ناونیشانی بابەت: وەبەرهێنان و کاریگەریی لەسەر گەشەی ئابووری کوردستان
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#
$“یاسای وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان”$
هەرێمی کوردستانی ئێراق؛ گەشەسەندنێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بە تایبەت لە پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 ەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان سوودی لەو کرانەوە گەورەیە کردووە لە پەیوەندییەکان، لەگەڵ کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی و ئەو مەودا بەرفراوانە لە چالاکی ئابووری، کە بۆ خۆی ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە ڕاکێشانی وەبەرهێنەرانی بیانی و کۆمپانیا نێونەتەوەییەکان و کۆمپانیاکانی کەرتی گشتی و تایبەت بەرەو کوردستان. بۆ ئاسانترکردنی ئەم گەشەسەندنە، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەستاوە بە تێپەڕاندنی چەند یاسایەک، لەنێوانیاندا یاسای وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان و یاسای نەوت و گاز، کە ئەمەش ڕێگا بۆ کەرتی تایبەت خۆش دەکات تا ببێتە بزوێنەری ئابووری بازاڕی ئازاد. پەڕڵەمانی کوردستان لە ساڵی 2006دا هەستا بە دەرکردنی یاسایەک کە ڕێگا بۆ وەبەرهێنەرانی بیانی لە هەرێمی کوردستان خۆش دەکات. یاساکە تەنانەت ڕێگا بە کەسی بیانی دەدات ببێت بە خاوەن موڵک، ماوەی 10 ساڵ بەبێ باج کاربکات، وە بە شێوەیەکی ئاسان کار بە دەستمایە و قازانجەکانەوە بکات کە لە پڕۆژەکان دەستی دەکەوێت.
وەبەرهێنەری بیانی مافی ئەوەی هەیە کە بە پێی ویستی خۆی کۆمپانیای هەبێت یان نا. کەسی وەبەرهێنەری بیانی مافی ئەوەی هەیە کرێکاری بیانی بهێنێت و کرێکارەکانیش مافی ئەوەیان هەیە ئەو پارەیەیی دەستیان دەکەوێت حەواڵەی وڵاتەکانی خۆیانی بکەن. وەبەرهێنەری ئێراقی و بیانی مافی ئەوەیان هەیە؛ سوودەکانیان حەواڵەی وڵاتانی خۆیان یان وڵاتانی دیکە بکەن.
وەبەرهێنان؛ واتا وەگەڕخستنی پارە لە پڕۆژەکان و بازرگانیدا، لەپێناو دەستکەوتنی قازانج لە ئاییندەیەکی دیاریکراودا. یاسای وەبەرهێنان کە ساڵی 2006 دەرچووە و کۆمپانیاکان تاوەکوو10 ساڵ لە باج دەبەخشێت، من لای خۆمەوە تێبینیی زۆرم لەسەری هەیە. بە بۆچوونی خۆم؛ ئەو یاسایە کارێکی باش نەبووە هەروەک لەمادەکان داهاتووە.
بەپێی مادەی پێنجەم؛ یاساکە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان بۆ ماوەی 10 ساڵ لە هەموو باج و ڕەسمە ناگومرگییەکان دەبەخشرێن.
بەپێی مادەی چوارەم؛ خاڵی سێیەم زەوی بەنرخی هاندەر یان بەخۆڕایی دەدرێتە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان.
بەپێی مادەی پێنجەم؛ خاڵی شەشەم وەەبەرهێنەر لەکاتی هێنانی کەلوپەل بۆ پڕۆژەکەی لە هەموو باج و گومرگێک دەبەخشرێت.
بەپێی مادەی حەوتەم؛ خاڵی سێیەم وەبەرهێنەر بۆی هەیە و کەڵک و قازانجی سەرمایەکەی بۆ دەرەوە بنێرێت.
