ناونیشانی بابەت: پڕۆژە یاسایى بودجەى 2023 ئێراق و پشکى کورد
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#

پێشبینی دەکرێت بودجەی ساڵی 2023 بەرزترین بێت لە مێژووی وڵاتى ئێراقدا، بەهای نەختینەی نزیکە لە 200 ترلیۆن دینار کە دەکاتە نزیکەی 140 ملیار دۆلار. پڕۆژە یاسای بودجە تەواوبووە. بەهۆی ناکۆکییەکانى، پشکى هەرێمى کوردستان و ناجێگیریی بەهاى دینار بەرانبەر دۆلار، ناردنى پڕۆژەیاسای بوجەى 2023 یان لە وەزارەتى داراییەوە بۆ حکومەت و لەوێوە بۆ پەڕڵەمان، دواخستووە.
$“پڕۆژە یاسایى بودجەى 2023 ئێراق”$
سياسەتى دارايى لە ئێراق ماوەيەکى درێژە بەدەست چەندين کێشەوە دەناڵێنێت لە هەردوو لايەنى ) داهاتى گشتى و خەرجى گشتى (وە بە وردبوونەوە لە سياسەتى دارايى ئێراق بۆمان دەردەکەوێت کە ئەو سياسەتە سەرکەوتوو نەبووە و کاريگەرى نەبووە لە ڕێگريکردن لە هەڵبەز و دابەزى ئابوورى و قەيرانەکان کە ڕووبەڕووى ئابووى ئێراق بوونەوه. لەبەر ئەوەى ئابوورى ئێراق بەدەست چەندين کێشەوە دەناڵێنێت، لە پێش هەموويانەوە پشت بەستنى ڕەهاى بوودجەى گشتى به ‌داهاتى فرۆشى نەوت‌، بە بێ هەوڵدان بۆ فرەچەشنکردنى پەيکەرى داهاتى گشتى، بۆ دەربازبوون لە کاريگەرى هەڵبەز و دابەزى نرخى نەوت لە بازاڕى جيهانى، سەرەڕاى هەبوونى کەمتەرخەمى و هەبوونى کەلێنى کاتى زۆر لەنێوان بڕياردان و جێبەجێ کردنى. لە کۆتاييدا و لە هەموو هۆکارەکان مەترسيدارتر هەبوونى گەندەڵى بەڕێژەيەکى زۆر و بەکارهێنانى دارايى گشتى لە بەرژەوەندى چەند گرووپێکى دەست ڕۆيشتوو لە ئێراق.
بەپێی ئەو خشتەیەی کە وەزارەتی دارایی ئێراق بۆ داهات و خەرجیی ساڵی 2022 بڵاویکردووەتەوە، ئێراق بەڕێژەی 95٪ پشت بە داهاتی نەوتی دەبەستێت. بەپێی خشتەکە، داهاتی ئێراق بەمشێوەیە بووە:
داهاتی نەوتی (154 تریلیۆن و 38 ملیار و 649 ملیۆن و 122 هەزار دینار)
داهاتی نانەوتی (7 ترلیۆن و 658 ملیار و 787 ملیۆن و 624 هەزار دینار)
کۆی داهات (161 تریلیۆن و 697 ملیار و 436 ملیۆن و 746 هەزار دینار) .
– ڕێژەی داهاتی نەوتی لەکۆی گشتیی داهات: 95٪
– ڕێژەی داهاتە نانەوتی لە کۆی گشتیی داهات: 5٪
لە کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی ئێراقدا ڕۆژی دووشەممە، 13-2-2023 بە سەرۆکایەتی محەمەد شیاع سوودانی سەرۆک وەزیران، پڕۆژە یاسای بودجە بۆ ساڵەکانی (2023 و 2024 و 2025) پەسەندکراون.
قەبارەی بودجەی ئێراق 197 ترلیۆن و 828 ملیار دینارە و 63ترلیۆنیش کوورتھێنانی ھەیە، لە پڕۆژەی بودجەدا بودجەی بەکاربردن بە 150 ترلیۆن و 293 ملیار دینار، بودجەی وەبەرھێنانیش بە 47 ترلیۆن و 555 ملیار دینار دیاریکراوە، ھەروەھا داھاتی نەوت بە 117 ترلیۆن و 252 ملیار دینار دیاریکراوە. ڕەشنووسی یاسای بودجە بۆ ساڵی 2023 نزیک بوو لە تەواوبوون و ئامادەبوو بۆ ڕەوانەکردنى بۆپەڕڵەمان، بەڵام ئەوەی ئەمەی دواخست قەیرانی دۆلارە و، هەڵاوسانی نرخی ئاڵوگۆڕی دراوە، ئەوە پەسەندکردنی بودجەی دواخست، بڕیاری حکومەتە بۆ کەمکردنەوەی نرخی فەرمی دیناربەرانبەر دۆلار و بەرزکردنەوەى بەهاى دینارى ئێراقى بەرانبەر دۆلار بووە هۆی داڕشتنەوەی دووبارە پڕۆژە یاسایى بودجە لەئەنجوومەنى وەزیران دووبارە بەپێی نرخی فەرمی نوێی کە 100 دۆلارە یەکسانە بە 132هەزاردینارى ئێراقى.
