ناونیشانی بابەت: مرۆڤ و کەرامەت: کێ خاوەن مافە؟
ئامادەکردن و نووسین: ڕێبین محەمەد ئەحمەد
پەڕتووکی مرۆڤ و کەرامەت لە نووسینی مەریوان وریا قانعە، ناوەندی ئەندێشە بەچاپی گەیاندوە، مرۆڤ و کەرامەت ئەتوانین بڵێین یەکێکە لە پەڕتووکە هەرە گرنگەکانی دونیای فکر، کە لەسێ بەش پێکدێت.
سەرەتای پەڕتووکەکە بەمرۆڤ وەک بوونەوەرێکی خاوەن مافو بەوتە بەناوبانگەکەی جیڤرسۆنی سەرۆکی ئەمریکا دەستپێدەکات، کە لە ساڵی 1776 وتویەتی ئێمە باوەڕمان وایە ئەم کۆمەڵە ڕاستییە بەڵگەنەویستن: هەموو مرۆڤەکان بەیەکسانی درووست کراون، درووستکەرەکەیشیان کۆمەڵێک مافی پێداون، کە ناکرێت لێیان بسەنرێتەوە، لەنێوان ئەومافانەشدا مافی پاراستنی ژیان و مافی ئازادی و مافی گەڕان بەدوای بەختەوەریدا.
ئەم تێروانینە سەرەتاییە بۆ مرۆڤ لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەیەم بانگەشە هەرە سەرەکیەکەی مۆدێرنەیە، چونکە لەپێشوتردا هەرگیز نەبووە کەسێک بانگەشەی ئاوا بۆ مافی مرۆڤ بکات، هەرگیز کەس لەوەوپێش بەخەونیش نەیبینیوەو نەیبیستوە کە کۆیلەیەک و خانەدانێک، ڕەشپێستێک و سپی پێستێک، نێرێک و مێیەک، دیندارێک و بێدینێک، لەمافدا یەکسانن.
ئەگەرچی لەدینەکاندا گیانی هاوکاریکردن و یارمەتیدان هەیە، بەڵام ئەمە مانای ئەوەنییە.کە وەک ماف خۆی دەربخات بەڵکوو وەک ئەرکێکی ئەخلاقی و مرۆڤانە دەردەکەوێت، کە لە زۆر دین و لە زۆرشوێنی دونیا لەهەمو ساتەوەختەکاندا هەبووە.
نووسەر لە پەڕتووکەکەدا پرسیارێکی گرنگ دەورژێنێت: چ کەسێک خاوەن مافە؟ مەریوان پێیوایە کێ خاوەن مافە؟ پرسیارێکە لەکۆنەوە تا ئێستا چەندان وەڵامی جیاوازی هەبووە. نووسەر وەڵامی دوو فەیلەسوفی یۆنانیی دەهێنێت، ئەوانیش ئەفلاتون و ئەریستۆیە. ئەفلاتون پێیوایە ڕۆحی مرۆڤ لەسێ ڕەگەز پێکهاتووە، یەکەمیان حەزوو ئارەزوە، دووەم ئازایەتییە، سێیەم عەقڵە.
ئەفلاتون دەڵێت هەریەک لەم ڕەگەزانە مرۆڤی جیاواز درووست دەکەن، واتا حەزو ئارەزو هیی مرۆڤی کۆیلەیە هیی ئەو کەسانەیە کە کار دەکەن، ڕەنگە جێگۆڕکێ لەنێوان ئەم ڕەگەزانە ڕوبدات، بەڵام شتێکی دەگمەنە. ڕەگەزی دووەم مرۆڤی ئازایە، کە ئەمەی تریان ئەو کەسانەیە پارێزگاری لەخەڵک و وڵات دەکەن . سێیەمیش ڕەگەزی عەقڵە، کە ئەمەیان دەبێت دەسەڵاتی سیاسی و بەڕێوەبردنی وڵاتیان لەدەستدابێت. دەبێت پەروەردەی ئەم سێ ڕەگەزە جیاوازبێت لەیەکتری. کاتێک ئەم فەیلەسوفانە باسی شاری چاکەکار دەکەن، دەیانەوێت حوکمێکی داپەروەرانە بەدیبهێنن. ئەرکی سەرەکی ئەوەیە هەر کەس لەو ڕەگەزانە بەپێی پلەکەی کاری پێبسپێردرێت و نابێت ئاڵوگۆڕ لەنێوان ئەرکەکانادا بکرێت، واتا نابێت کەسی ئازا کە سەربازە حوکمی وڵات بگرێتەدەست یان کەسانی خاوەن ژیری ببنە کۆیلە، یان کۆیلە ببێتە سەرباز.
