#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم: جولای 2021
بەشۍ پاڼزەهەمە
ئەلفابێتېۋ، کە (تاقمەو نویسکاراو وانەی ھەورامی) بەکارشبەرا
ھەرچڼ ئەلفابێتېۋ کە ( تاقمەو نویسکاراو وانەی ھەورامی: کۇرش ئەمینی ، ژیار سڵامەتیان ، عەبدوڵڵا حەبیبی ) ھەمان ئەلفابێت و کیبۆردەنە، کە بەڕێز (عەبدوڵڵا حەبیبی) بەکارشبەرۊ و ۋەڵتەر چە بارەو ئا ئەلفابێت و کیبۆردۍ سەرنجۍ وېم نۋیستېنۍ، بەڵام ۋەرو ئانەی کە دلۍ پەڕتۇکەکەیشانە زېیاتەر سەرو ئەلفابێتی و جۊرو دەنگەکا قسېکریێنە، من بە پەنەۋازش مزانۇ، کە بە جېیا و تایبەت چە بارەو ئەلفابێتېۋ کە پەڕتۇکەکەنە ئامان، سەرنجۍ وېم بڎەو و بنۋیسۇ.
ھەڵبەتە پەنەۋاز هەن ئانەیە ۋاچۇ و دەسنیشانکەرۇ، ئۍ سەرنجۍ، کە چېگەنە مەیا و منۋیسۇشا، بەشېۋی فرە کەمېنۍ چە سەرجەمو سەرنجەکا من، کە ساڵۊ (2016) من چە بارەو پەڕچنو (وانەی ھەورامی) پېسەو دەسنۋېسی نۋیستېنۍ و بەداخۆ تاکو ئېسە نەپەرڎەچېیانم سەرنجەکا وېم پاکنۋیسکەرۇ و پېسەو سەرنجا و ڕەخنا ۋزۇشا ۋەرچەمو نۋیسەرا پەڕچنو (وانەی ھەورامی). هومېڎواز ھەنا دماو ئی نۋیستەیە، پەی تەمامنای و ۋەڵاکەرڎەی سەرنجەکاو وېم چا بارۆ، بوارېۋ ڕەخسیۊ. (19)
بەداخۆ ئەلفابێتېۋ کە (تاقمەو نویسکاراو وانەی ھەورامی) نېیانەرە، ھەمان گرفتۍ کیبۆردەکۊ | ئەلفابێتەکەو بەڕێز (عەبدوڵڵا حەبیبی)ش ھەنۍ و نەتاۋانش بە پەنەۋازییەکا نۋیستەی ھۆرامی وەڵام بڎۊۋە. ھەم ھەژمارو پیتەکاش کەما و ھەم ھېماسازیی دەنگەکا نادرۊسا و ھەم تاقە ھېمێۋە، کە پەی دەنگېۋی ھۆرامی چنەش ھەنە (دٚ)، کە نادرۊسە هەنە.
چە بابەتۍ یەکەمۊ پەڕتۇکەکەیەنە ئەژناسنای ئەلفبای ھەورامی، لاپەڕە 5، ئەلفابێتی ھۆرامی بە سی و حۆت (37) پیتۍ ئەژناسنېیان: چە خشتەکو پیتە (consonants)نە، ھېماو پیتۍ یەکەمو ئەلفابێتی ھۆرامی (ئ) نادرۊس بە (ﺀ) نۋیسیێنە، ھېماو پیتۊ (ڎ) کە چە سەردەمو (سەیدی ھۆرامی) تاکو ئیسە بەکاربریێنە، نادرۊس بە (دٚ) نۋیسیێنە، ھېماو پیتۊ (ھ) نادرۊس بە (ە) نۋیسیێنە، کە (ە |ە) پەی وېش پیتېۋۍ (vowel)نە و چە پیتۊ (ھ) جېیێنە، نمەکریۊ (ە) ھامکات ھېماو پیتېۋۍ (consonant) و پیتېۋۍ (vowel)یچ بۊ. ھەڵبەتە مەڵامەتو ئا ناچارییە ئاشکران، نۋیستەی بە ئەلفابێتی فارسی، یان سۆرانی.
