ناونیشانی بابەت: ئەیالەتی #ئەرزەڕۆم#
ئامادەکردنی: #چۆمان حەمە تەقێدین#
ئەیالەتی ئەرزەڕۆم، ناوی ئەیالەتێکی کوردییە لە باکووری #کوردستان# هەڵکەوتووە و یەکێکە لە نۆ ئەیالەتە کوردییەکەی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون، ئەم ئەیالەتە لە ساڵی (1533ز) دامەزراوە و پێشتر سەر بە دەوڵەتی سەفەویی ئێران بوو لە چوارچێوەی ئەستان (پارێزگا) ی ئەرزەڕۆمدا لەگەڵ هەریەکە لە ویلایەتی #بتلیس# و بەشێکی زۆری ئەیالەتی #کارس# (#قارس#) و ئەیالەتی #ترابزۆن#.
ئەیالەتی ئەرزەڕۆم لە ساڵی (1532ز) لە میانەی جەنگی نێوان سوپای دەوڵەتی عوسمانی و سوپای دەوڵەتی سەفەوی لەنێوان ساڵانی (1532-1555ز) داگیر کراوە. ناوی ئەو ئەیالەتە بۆ ماوەی 331 ساڵ ئەرزەڕۆم بووە و تاوەکوو ساڵی (1864ز) بەردەوام بووە. ئەوەش پاش ئەوە هات کە سی و دووەمین سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی، سوڵتان عەبدولعەزیزی یەکەم (1876-1860ز) لە ساڵی (1864ز) دا لە میانەی چاکسازییەکانیدا، یاسای ویلایاتی نوێی عوسمانیی دەرکرد و دواتر ویلایەتی ئەرزەڕۆم و ویلایەتی بتلیسی لێ بووەتەوە و لە ساڵی (1580ز) دا ئەیالەتی کارس (قارس) ی لێ جیا کرایەوە و دواتر لە ساڵی (1598ز) دا ئەیالەتی ترابزۆنی لێ جیا کرایەوە.
ئەم ئەیالەتە ناوەندەکەی شاری ئەرزەڕۆمی ناوەندی ئێستای پارێزگای ئەرزەڕۆمی #باکووری کوردستان# بووە و ڕووبەرەکەی نزیکەی (174.590) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، بەڵام لەدوای ساڵی (1580ز) پاش ئەوەی ئەیالەتی کارس (قارس) ی لێ جیا کرایەوە ڕووبەرەکەی بووە (155.850) کیلۆمەتر چوارگۆشە و لە ساڵی (1598ز) پاش ئەوەی ئەیالەتی ترابزۆنی لێ جیا کرایەوە ڕووبەرەکەی بووە (128.640) کیلۆمەتر چوارگۆشە، کە ئەو ڕووبەرە، ڕووبەری هەردوو ویلایەتی ئەرزەڕۆم و ویلایەتی بتلیسە و یەکەمین ئەیالەتی کوردستانە لە ڕووی ڕووبەرەوە و لە ڕووی سنووری جوگرافییەوە ئەکەوێتە بەشی ئاسیای دەوڵەتی عوسمانی، کە لە باکوورەوە بە ئەیالەتی تەرابزۆن و لە ڕۆژهەڵاتەوە بە ئەیالەتی کارس (قارس) و لە باشوورەوە بە هەردوو ئەیالەتی وان و ئامەد (#ئامەد#) و لە ڕۆژاواوە بە ئەیالەتی ڕۆم (#سێواس#) دەورە دراوە.
لە ڕووی نەتەوەییەوە زۆرینە دانیشتووانەکەی کوردی سەر بە شێوەزاری کرمانجیی سەروون و کەمینەشیان سەر بە شێوەزاری زازاکین و کورد زۆرینەی دانیشتووانی ئەیالەتی ئەرزەڕۆمی پێک هێناوە و نەتەوەکانی وەکوو تورک و ئەرمەن و نەتەوەکانی تر کەمینە بوون.
$ئەیالەتی ئەرزەڕۆم لە ڕووی دابەشی کارگێڕییەوە لەنێوان ساڵانی (1598-1800ز) دا لە (12) سنجەق پێک هاتووە کە ئەمانەن:$
1- سنجەقی ئەرزەرۆم، کە سەنجەقی ناوەندی ئەیالەتی ئەرزەڕۆم بووە.
2- سنجەقی گێغی.
3- سنجەقی حەسەن قەڵا (پاسین) .
4- سنجەقی ئیسپیر.
5- سنجەقی خنووس (هینیس) .
6- سنجەقی مەلازگیرد (مالاکگیر) .