تەنانەت پرسی قەرزە ناوخۆیی و دەرەکییەکان و، کارکردن بەردەوامە و ئەمەش ڕەنگە لە ماوەی دوو هەفتەی داهاتوودا دەنگدانى لەسەربکرێت لەپەڕڵەمانى ئێراق.
بودجەی ساڵی 2023 تەواو جیاواز دەبێت لە بودجەی پێشوو، لەڕووی پڕۆژەی خزمەتگوزاری و تەرخانکردنی دارایی بۆ تەواوکردنی ئەو پڕۆژە گرنگانەی کە ڕێژەی تەواوکردنیان زۆرە، هەروەها کوورتهێنانیان تێدایە. خەمڵێندرێت و، لە ڕێگەی پارەی زیادەی ساڵی دارایی ڕابردووەوە پڕدەکرێتەوە. لە ساڵی 2022دا مووچەی مووچەخۆرانی ئێراق 43 تریلیۆن و 76 ملیار دینار بووە، لەکاتێکدا لە ساڵی 2021دا 42 تریلیۆن و 44 ملیار دینار بووە، واتە بەراورد بە ساڵی 2021، ڕێژەی مووچەی مووچەخۆران لە ساڵی 2022دا 2.9٪ زیاتر بووە.
لە یاسای بودجەی ساڵی 2021دا 53 تریلیۆن و 834 ملیار وەک مووچە و پاداشتی فەرمانبەرانی ئێراق جێگیرکرا، دواتر لە ساڵی 2022 ژمارەیەکی زۆر مووچەخۆر زیادبوون و لانی کەم هەر پارێزگایەک هەزار کەسی بۆ دامەزرا، جگە لە بەهەمیشەییکردنی وانەبێژان و گرێبەستەکان و دواتر نزیکەی 800 هەزار کەسی دیکەش دامەزران، بۆیە پێشتر زیاتر لە 3 ملیۆن و 260 هەزار مووچەخۆر لە ئێراق هەبوون و ئێستا بۆ زیاتر لە چوار ملیۆن زیادیکردووە.
پێشبینی دەکەین لە ڕەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ی ئێراق 60 بۆ 65 تریلیۆن دینار بۆ مووچەی مووچەخۆرانی ئێراق تەرخان بکرێت. بودجە بەگشتی زیاتر لە 198 تریلیۆن دەبێت و بەو پێیە یەک لەسەر سێی کۆی بودجەکە بۆ مووچەی مووچەخۆران دەبێت؛ هەروەها پارەی مووچەخۆران ڕێژەی 70٪ی بوودجەی بەکاربردن پێکدەهێنێت. وەزارەتی خوێندنی باڵا ڕێژەی 5.23٪ی مووچەی مووچەخۆرانی بەردەکەوێت و وەزارەتی پەروەردە ڕێژەی 5.3٪ و وەزارەتی تەندرووستی 3.17٪ و پارێزگای بەغدا 6.79٪ دەبێت، لەکاتێکدا پارێزگای زیقار ڕێژەی 2.65٪، بابل 2.62، بەسرە 2.61، دیالە 2.1٪، نەجەف 1.76٪، دیوانیە 1.86٪، کەربەلا 1.49٪، واست 1.62٪ دەبێت.
$“پشکى کورد لە پڕۆژە یاساى بودجەى 2023“$
لەچوارچێوەی بڕیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ چارەسەرکردنى کێشەکانى لەگەڵ بەغدا، حکوومەتى هەرێمى کوردستان ئەوپەڕی نەرمى نواندووە لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان گەیشتوینەتە ڕێککەوتن و دوا داڕشتنی بەندەکانی لەلایەن هەردوولاوە تەواوبووە بە ئاگاداری و چاودێری سەرۆکوەزیرانی ئێراق و سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان. لەنێوان هەردوو شاندەکەی هەولێر و بەغدا سێ لیژنەی لاوەکی و تەکنیکی هەن بۆ گفتوگۆکردن و گەیشتن بە ڕێککەوتن لەسەر پرسی بودجە، دەروازە سنوورییەکان، یاسای نەوت و گازی فیدراڵی.