ئەرستۆش دووجۆرکۆیلایەتی دیاری دەکات، ئەرستۆ دەڵێت جۆری یەکەم ئەوانەن کە بەسرووشت کۆیلەن واتا هەربەکۆیلایەتی هاتونەتە بوون، کە خۆیان خاوەنی خۆیان نین بەڵکوو ئەوە خاوەن کۆیلەکانن دەبێت چاودێری و ئاگاداریان بکەن. ئەم جۆرە کەسانە لاشەیان بەهێزەو لەڕوی سرووشتییەوە بۆ کارکردن درووست کراون، کەسانێک نین خاوەن بیرکردنەوە بن بەڵکوو ئەوە خاوەن کۆیلەکانن خاوەنی ژیری و بیرکردنەوەن.
جۆری دووەم لەکۆیلە ئەوکەسانەن کە بەسرووشتی کۆیلە نین، بەڵکوو بەهۆی بارودۆخێکەوە بوون بەکۆیلە ئیتر سزابێت یان بەهۆی جەنگەوە بێت. ئەرستۆ پێشوایە ئەوانەی یۆنانی نین بەسرووشت کۆیلەن، کەسانی بیرکەرەوە نین. وەک دەزانین ئەم جۆرە لەبیرکردنەوەی ئەم دوو فەیلەسوفە هیچ جۆرە مافێک بۆ ئەم کەسانە دانانێن و نزیک نەبوونەتەوە لەوەی کە هەموو مرۆڤێک لەمافدا یەکسانەو پلەی کۆمەڵایەتی ناتوانێت ماف بۆ کەسەکان دیاریبکات.
لە لاپەڕەکانی دواتردا نووسەر باسی مافی خودایی دەکات. مافی خودایی هەر لەسەرەتادا بۆ کەسانی حوکمڕان بووە، کە پێیان وابوە ئەو دەسەڵاتەی هەیانە دەسەڵاتێکی خوداییەو تەنیا بەکەسێتی پادشا بەخشراوە، کەسیتر ئەومافەی نییە. پاشا هەموودەسەڵاتێکی هەیە، هیچ یاسایەک لەسەرو پاشایەوە بوونی نییە. ئەو پادشایە لەسەرو هەموشتێکەوەیەو دەسەڵاتێکی ڕەهای هەیە. هەمیشە ئەو کەسانەی پادشا بوون وەک پیرۆز سەیرکراون، دەبێت دەسەڵات هەر لەدەستی ئەو بنەماڵە پیرۆزەدابێت. ئەمە ئەوە دەردەخات کە کۆمەڵگە دووبەشە، بەشێکیان مرۆڤە پیرۆزەکانن کە دەبێت دەسەڵات هەربۆ ئەوانبێت چونکە خودا پێیبەخشیون، بەشەکەی تریان کەسە ئاسایی و کۆیلەکانن کە پیرۆزنین و دەبێت هەمیشە لەخزمەتی کەسە پیرۆزەکاندا بن. ئەم جۆرە لەیاسا و ئەم جۆرە لەحوکمڕانییە.کە دابەشکردنی مرۆڤە بەسەر پیرۆزو ناپیرۆز، کەسی خاوەندەسەڵات هەتا پلەی خواوەندو کەسی کۆیلەو بێماف کە هیچ نییە.جگە لە بێمافیەکی ڕوون کە هیچ جۆرە نەفەسێکی یەکسانی ئینسانی تێدانییە.تا دەرکەوتنی مۆدێرنە.
پەڕتووکەکە باس لەدووچەمکی گرنگ دەکات ئەویش عامە وخاسەیە، کە ئەم دووانە توانیویانە دەسکاری شوێنی مرۆڤ بکەن لە کۆمەڵگە ئیسلامییەکاندا، واتا توانیویانە مرۆڤ دابەشکەن بەسەر دوو بەشدا. بەشی یەکەم مرۆڤی خاسەیە کە نوخبەیەکی کەمن بەڵام نوخبەیەکی خوێندەوار خاوەنی مەعریفەو بیرکردنەوەن و ئاگاداری دین و ئەدەبیاتن، تەنانەت دەسەڵاتیش کە زۆربەی کات ئەمان لەدەوری حوکمڕاناندا ژیاون. ئەوانەی کە وەک عامە سەیرکراون کەسانی گەمژەو حەزپەرەست و بێژیری وهیچنەزانن، تا ڕادەیەک کەسێکی وەک ئیبن مەوقەفەع کۆمەڵگە دابەش دەکات لەنێوان ئەم دووبەرەیەدا، کە پێیوایە عەوام عەقڵیان نییە. ئەوە نین باوەڕیان پێبکرێت. بەڵام خاسە ئەو کەسانەن کەخاوەنی ئەقڵ و هەست و بیرن. ئیبن مەوقەفەع دەستەواژەی گاگەل بەکاردەهێنێت بۆخەڵکانی عامە. بەڵام خاسە کەسانی خاوەن خود و کەسیان لەمرۆڤێکی تر ناچێت، واتا سەربەخۆن لەتێڕوانین و بیرکردنەوەدا. هەروەها پێیوایە کە عامە بۆی نییە.نزیکببێتەوە لەکەسانی خاوەن دەسەڵات، بەڵکوو تەنیا خاسە بۆی هەیە نزیکی کەسانی خاوەن دەسەڵات ببێتەوەو بیرو بۆچونەکانیان ئاڵوگۆڕ بکەن.