یاساکە کاتێک دەرچوو “عەدنان موفتی” ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتی سەرۆکایەتی پەڕڵەمانی دەکرد. هەر زوو دوای دەرچوونی یاساکە کاردانەوەی لێکەوتەوە، هەندێک کەس بە یاسایەکی کرچ و کاڵی دەزانن و هەندێکی تریش ستایشی دەکەن. لە سایتی فەرمی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێم نووسراوە دەرکردنی یاسای وەبەرهێنان یەکێک بوو لە هەنگاوە بوێرییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ بووژاندنەوە و ڕاکێشانی وەبەرهێنەرانی بیانی بۆ هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی 2006 بڕیاری لەسەردرا، ئەم یاسایە زۆرترین بایەخی لەلایەن وەبەرهێنەرانی بیانی و ناوخۆی پێدەدرێت بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لە هەرێم بکەن.
$“وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان”$
بەپێی ئاماری دەستەی وەبەرهێنان لە ماوەی 15 ساڵ ڕابردوودا قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 58 ملیار و 848 ملیۆن دۆلار، ژمارەی پڕۆژەکانی وەبەرهێنانیش گەیشتوونەتە 991 پڕۆژەی، کە 85٪ی خۆماڵی و 8.66٪ی وەبەرهێنانی بیانی و 6.35٪ی هاوبەش بووە. لە پارێزگای “هەولێر” زۆرترین وەبەرهێنان کراوە، کە زیاترە لە 35 ملیار دۆلار، پاشان “سلێمانی” دێت کە 16 ملیار دۆلار بووە، لەدهۆکیش زیاتر لە 6 ملیار دۆلار وەبەرهێنان کراوە، لە وەبەرهێنانی بیانی “ئیمارات” زۆرترین وەبەرهێنانی لە هەرێمی کوردستان هەیە و تورکیا و لوبنانیش بە پلەی دووەم و سێیەم دێن. بەهۆی ڕەخساندنی دەرفەتی وەبەرهێنان و ئەو ئاسانکارییانەی هەرێمی کوردستان پێشکەشی وەبەرهێنەرانی کردووە، لەگەڵ دۆخی سەقامگیری ئاساییش لە دامەزراندنی دەستەی وەبەرهێنانی لە نیوەی دووەمی ساڵی 2006 تاوەکوومانگی ئابی 2021 سەرمایەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان گەیشتووەتە 58 ملیار دۆلار. هەرچەندە یاسای وەبەرهێنان بووەتە هۆی ڕاکێشانی وەبەرهێنەری بیانی، بەڵام هەندێک لە شرۆڤەکارانی ئابووری و بەشێک لە پەڕڵەمانتاران تێبینییان لەسەر یاساکە هەیە.
ئێستا؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە قۆناغی کۆتایی هەمواکردنەوەی یاسای وەبەرهێنانە، کە کۆمەڵێک گۆڕانکاریی تێدادەکرێت بە مەبەستی ڕاکێشانی سەرمایەی زیاتر و وەبەرهێنانی زیاتر، لەوانە بایەخدانی زیاتر بە وەبەرهێنانی هاوبەش و گۆڕانکاریی لەهەندێک خاڵی تەکنیکی و ئاسانکردنی زیاتری وەبەرهێنان، لەگەڵ ئەوەشدا دابەزاندنی دەسەڵاتەکانی وەبەرهێنان بۆ پارێزگاکان بڕیارێکە کاریگەریی باشی دەبێت. بەپێی ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان ساڵی 2013 زۆرترین وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان هەبووە، زیاتر لە 10 ملیار دۆلار بووە و ساڵی 2006یش یەکەم ساڵی دامەزراندنی دەستەی وەبەرهێنان کەمترین وەبەرهێنان هەبووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان لە وەبەرهێناندا بایەخ بە پڕۆژە کشتوکاڵی و پیشەسازی و گەشتیارییەکان دەدات. بەپێی پلانی 2020 ئەو پڕۆژانەی لەپێشینەن 1055 پڕۆژەن و ئێستا نزیکەی 35٪ی پڕۆپۆزەڵ و کاروبارەکانیی ئەو پڕۆژانە تەواو بوون. پێشبینی دەکرێت لەم چەند ساڵەی داهاتوودا سەرمایەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان زیاتریش بێت، بە تایبەتی ئیماراتییەکان دەیانەوێت زیاتر بێنە هەرێمی کوردستان بۆ وەبەرهێنانن.