لەبارەی ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتى ناوەندى و پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی ساڵی 2023ئێراق ڕێژەکە 12.6٪ە، دیارى کراوە ئەو ڕێژەیەش لە یاسای بودجەی ساڵانی ڕابردووشدا هاتووە، بەو پێیە و بەپێی بودجەی گشتی ئێراق بۆ ساڵی 2023 کە بریتییە لە 197 تریلیۆن و 828 ملیار دینار دەبێت، پشکی هەرێمی کوردستان دەگاتە 24 تریلیۆن و 926 ملیار دینار و 328 ملیۆن دینار، کە ئەگەر بەهای 100 دۆلار بە 132 هەزار دینار هەژمار بکرێت کە نزیکە لە بەهای دۆلار لە بانکی ناوەندیی ئێراق، ئەوا پشکی هەرێمی کوردستان بە دۆلار لە ساڵی 2023دا دەگاتە 19 ملیار و 174 ملیۆن دۆلار. ھەر بەپێی پڕۆژەکە، تێکڕای داھاتی نەوتی ھەرێم دەچێتە حسابێکی بانکییەوە لەژێر چاودێری سەرۆک وەزیرانی ئێراق و حکومەتی ھەرێم دەبێت داھاتی 400 ھەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە ڕادەستی بەغدا بکات.
لەبارەی دیاریکردنی ڕێژەی 12.6٪ی بودجە وەکوو پشکی هەرێمی کوردستان، ئەو ڕێژەیەی دیاریکراوە هیچ بنەمایەکی یاسایی نییە و بڕیارێکی سیاسییە تاوەکووسەرژمێریی دانیشتووان دەکرێت و جیاوازییەکە بۆ هەرێمی کوردستان دەگەڕێندرێتەوە وەزارەتی دارایی و لیژنە پەیوەندیدارەکان بە بەردەوامی و ڕۆژانە کاردەکەن، تەنانەت لە ڕۆژانی پشوویشدا، پەڕڵەمان پێویستى بە نزیکەی دوو مانگە بۆ پەسەندکردنی بودجە، دوای پێداچوونەوە. دەنگدان لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایە بێبەش نابێت لە جیاوازی نێوان بلۆکە سیاسییەکانی ناو ئەنجوومەنی نوێنەران.
$“دەرئەنجام”$
بودجەی دارایی ئێراق لەدوای ئازاد کردنى لەلایەن ئەمریکاو هاوپەیمانانەوە لە ساڵی 2003 بەشێوەیەکی بەرچاو بەرەبەرە بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام ئەمە بەشداری نەکرد لە باشترکردنی واقیعی ژیان و خزمەتکردنی ئێراقییەکان. دەبوو بەر لە دەستپێکی ساڵى 2023 ڕێککەوتن لەنێوان هەولێر و بەغدا لەبارەى بودجە بکرایە، بەڵام بڕیاری دادگەى باڵاى فیدراڵیى ئێراق لەدژى ناردنى پارە بۆ هەرێمى کوردستان، بە یەکێک لە بەربەستە یاساییەکانى بەردەم ڕێککەوتن لەو بوارەدا دادەنرێت، کە پێویستی بە چارەسەربوو. ساڵى 2022 ئێراق پڕۆژەیاسای بودجەى پەسند نەکرد و کارى بە سیستمى خەرجکردنى یەک لەسەر 12ى بودجەى خەرجکراوى ساڵى 2021 کرد.
ئەو پڕۆژەیاسایەى ئەمڕۆ پەسەند کرا بۆ ماوەى سێ ساڵە هاوشێوەى هەندێک وڵاتى دیکە کە بودجەکانیان لە سێ بۆ پێنج ساڵ پەسند دەکەن، بەڵام لە چوارچێوەى یەک پڕۆژەیاسادایە. ئەگەر هەیە کۆتایی مانگى ئادار پڕۆژەیاساکە لە ئەنجوومەنى وەزیرانى ئێراقەوە ڕەوانەى پەڕڵەمان بکرێت و پەسندکردنى بکەوێتە مانگى نیسانەوە.
بەپێی ڕێوشوێنە یاساییەکان، لە دانیشتنێکی پەڕڵەماندا خوێندنەوەی یەکەم بۆ ڕەشنووسی بودجە دەکرێت، دواتر لیژنەی دارایی ڕاپۆرتێک لە تێبینی و پێشنیازەکانی ئەندامانی و ئەندامانی لیژنەکانی دیکە ئامادەدەکات، دواتر خوێندنەوەی دووەمی بۆ دەکرێت و دەنگ لەسەر پەسندکردنی دەدرێت. دوای پەسندکردنی پڕۆژەیاسای بودجە لە پەڕڵەمان، سەرۆککۆمار واژۆی دەکات و لە ڕۆژنامەی وەقائیعی ئێراقی بڵاودەکرێتەوە و جێبەجێ دەکرێت. [1]