بەگشتی زۆربەی نووسەرانی ئیسلام باوەڕیان بەجیاوازی عامە و خاسە هەیە، هەتا فەیلەسوفێکی وەک فاڕابی پێیوایە مرۆڤ کاتێک دەمرێت تەنیا ڕۆحەکەی دەچێتە بەهەشتەوە بەبێ جەستە، کە ئەمە بۆ ئەو کەسانەیە لە دونیادا چێژی ڕۆحیان هەیە پێویستییەکی ئەوتۆیان نییە.بە جەستە و بەبێ ئەو دەتوان چێژ ببینن. پێیوایە عەوام تەنیا دەتوانێت چێژی جەستەیی ببینێت هیچ توانایەکی ئەوەی نییە.هەست بەچێژە ڕۆحییەکان بکات. لەبەرئەوە کاتێک دەمرێت تەنیا لەبەهەشتدا چەند چێژێکی جەستەیی بۆکەسانی عەوام دانراوەو دەتوانن چێژی لێوەربگرن. دەبینین ئەم جیاکارییە لەنێوان مرۆڤدا هەر لە دونیادا نییە. هەر لەم ژیانە مرۆڤ بێماف ناکەن، بەڵکوو لەو دونیاش لەپاش مردنیش مرۆڤی نایەکسان هەربوونی هەیە.
سەبارەت بەمرۆڤی نایەکسان، مەریوان باس لەکۆیلایەتی دەکات لە کۆمەڵگە ئیسلامییەکاندا، کۆیلایەتی پێش ئیسلام هەبووە، لە سەردەمی ئیسلامیشدا هەر بوونی هەبوەو حەرام نەکراوە، ئەگەرچی خێرو پاداشتێکی زۆری هەبووە کاتێک کۆیلەیەک ئازاد بکەیت، بەڵام تێکستێک نییە.کۆتایی بە کۆیلایەتی بهێنێت، بێگومان ئەمە بۆ ئایینەکانی تریش هەر ڕاستە.
نووسەر دوای ئەوەی باس لەبێمافی و نایەکسانی مرۆڤ دەکات، دواتر دێتە سەرئەوەی سەرەتای دەرکەوتن و لەدایکبوونی بیرۆکەی مرۆڤی یەکسان کەی سەرهەڵدەدات.
بیرۆکەی مرۆڤی یەکسان وەک نووسەری پەڕتووکەکە دەڵێت بەتوندی بەسراوەتەوە بەدەرکەوتنی مۆدێرنەوە. کاتێک لەسەدەی هەژدەدا ئەودیدو تڕوانینانەی سەبارەت بەمافی مرۆڤ و یەکسانی تەواو گۆڕانی بەسەردادێت، کە ئەویش جیاوازی نەکردنە لەنێوان ڕەش و سپی، دەوڵەمەند و هەژار، دیندار و بێدین. یەکێک لەدەرکەوتە سەرەکییەکانی مۆدێرنە چەمکی هاووڵاتییە، کە بەهیچ شێوەیەک بەشێک نییە.لەمێژوی هیچ کۆمەڵگەیەک و هیچ دینێک. بیرۆکەی سەرەکی ئەم هاووڵاتیبوونە، یەکسانی مرۆڤەکانە لە بەردەم یاساداو هەبوونی کۆمەڵێک ماف بەبێ جیاوازی. ئەم هاووڵاتیبوونە پەیوەندی بەدەرکەوتنی دەوڵەت نەتەوە وە هەیە.
لە سەردەمی ماکیاڤیلییەوە دەوڵەت گرنگی پێدەدرێت و بیری لێدەکرێتەوە، کە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی ڕێکدەخات، بەڵام ئەوەی ماکیاڤیلی باسی لێوەدەکات، دەوڵەتی نەتەوە نییە.بەمانا مۆدێرنەکەی، چونکە لەوسەردەمەدا پادشاکان و میرەکان خاوەنی هێز و دەسەڵاتێکی زۆرن ، ئەو شوێنانەی ئەوان حوکمی تێدا دەکەن، بەموڵکی خۆیان سەیری دەکەن. لە سەردەمی ماکیاڤیلیەوە دەوڵەت پێگەی گەورەتر دەبێت لەژیانی کۆمەڵایەتیدا، وەک جیاکردنەوەی کایەی سیاسەت لەکایەکانی دین و ئەخلاق.