“گرنگترین ئاستەنگەکانی بەردەم پڕۆژەکانی وەبەرهێنان”
1- بەشێک لە چاودێران؛ پێیان وایە تەنیا بەرپرسە باڵاکان و کۆمپانیاکانیان توانای وەرگرتنی زەویان بۆ درووستکردنی پڕۆژەی وەبەرهێنان هەبوو.
2- بەشێک لە کۆمپانیاکان تەنانەت ئامادەنەبوون مۆڵەت لەهیچ فەرمانگەیەکی حکومەتی هەرێم وەربگرن، ژمارەی ئەو پرۆژانەش کە بێموڵەت بوون 24 پڕۆژەی نیشتەجێ بوونن کە 35 هەزار یەکەی نیشتەجێبوونیان تێدایە، بەوەش لەئێستا تەنانەت بەشێک لەو زەویانەی کە ئەو پرۆژانەیان لەسەر درووستکراوە لە بەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرە بەناوی زەوی کشتوکاڵییەوەن و ڕەگەزەکەیان نەگۆردراوە بۆ نیشتەجێبوون، بۆیە ڕێکاری بەناوکردنی خانووی ناو ئەو پرۆژانە ئاڵۆزە و پێویستی بەوەهەیە سەرەتا وەزارەتی کشتوکاڵ دەست لە زەویەکە هەڵبگرێت بۆ دەستەی وەبەرهێنان، دەستەی وەبەرهێنانیش بۆ وەبەرهێنەر و وەبەرهێنەریش بۆ کریاری پڕۆژەکان، سەرباری ئەوەی بەشێک لەو پرۆژانە لەگەڵ نەخشەی شارەوانی و بەڕێوەبەرایەتی نەخشەدانان و ئاوەدانی پارێزگاکان ناگونجێن.
3- بەشێک لە پڕۆژەکانی نیشتەجێ بوون کێشەی نەبوونی خزمەتگوزاری یان کەمی خزمەتگوزارییان هەیە، بەنموونە نەبوونی ڕێگاوبانی پێویست، نەبوونی قوتابخانەی پێویست هتد…
4- زۆرجار هاووڵاتییان بوونەتە نێچیری ژمارەیەک کۆمپانیا و وەبەرهێنەر، کە پڕۆژەکانیان وەرنەگرتووە یان بەپێی گرێبەستەکە نەبووە یاخود کەرەستە بەکارهاتووەکان لەتاقیگەکاندا پشکنینیان بۆ نەکراوە.
5- درووستبوونی ژمارەیەک دەوڵەمەند و سەرمایەدار لەسەر حسابی زەوی شارەوانی و داهاتی خەڵک کە جیاوازی چینایەتی لەکۆمەڵگەی کوردی زۆر بەدیاردەکەوێت.
$“چارەسەری کێشەی وەبەرهێنان”$
1- هەمواری یاسای وەبەرهێنان؛ بە جۆرێک کە کەرتی نیشتەجێبوون بە وەبەرهێنان ئەژمار نەکرێت چونکە زۆرینەی وەبەرهێنەران ڕوویان لەو کەرتە کردووە بەهۆی ئەوەی قازانجی خێرای تێدا بەدەست دەهێنن.
2- تووندکردنی مەرجی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان، و زیادکردنی چاودێری دەستەی وەبەرهێنان.