بېژگە ئانەیە، دلۍ خشتەکو پیتە دەنگ-کپەکانە (consonants)، دۋۍ پیتۍ (ۋۍ: ۋ ṿ ) و ( ننگ: ڼ ŋ) ھۆرامیۍ کە دەنگەکەشا ھەن و ۋاتا ۋاچەکا فاڕا، ئاماژە نەڎریێنۍ. پیتۍ یەکەمە: دەنگو (ۋ) چە زۋانی ھۆرامییەنە بەس بېیەی دەنگی جېیای نېیا، بەڵکو ھامکاتېچ فاڕیای پیتۊ (و ، ۊ) چا ۋاچانە کە دۋۍ یان یەرۍ پیتۍ vowel پېۋەرە مەیا: دڼېۋە، کوچېۋ، کوڕېۋ، کناچېۋە، کەرۇۋە، کەرۊۋە، ۋەر، شېۋە، چوارچېۋە، بۋە، لۋېۋ، لېۋە، تۋە، چۋە، خۋە، دۋە، ..تد.
هەر پاسە دەنگو ( ننگ: ڼ ing: ŋ ) کە زۋانی ھۆرامییەنە فرە زاق و ئاشکران و ھەن و ۋاتاو ۋاچەکا فاڕۊ ( ڼ: گەڼا، تڼ، پەڼە، گەڼە، مەڼا، مڼگەمڼگ، ئاڼە، پاڼە، پۊڼە، شۆمەڼە، مەڼ )، کە چە دەنگو ( ن: ئانە، گنە، پنۍ، گەنا، گنا، مەنا، تەن، مەن ) جېیاۋازا.
چە خشتەکو پیتە (vowels)نە، پیتەکۍ بە حۆت (7) پیتۍ ( ا ، و، ۆ ، ی ، ە ، ێ، و ) ھەژمارکەرڎېنۍ، کە پەی چوار (4) دەنگا (ئۆ: ۆ ، بۊرە: ئۊ: ۆ) و (یێ: ێ ، چېرە: یۍ: ێ) زۋانی ھۆرامی، بەس دۋۍ (2) پیتۍ (ۆ ، ێ) بەکاربریێنۍ. چېۋېۋ کە زانستو زۋانییەنە کرڎەیی و ئاۋەزپەسەڼ نېیا، چۇنکە چوار دەنگۍ جېیاۋازېنۍ و ۋاتاو ۋاچەکا فاڕا و زۋانی ھۆرامییەنە ھەم دەنگو (ئۆ: ۆ) ھەن و ھەم دەنگو (ئۊ: ۊ)، هەر پاسە ھەم دەنگو (یێ: ێ - ێ ) ھەن و ھەم دەنگو (یۍ: ې-ۍ ) هەنۍ.
ۋەرو ئانەی نمەکریۊ ھېمێۋە پەی دۋۍ دەنگا بەکاربریۊ و تەنانەت ئەر زۋانی ھۆرامییەنە دەنگۍ (ئۆ: ۆ، یێ: ێ)یچ نەبا، ھەر نادرۊسا، کە ئا دۋە ھېمایا | پیتا پەی دۋۍ دەنگە جېیاۋازا تەری بەکاربەرمۍ. چۇنکە حۆتە گولانەو سەرو ( ۆ ، ێ ) ئاماژەداین بە بەرزۆبېیەی و سەرۆ-بېیەی دەنگەکەی چە ئاستۊ زۋانییەنە و نمەکریۊ ھېما بۊ پەی نزمۆبېیەی دەنگی، ھەر پاسە کە چېرە ھېمان پەی نزمی و نزمۆبېیەی دەنگی.