نەتەوە لە سەرەدەمی شۆڕشی فەرەنسیدا پێناسێک وەردەگرێت، بەتایبەت لای نووسەرێکی وەک ئیمانوێڵ جۆزێف کاتێک پەڕتووکێک دەنووسێت بە ناونیشانی ئایا عامەی خەڵک کێن؟ پێیوایە بەشەکانی خوارەوەی کۆمەڵگە چیتر ئەو کەسانە نین کە ئەرستۆکراتەکان بەگەمژەو ڕەعیەت ناویان دەبەن، چونکە ئەوانیش بەشێکن لەو یەکە کۆمەڵایەتی وسیاسییە کە نەتەوەیە. پێیوایە نەتەوە لە کۆمەڵێک مرۆڤی خاوەن ماف و ئازاد پێکدێت.
بەگشتی شۆڕشی ئەمریکاو شۆڕشی فەرەنسی ڕۆڵی گرنگیان گێڕا لەتەواو ئاشناکردنی مافەکانی مرۆڤ. شۆڕشی سەربەخۆیی ئەمەریکا لە ساڵی 1776 کە دواتر بەیاننامەی مافەکان-ی ساڵی1787 لێکەوتەوە. هەروەها شۆڕشی فەرەنسی ساڵی1789 مافەکانی مرۆڤ و هاووڵاتی ، کەهەوڵێک بوو بۆچەسپاندنی مافەکانی مرۆڤ و یەکسانی و ئازادی.
بێگومان دەبێت ئەوە بزانین دوای ئەم شۆڕشانە کە لەپێناو یەکسانیدا ئەنجامدراون، شۆڕنەبوونەتەوە بۆ واقیع، بەڵکوو بێمافی و نایەکسانی مرۆڤەکان هەر بەردەوام بوون. کەسێکی وەک جیڤرسۆنی سەرۆکی ئامەریکا کاتێک باس لەمرۆڤی یەکسان دەکات، لەژیانی خۆیدا نایەکسانییە.ی بەرچاو بوونی هەبووە. جێڤرسۆن چوارساڵ پێش ئەوەی بمرێت، ژمارەی کۆیلەکان لەماڵەکەیدا زۆر بوەو 267 کۆیلەی هەبووە، کە لەکاتی مردنیدا ئامادە نەبووە لەسێ کۆیلە زیاتر ئازاد بکات.
مەریوان ئاماژە بەوە دەکات کە بێگومان ئەگەر سەدەی نۆزدەیەم سەدەی سەرهەڵدانی سۆسیالیزم و مافەکانی ژن بێت، سەرەتای سەرهەڵدانی پارتەکانی چینی خوارەوە بێت، ئەوا سەرەتای سەرهەڵدانی نایەکسانی نوێش بووە. وەک سەرهەڵدانی ئیمپرالیزم و داگیرکردنی ناوچەکان و کیشوەری تر لەلایەن زلهێزەکانەوە. هەروەها سەرەتای سەرهەڵدانی ڕاسیزم و جۆری گەشەکردن و جیاکاریی.
یەکێک لەکێشە سەرەکییەکانی مۆدێرنە لەدیدی مەریوانەوە، ئەو ڕوبەرە سیاسییەیە کە تێیدا درووست دەبێت و دەبێتە چوارچێوەی ماف، چوارچێوەیەکی نەتەوەییە. لە دەوڵەتی نەتەوەدا سنوورێک بۆ ئەوانەی لەناویدان و ئەوانەی لەدەرەوەی ئەم سنوورەدان هەیە. ئەوانەی لەناو ئەم دەوڵەت نەتەوەیەدا دەژین و ئەوانەی لەدەرەوە دەژین. ئەمە وادەکات ئەوانەی لەو چوارچێوە نەتەوەیەدا ناژین بێماف بن. ئەوانەی خاوەنی دەوڵەتێک نین، خاوەنی مافیش نین.
فەیلەسوفی ئەڵمانی هانا ئارێنت دەڵێت لەدەرەوەی نەتەوە شتێک نەماوەتەوە بەناوی جیهان، پێویستە مافێکی گەردونی بوونی هەبێت نەبەسرێتەوە بەهیچ سنوورو نەتەوەیەکەوە. [1]
=KTML_Bold=ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژەپێکراو نووسراوە کوردیپێدیا دەستکاری ڕێنووسی نەکردووە=KTML_End=