3- ڕاگرتنی تەخشان و پەخشان کردنی زەوی بەناوی وەبەرهێنانەوە و ڕێگە نەدان بەکڕین و فرۆشتنی زەوی حکومەت کە بەبێ بەرانبەر دراوەتە وەبەرهێنەران.
4- وەبەرهێنان تەنیا ئەو پرۆژانە بگرێتەوە کە دەتوانن ژمارەیەک هەلی کار زیاد بکەن بۆماوەی درێژخایەن، نەک تەنیا بۆ ماوەیەکی دیاریکراو، دابینی بکەن یان ئەو پێداویستییانە پڕبکەنەوە کە کەرتی گشتی ناتوانێت پڕیان بکاتەوە.
5- تا ئێستا وەبەرهێنانی نەوت و غاز لە هەرێمی کوردستان بەشێک نییە لە مادەکانی یاسای وەبەرهێنان، باشتر وایە ئەو پرسەش یەکلایی بکرێتەوە، چونکە وەبەرهێنان لەنەوت و غازی کوردستان بەپێی یاسایی ژمارە 4ی ساڵی 2006 نییە.
$“دەرئەنجام”$
وەبەرهێنان کۆڵەکەی پێشکەوتنی زۆربەی دەوڵەتەکانە، ئەمڕۆ زۆربەی ئەو وڵاتانەی ئێستا بە وڵاتانی گەشەسەندوو ناسراون لەسەر ئاستی جیهان، بێگومان لە هەنگاوی وەبەرهێنانەوە دەستیان پێکرد، ئەگەر کوردستان دەیەوێت گەشەسەندوو بێت لەداهاتوودا پێویستە درک بەوە بکات تەنیا هەبوونی دەرامەتی سرووشتی کیفایەت نییە، ئەگەر لە بواری وەبەرهێناندا گەشە نەکات.
وەبەرهێنان چ ناوەخۆیی بێت چ بیانی، یەکێکە لە سیما نوێیەکانی گەشەی ئابووری و بەشداری کردنی کەرتی تایبەتە لە بووژاندنەوەی ژێرخانی ئابووری، بەشێوەیەک چەندان دەوڵەت بەسوود وەرگرتن لە سەرمایە گوزاری ناوەخۆ و بیانی گەشەی باشیان بە خۆوە دیوە کە لە یاساکانیان ئاسانکاری باش کراوە بۆ وەبەرهێنان. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا وەبەرهێن مەبەستی دەستکەوت و قازانجە، بۆیە ڕەنگە ئیستقراری سیاسی و ئابووری و بوونی یەدەگێکی زۆری نەوت لە کوردستان هۆکاری سەرەکین بن بۆ سەرمایەگوزاری بە تایبەتی سەرمایەگوزاری بیانی دەبێت کەڵک لە ئەزموونی وڵاتانی تر وەربگرین، دەبینین؛ ئیمارات زۆرترین گەشەی ئابووری بە خۆوە بینیوە، بەڵام لە یاساکانی “ئیمارات” ئەوەندە ئاسانکاری بۆ وەبەرهێنەری بیانی نەکراوە. وەبەرهێنەری بیانی ناتوانی وەبەرهێنان بکات و زەوی لەسەر خۆی تەمەلیک بکات تاکوو هاوبەشی وەبەرهێنان لەگەڵ وەبەرهێنەرێکی ناوخۆی نەکات، ئەمەش هەم وەک زەماناتێک و هەم هاوکاری وەبەرهێنەری ناوخۆ دەکات و هەمیش وەبەرهێنەری ناوخۆ شارەزایی پەیدا دەکات‌ و دەبێتە خاوەنی تەکنەلۆجیا، بۆیە بەرای من لە هەموارکردنەوەی یاسای وەبەرهێنانی کوردستان پێویستە چاوێک بەم هەموو زەماناتانە بخشێنرێتەوە بە تایبەتی لە تەمەلیک کردنی زەوی و کەڵک لە ئەزموونی ئیمارات وەربگیرێت. [1]