دلۍ خشتەکو پیتە دەنگۊدەرەکانە (vowels)، کە بە حۆت (7) پیتۍ دەسنیشان کریێنۍ، پیتۊ (ۆ) کە ھېمانە پەی دەنگېۋی بەرزی پېسەو (ھۆر Hor ، ھۆرام Horam، ھۆرامی Horami، ھۆرامان Horaman)ی جېیاتی دەنگو ( بۊرە büre ، کۊساڵان Küsaĺan، بۊر bür، ھەڕۊڵ Heŗüĺ، بۊسار büsar، تۊفان Tüfan، لالۊ Lalü)ی بەکابریان، ۋاتا پەی ھېماسازیی | پیتسازیی دۋۍ دەنگە (vowels)، تاقە پیتېۋە (ۆ) نریێنەرە، کە زۋانی ھۆرامییەنە ھەم دەنگو (ۆ: ئۆ) ھەن و ھەم دەنگو (ۊ: ئۊ: بۊرە әü:)؛ ئاشکرا دەنگو (بۊرەی | ضمە: ئۊ әü:: کۊ ، کُوە ، لکُم) فرە چە دەنگو (ۆ: ئۆ)ی جېیاۋازا. چاگەنە کە ئا بەڕێزۍ (ۆ) جېیاتی (ۊ: بۊرە)ی بەکاربەرا، ئەی پەی دەنگو (ئۆ: ۆ Oo: ھۆرامان Horaman ، ھۆر Hor، ھۆرە Hore، ھۆرامی Horami) چ ھېمێۋە بەکاربەرا؛ ئەی فېروازۍ و وانېیارۍ و وەنەرۍ چنین ئا دۋە دەنگەیە (لۆ ، ھۆر) جېیا کەراۋە، کە دەنگو یەکەمېشا (ئۊ әü:: بۊرە | ضمە)ن و دەنگو دوەمیشا (ئۆ Oo)؟
ھەر پاسە پیتۊ (ێ: یێ ) کە ھېمانە پەی دەنگېۋی بەرز و ئەۋەکریای (ئێر، خێر، بێر، ئێران، ئێزیدی، ئێرەقۇلۍ ) جېیاتی دەنگو چېرە (ې: یۍ)ی بەکاربریێنە و پاڵشەنە ێ (چېرە) نۋیسیان، کە (ێ) چېرە نېیا و سەرەش ھەن. ئایا حوتە (ٚٚ) گولانەو سەرو (ێ) ئاماژەن پەی (چېرە ِِ )ی؛ ئەی ھېما پەی دەنگ-بەرزی (ئێر، خێر، بێر، ئێران، ئێزیدی، ئێرەقۇلۍ) چېشەنە؟ ئایا ھەر ھەمان ھېمانە (ێ)؛ ئەی چنین کریۊ (ێ) کە ھېماو دەنگېۋی بەرزی و ئەۋەکریاینە، پەی دەنگو چېرەی (ِِ) کە دەنگېۋی نزما بەکاربریۊ؟ ئایا نۋیستەی (ۋېرەگا، مېۋە ، کێڵۍ، کەلۍ، وېڵ، مېڵۍ، کتېب) بە ( ۋێرەگا ، مێۋە ، کێڵێ، کەلێ، وێڵ، مێڵێ، کتێب) درۊسا؟ ئەی چنین دەنگو (ې: یۍ) دلۍ ئی ۋاچانە (ۋێرەگا ، مێۋە ، کێڵێ، کەلێ، وێڵ، مێڵێ، کتێب) چە دەنگو (ێ: یێ) دلۍ ئی ۋاچانە (ئێر، خێر، بێر، ئێران، ئێزیدی، ئێرەقۇلۍ ) جېیا کریۊۋە؟
پەی من سەرنجکېش ئانەن، کە نۋیسەرۍ ئەلفابێتو (وانەی ھەورامی) فرە بە درۊسی بېیەی دۋۍ دەنگە (vowel) زۋانی ھۆرامی (چېرە) و (بۊرە) ۋېنا، بەڵام جېیاتی ھېماسازیی تایبەتی پەی ئا دۋە دەنگەیە، کەچی پەی بەکاربەرڎەی ھېماو دەنگېۋی تەری پەنابەرا و ھیچ چە دماڕۊ و سەرەنجامو ئا ناجۊرییەیە گرنگینمەڎا و ۋیرنمەکەراۋە، کە ئەشیێ بەپاو نامەکا ئانەشا ئېستێۋە، کە مشیۊ ھېماسازیی دەنگەکا چنین بۊ؛ کاتېۋ ماچیۊ (چېرە)، ۋاتا چېۋېۋ کە گنۊ چېر و دەنگەکەش پېسەنە (کەسرە ِِ و عەرەبی) و پەنەۋاز هەن پیتەکۍ چېرەش بۊ، نەک حۆت یان ھەشتېۋی گولانە سەرشۆ.
ھەڵبەتە، ۋەرو ئانەی کە زۋانی ھۆرامی ئەلفابێتېۋی جېیاۋاز چە ئەلفابێتی عەرەبی'یش ھەن، نمەکریۊ زۋانی ھۆرامییەنە چېرە (کەسرە ِِ) بەکاربریۊ و پەنەۋاز هەن ھېماسازییەکەش ئاماژە بۊ پەی نزمی دەنگەکەی (ې-ۍ) و ھېماو چېرەکەی گنۊ (چېر)، ھەر ۋەرەو ئانەین کە چېرە'ش پنە ۋاچېیان و ماچیۊ و پەنەۋاز هەن، کە (چېرە) چنی ئەلفابێتی ھۆرامی گونجیۊ.