7- سنجەقی تاتۆس (تێکمان) .
8- سنجەقی پلەموریە (کوزوجان) .
9- سنجەقی تورتوم (تورکوم) .
10- سنجەقی لێجەنگێرد (میجینگێرد-موجتەگێرد-ئینکایا) .
11- سنجەقی مامار (ماماھار-قەرەبابا) .
12- سنجەقی کارا-ھیسار (شەبینکاراھیسار) .
بەڵام لەنێوان ساڵانی (1800-1864ز) دا لە (6) سنجەق پێک هاتووە کە ئەمانە بوون:
1- سنجەقی ئەرزڕۆم، کە سنجەقی ناوەندی ئەیالەتی ئەرزەڕۆم بووە.
2- سنجەقی کەماخ (کەماهە) .
3- سنجەقی مادەن (مادین) .
4- سنجەقی ئەرزنگان.
5- سنجەقی شەبینکەراھیسار.
6- سنجەقی گوموشانێ.
ئەم ئەیالەتە، واتا ئەیالەوتی ئەرزەڕۆم لە میانەی جەنگی نێوان هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی و هێزەکانی سوپای دەوڵەتی قاجاری تووشی وێرانکاری هات، کە جەنگەکە لەنێوان ساڵانی (1820-1823ز) دا بوو و ئەوە بوو لە ڕێکەوتی (10ی 9/سێپتەمبەری 1821) جارێکی تر جەنگ دەستی پێ کردووە و ئەوە بوو هێزەکانی سوپای دەوڵەتی قاجاری بە سەرکردایەتیی شازادە عەباس میرزا، شازادەی جێنشینی دەوڵەتی قاجاری و فەرمانڕەوایی #تەورێز# کە ژمارەیان نزیکەیی (30.000) هەزار سەرباز بوو و شەڕ ی ئەرزەڕۆم لە ساڵی (1821ز) دا لە نزیک شاری ئەرزەڕۆمی ناوەندی ئەیالەتی ئەرزەڕۆم و پارێزگای ئەرزەڕۆمی ئێستای باکووری کوردستان بەرپا بوو و هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی کە نزیکەی (52.000) هەزار سەرباز ئەبوو و شەڕەکە تاوەکوو ڕێکەوتی (23ی 7/یولیوی 1823) بەرەدوام بوو، کە تێیدا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی قاجاری شکستێکی زۆر سامناکیان بەسەر هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانیدا هێنا، بەڵام بڵاو بوونەوەی پەتای کۆلێرا لەناو ڕێزەکانی هێزەکانی سوپای دەوڵەتی قاجاریدا وای کرد ئەو هێزەی سوپای دەوڵەتی قاجاری لاواز بێت و تامی سەرکەوتنی نەکرد و شازادە عەباس میرزا داوای ئاشتیی کرد، واتا شازادە عەباس میرزا، شازادەی جێنشینی دەوڵەتی قاجاری و فەرمانڕەوای تەورێز ناچار بوو پەیوەندی بە محەمەد ئەمین ڕەئووف پاشا، والی ئەیالەتی ئەرزەڕۆم و سەرۆکی گشتیی هێزەکانی سوپای ڕۆژهەڵاتی دەوڵەتی عوسمانییەوە بکات و دەستپێشخەری بکات و داوای ئاشتی بکات و لە کۆشکی بابعالی شاری ئێستانبوڵی پایتەختی ئەو کاتەی دەوڵەتی عوسمانی لەسەر ئەوە ڕازی بوو و دواتر نامەگۆڕینەوە لەنێوان شازادە عەباس میرزا شازادەی جێنشینی دەوڵەتی قاجاری و فەرمانڕەوای تەورێز و محەمەد ئەمین ڕەئووف پاشا، والی ئەیالەتی ئەرزەڕۆم و سەرۆکی گشتیی سوپای ڕۆژهەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی دەستی پێ کرد و پاشان یەکتربینین و دانیشتن لە شاری ئەرزەڕۆم ناوندی ئەیالەتی ئەو کاتەی ئەرزەڕۆم و ناوەندی ئێستای پارێزگای ئەرزەڕۆمی باکووری کوردستان و ئیتر ئەوە بوو گفتوگۆکانی ئاشتی لە بەهاری ساڵی (1823ز) لە شاری ئەرزەڕۆم ناوندی ئیالەتی ئەو کاتەی ئەرزەڕۆم و ناوەندی ئێستای پارێزگای ئەرزەڕۆمی باکووری کوردستان دەستی پێ کرد و یەکەمین دانیشتنی کۆنگڕەی