$KURTE DÎROKA ZİMANÊ KURDÎ:$
Dildar Satî
Gelek arkolok vê dîtinê parve dikin ku zimanê yekemîn ê şoreşa neolîtîkê ziman û çanda kurdiye ku li quntara çiyayê Toros – Zagrosê destpêkiriye. Bi demê re bingehê hemû zimanên ku koka wan Hîn- Ewrupî ne pêk aniye. Tê hizrîn ku BZ 9000 salan û vir ve ne bi fîzîkî lê bi awayekî çandî li erdnîgariya Hîn- Ewrupayê belav bûye. Em bixwe jî dikarin vê pêk hatina wê bibin heya salên 15000 – 10.000 ên berî zayînê. Derkitina ji çaremîn serdema qeşayî BZ 20.000 – 15000 weke ziman û çanda xwe cih pêk aniye. Nîjada kurd BZ di salên 6.000’ an rast tê. Li ser dika dîrokê wan yekem car bi navê Hûriyan BZ 3000- 2000 dibînin. Di dîroka Heredot de pir zelale ku ziman û çanda bandora xwe li Helenan kirin, çavkaniya wan medî ne. Helenî BZ 900- 400 pir zêde di bin bandora medan de bûne. Pergala mûzîk û lîstikên kurdan li Rojhelata Navîn çanda herî gur û xwedî nirxên hunerî ye. Mirov çanda kurdan herî zêde di mûzîk û govendên wan de dibîne. Dîsa mirov bi heman awayî bi çavdêriya li sekina jinê, kinc- lixwelirin û şêwazê wê de, bi nazikî û narîniya rabûn û rûnştandina wê de dibîne. Çavkaniya esaleta nifşên kurd serdema seretayî ye. Dema em li çîrok û foklora kurdan di nêrin dibînin zêdetir destanwerî ne. Bi giranî destanên lehengiyê tînin ziman. Destana Mem û zîn, Memê Alan û Derwêşê Evdê de van rastiyan dibînin û ev heta bi serdema Sûmeran diçe. Di pêkhatina vê reseniyê de xwezaya KURDİSTANê ya tund a çiyayên KURDİSTAN ê, berxwedana gelê kurd a li dijî dagirkeriya domdar û zalim dîrokeke demdirêj bandor dike. Di demên dawiyê de rastî gelek belgeyên ku bi zimanê Hûrî hatine nivîsîn dîtin. Belgeyên ku di bajarên Ûrkîş û Hîtît de hatine dîtin peyda kirin, di derbarê Hûriyan de agahiyên berferef didin. Tê gotin ku Hûrî berdewama civakên ku BZ 6000’ an neolotîk gihandine sazîbûnê û teşe dayîne Tel xelef in. Jixwe beriya zayînê 3000’ an Sûmeran navê Horît , yanî gelê çiyayî li Hûriyan kiri- bû. Gotî Sobarî û Kasîtî hatine binavkirin di demên cuda de derketine û heman çand û ziman domandi ne. Di belgeyên Sûmeran de jî tê vegotin ku dema dîrokê bi awayekî nivîskî destpêkiriye civakên binyad kurd in di dika dîrokê de risteke sereke lîstine. Sûmeran navê wekî Gotî, Kasît, Hûrî li kurdan kirine. Hûrît = Gelê welatên bilind. Gotî = Ga kurd hîn jî di vê wateyê de bi kar tînin. Ango civatên gel ên bi dewar. Kasîtî = jî ji kedkarên hêjar ên ji heman komêne lê li bajarên Sûmeran nîştecîh bûne re tê gotin. Li vir tê dîtin ku Hûrît, Kasît û Gutî bi Sûmeran re pir di nav hev de ne. Bi taybetî jî li hemberî Akad û Babîlên ku binyad Semîtîkin hevgirtina bi Hûrî, Gutî û Kasîtan bingeh girtine. Bi hev re xenedana Sargonê Akadî hilweşandine. Di heman de jî xenedana Gûtî û Kasîtan bajarên Sûmeran bi rêve birine. Koka zimanê Hûriyan aryanî ye. Tê peytandin ku gelek gotinên ji koka vî zimanî derbasî zimanê Sûmeran bûne. Bi taybetî navê dexil û danan, navê amûrên çandiniyê. Navê keştiya çolê (deve) bi zimanê Semîtîke. Gelek pêşgir û hêmanên mêtiyê yên di zimanê Sûmeran de ji heman çandê hatine dîtin. Lê anîna destanên Derwêşê Evdê jî çavkaniya xwe ji nivîsên li ser teblêtên Sûmeran ên BZ 2000 sal digire. Heman tişt li herêma Sîncar ji aliyê keçeke nediyar ku wekî GİRO tê bi navkirin ve jî li ser navê lehengekî gel tê gotin. Di navbera helbesta Gîro û nivîsên li ser tablêtan ên BZ 2000 sal û destana Derwêşê Evdê de hevşibîneke bêhempa heye. Di navbera ola xwedewanda Înana - Îştar û stêrkê de hevşibîn heye. bi taybetî destana Nûh û Gilgamîş jî dişibin hev. Ji hêla mîtolojiyê ve jî Hûriyan bandor li ser Sûmeran kirine. Bi kurtasî dîroka nivîskî destnîşan kiriye, ziman û çanda kurdî bi yekemîn şoreşa ziman û cotkariyê re li ser xaka mezepotamiya yê ango li ser xaka KURDİSTANê weke nasnameyeke cihê teşe girtiye û gihîştiye sazîbûnê. Piştî vê pêvajoyê di destpêka şaristaniyê de li cih û demên cuda de, di bin navên cuda de wekê Hûrî, Gotî, Kasît, Mîtanî, Narî, Medî û hwd. Jiyana xwe domandiye. Lê piştî ku Medya ji aliyê persiyan ve hate hilweşandin, welatê kurdan ji aliyê persiyan, Îskender Roma partî sasanî û emewiyên ereb ve hatiye dagirkirin. D [1]