوەیان بدەیت و ناچاری گۆڕینی ئایین و بیروباوەڕو دانی سەرانەیان بکەیت، لەدەوڵەتی عیلمانیدا، تەنها مرۆڤ بوون پێوەرەو دەوڵەت دەولەتی هاووڵاتی بوونە.
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت بزاڤی ڕۆشنگەری بۆ لەناوبردنی ئایین و دژایەتی کردنی خوداوەند دروست نەبوو، بەڵکو ئەو بزوتنەوەیەک بوو لەدژی دەمارگیری ئایینی دروستبوو، لەدژی دژایەتی کردنی ئایین بۆ زانست و ڕێگری ئایین لەبیرکردنەوەی ئازاد درووست بوو فەیلەسوف و ئەندێشەمەندو زانایانی سەردەمی ڕۆشنگەری هیچ کێشەو بەریەککەوتنێک و دژایەتیەکیان لەگەڵ جەوهەری ڕۆحانیەتی ئایین، بوونی خوداوەند، عەقیدەی ئەخڵاقیاتی ئایین نەبوو، بەڵکوکێشەی ئەوان، شوێنکەوتنی کوێرانەی ئایین، دەمارگیری ئایینی و دەسەڵاتی پیاوانی ئایین و کلێساو تێکەڵکردنی دەسەڵاتی ئاسمان بەزەمین و ئایین بەسیاسەت بوو، دژایەتی ئەوان بۆ دەوڵەتی سیوکراتی و هەژمونی ئایین بوو بەسەر ژیانی گشتیدا، ڕێگری ئایین بوو لەئازادیەکانی تاک، دەستوەردانی ئایین بوو لەتایبەتمەندی مرۆڤەکان، لەزانست و توێژینەوەو بیرکردنەوەی ئازاد، لەفەلسەفەو دیدەنیگای ئازاد، شەڕی فیکری و پێنووسی ئەوان شەڕی خاچپەروەری و شەڕی پیرۆزو شەڕی ئایینەکان لەدژی یەکتری و لەناوەخۆیاندا بوو، بەتایبەتی ئەو جەنگە ئایینیە مەزهەبیە نێوخۆییەی سەدەی حەڤدەهەم و هەژدەهەم لەئۆروپا،
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت بەهۆی سەرکەوتنی بەرەر ئەقڵانیەت بەسەرخوڕافە، ڕوناکی بەسەر تاریکی و زانست بەسەر نەزانیدا، ئیتر لەئۆروپا، میتودو مەنهەجی تەجریبی و زانست و ئەقڵانیەت، جێگایان بە بڕوای کوێرانەو شوێنکەوتنی نەزانانەو دەمارگیرانە لەقکردوو جۆرو شێوازێکیتری ئایین داری و بڕواداری لەدایکبوو، کە ئیتر هیچ دژایەتیەکی لەگەڵ ڕوحی سەردەم و ئەقڵانیەت و زانست و مۆدێڕنێتەو عیلمانیەتدا نەبێت، بەو شێوەیە لەسەردەمی ڕۆشنگەریدا چیتر زانست و مەعریفە لەچنگی دەسەڵاتی میتافیزیکاو غەیبانیەت و لەژێر هەیمەنەو دیلێتی دەستی لاهۆتی کەنیسەو نادیارەکان ئازاددەبێت، ئەقڵ دەبێت بە ئامڕازو ئەداتی مەعریفەو تاقیکردنەوەو ئەزمون دەبن بە پێوەرو سەلماندنی حەقیقەتەکان و زانا دەبێت بەسەرچاوەو مەرجەع، نەک کلێساو پاپاو قەشەوکاردیناڵ و مەتران و پیاوانی ئایینی،
شەڕی ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەکان لەئەوروپا
پێمان دەڵێت ڕاستە لە ئۆروپا دوای سەتان ساڵ، بەهۆی ڕینیسانس و ڕیفۆرمی ئایینی و پرۆژەی ڕۆشنگەری مرۆڤ لەخورافەو وەهم و کابوسی لاهۆت و عەقڵیەتی کۆنەپەرستی ئازاد بوو و ئۆروپیەکان گەیشتن بەو ڕۆژە پڕشنگدارەیان، گەیشتن بە لوتکەی شارستانیەت و هەڕەمی داهێنانوەلێ ئەفسوس ئێمە ڕۆژهەڵاتی و زۆرێک لەوڵاتانی تری نائۆروپی، هێشتا لەسەرەتای ڕێگاداین و قۆناغەکانی سەدەکانی ناوەڕاستمان تێنەپەڕاندووە، هێشتا لەقۆناغی بەستەڵەکی ئەقڵ و دۆگمایی بیرو تونێڵی ئایدیۆلۆژیاو داخرانی جیهان بینی و تاکڕەهەندیدا دەژین، هێشتا گیرۆدەی دەستی نەریتی خێڵ و شمشێری مەزهەب وبیری فێندەمینالیستی و دۆگمی داکەوتوانەین، هێشتا پێشمەرجەکانی ژیان لێرە بوونی نییە، هێشتا ئاشنای چەمکی عەدالەت و دیموکراسیەت و یەکسانی نەبووین بەمانا ڕاستەقینەکەی، هێشتا لێره قاعیدە، داعش، تاڵیبان و دەیان و سەتان گرووپیتری فێندەمێنتالیست و ئیسلامگەرا هەن، ئەو فێندەمێنتالیستانەی مۆدێڕنێتە ڕەتدەکەنەوەو دژایەتی ڕۆحی ڕۆشنگەری و مافەکانی ژن و پڕنسیپەکانی مرۆڤ بوون و عیلمانیەت و هەموو تازەگەریەک دەکەن و دوژمنێکی سەرسەختی شارستانیەت و نەیارێکی بێ وێنەی مرۆڤایەتی و هەموو جوانیەکی ژیان و بەهایەکی بەرزن![1]
⚠️ تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!