ئاشتی ئەرزەڕۆم لە ڕێکەوتی (28ی 6/یونیوی 1823) دەستی پێ کرد، کە هێشتا شەڕ لە بەرەی باکووری کوردستان گەرم بوو و دوا دانیشتن لە ڕێکەوتی (23ی 7/یولیوی 1823) ئەنجام درا و جەنگەکە لە هەمان ڕێکەوت ڕاگیرا، واتا جەنگی نێوان سوپای دوو دەوڵەت تاوەکوو ڕێکەوتی (23ی 7/یولیوی 1823) بەرەدوام بوو و لە ڕێکەوتی (28ی 7/یولیو یان تەمموزی 1823) پەیماننامەی ئاشتی ئەرزەڕۆمی یەکەم واژۆ کرا و هەروەها پەیماننامەی ئەرزەڕۆمی دووەم کە لە ڕێکەوتی (30ی 5/ئایاری 1847) لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی قاجارییەکانی ئێران واژۆ کراوە، لەسەردەمی دەسەڵاتداریەتیی هەریەکە لە سوڵتان عەبدولجەمیدی دووەم (1839-1861ز) سی و یەکەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی و شا محەمەد (1834-1848ز) سێیەم شای دەوڵەتی ئەفشارییەکانی ئێران، ئەم پەیماننامەیە لە ئەنجامی سێ قۆناغی گفتوگۆی نێوان ساڵانی (1843-1847ز) ی نێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و قاجاری مۆر کرا بە ناوبژیوانی هەردوو ئیمپراتۆریای بەڕیتانیای مەزن و ئیمپراتۆریای ڕووسیای قەیسەری.
$سەرچاوەکان$
1- ئەولیا چەلەبی: کورد لە مێژووی دراوسێکانی دا/سیاحەتنامەی ئەولیا چەلەبی-وە: سەعید ناکام-بەغدا 1979ز.
2- نۆیل باربەر: فەرمانڕەواییانی قۆچ زێرین (لە سوڵتان سلێمانی قانوونییەوە تا ئەتاتورک) -وە: ڕێبوار کەریم وەلی-هەولێر2001ز.
3- د . فەیسەڵ دەباغ: کوردستان لە چاپکراوە عوسمانلییەکان دا- نووسەر لە زمانی تورکی عوسمانلییە کردوویەتی بە کوردی-هەولێر2004ز.
4- یاسین سابر ساڵح: ئینسایکڵۆپیدیای گشتی -سلێمانی2005ز.
5- د . مەحمەد سوهەیل تەقوش: مێژووی دەوڵەتی سەفەویی-وە: شاخەوان مەحمەد-هەولێر2006ز.
6- ڕاجر سێڤیری: ئێرانی سەردەمی سەفەویی- وە: سەڵاحەددین ئاستی-سلێمانی2006ز.
7- محەمەد ڕەسوڵ هاوار: کورد و باکووری کوردستان (لەسەرەتای میژووەوە هەتا شەڕی دووەمی جیهان) / بەرگی یەکەم-سلێمانی2006ز.
8- شەمس دین سامی: کورد و کوردستان لە قامووسول ئەعلامدا-وە: ئەحمەد تاقانە -هەولێر2008ز.
9- وریا ڕەحمانی: کورد و کوردستان لە ڕوانگەی نەخشەوانییەوە- هەولێر2009ز.
10- د . فەرهاد پیرباڵ: کرۆنۆلۆجیای کوردستان 625پ.ز-1932ز- هەولێر2011ز.
11- د . محمەمەد سوهەیل تەقوش: عوسمانییەکان/لە دامەزراندنی دەوڵەتەوە تاکودەتا بە سەر خەلافەتدا-وە: د . نەریمان خۆشناو و مەستەفا سەید مینە-هەولێر2014ز.
12- د . موفید زەیدی: ئینسایکلۆپیدیای مێژووی ئیسلام/سەردەمی عوسمانی-وە: بەختیار عەزیز ئەحمەد-سلێمانی2015ز.
13- مەحمەد خۆڕەشید پاشا: سیاحەتنامەی حدود (گەشتنامەی سنوور لەنێوان هەر دوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێراندا) -وە: مەحموود هۆمەر باوزی-هەولێر2019ز.
14- سەنتەری برایەتی: ویلایەتەکانی کوردستانی تورکیا لە سەردەمی حوکمڕانی عوسمانییەکاندا- لە زمانی عوسمانییەوە کردوویەتی بە کوردی-فەیسەڵ دەباغ، ژمارە/9، مانگی کانوونی یەکەمی 1998ز.
15- ئینتەرنێت-ویکیپیدیا.[1]