حۆتو سەرو (ۆ) ھېمان پەی بەرزۆبېیەی دەنگەکەی چە ئاستو زۋانییەنە. بە پېچەۋانەو ئاماژەو حۆتو سەرو (ۆ)، ( ۊ ü: بۊرە) ھېمان پەی دریژتەر بېیەی دەنگەکەی چە دەنگو (و) کوڵی و زۋانی ھۆرامېچەنە ھەر پاسەن و نمەکریۊ نیشانۊ بەرزۆبېیەی و دەنگۆدای سەرو پیتەکېۋە بۊ، کە دەنگو پیتەکۍ بەرز نەبۊ. پەی بەرکۆتەی جېیاۋازی دەنگو (ۊ ü: تۊ، کۊ، لۊ، چۊ، خۊ، سۊ، بۊ، گۊ، ڕۊ) چە دەنگو (ۆ Oo: ھۆر، ھۆرە ، ھۆری، هۆرام، هۆرامی، هۆرامان)، متاۋمۍ ئی ۋاچۍ ( شۆبۊ Ŝobü ) سەرنج بڎەیمۍ، کە ھەر دۋە دەنگە جېیاۋازەکەش چنە ھەنۍ و زاق و ئاشکرێنۍ، ( شۆبۊ Ŝobü ) نامۊ گۊڕاڵېۋۊ ناوچەو ھۆرامانییەنە و نامەکېچش ھۆرامییەنە و سۆرانی-زۋانەکۍ بە (شەوبۆ) نامېشبەرا. ئایا مېیانو دەنگو پیتۍ دوەمۍ و پیتۍ چوارەمۍ جېیاۋازی ھەن، یان نییا؟ ئەر ھەن [کە ھەن]، ئەی چنین متاۋمۍ دۋۍ دەنگۍ بە یەک پیت ھېماسازیکەرمۍ؟ ئایا ھېما-قڕانا؟ ئایا نۋیستەی دۋۍ دەنگا بە یەک پیت زۋان سەختتەر و ئاڵۊزتەر کەرۊ و چە وەنەری سەرشېۋنۊ، یان ھېماسازیی تایبەتیی پەی ئا دەنگا کە ۋاتاو ۋاچەکا فاڕا؟
ۋەرو ئا مەڵامەتا، ئا ئەلفابێتە ھەم کەما و ھەم نادرۊسا و ھەم نەتاۋانش بە پەنەۋازییەکا زۋانی ھۆرامی وەڵام بڎۊۋە. هومېڎواز ھەنا، کە نۋیسەرۍ پەڕچنو (وانەی ھەورامی) ئی سەرنجا منە بە دڵسۊزی و کۊششېۋ پەی تەسەلکەرڎەی کۊششەکەو وېشا بزانا و چە ئایەندەنە گرڎېما پېۋەرە بتاۋمۍ چە بارەو ئا پەرسا گفتوگۊکەرمۍ و پەیجۊرییەکاو وېما کەرمۍ بە تەمامکەرو یەکتری و ڕەخنەگېرتەی بە داینەمۆو خزمەتکەرڎەی زۋانی بزانمۍ، تاکو چە بارو پاشاگەرڎانی ئیسەی ڕزگارۍ بیمۍ.
---------------------------------------------------------------------------------
پەراۋېزۍ
(19) دماو ئانەی کە ئاشنا و یاۋەری ئازیز (سامان نەقشەبەندی) پەڕچنو وانەی ھەورامی پەی من کېیاست، من فرە تەژنە و بە ھۊگېریېۋی فرۆ کۆتا ئەۋەوەنەی پەڕتۇکەکەی. چنی ئەۋەوانای یەکەمی، چە ھۊشو منەنە کۊمەڵېۋ سەرنجی درۊسۍ بیۍ و بەردەۋام مەژگو منەنە گېنگڵشاوارڎ و مەژگو منشا جەنجاڵکەرڎ، تاکو ڕۊ (1و ئایارو 2016) کاتو لۋاینە پەی ستدیۆ بەرنامەو (ڕۊجیاری) چە ئاڵمانیا پەی بەلجیکای پەی جاری دوەمی پەڕتۇکەکەو ئا بەڕێزامە وەنۆ و سەرنجەکۍ وېم نۋیستۍ، بەڵام بەداخۆ ۋەرو جەنجاڵی و گرفتاری وېم، تاکو ئیسە بوارو پاکنۋیسکەرڎەی و ۋەڵاکەرڎەیشا نامان.
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ: ئەڎا: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ: ۋاران: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ: مەڼ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ: لۊ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و: (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]