سەربووردەی چاپخانەی کوردستانی زانستی و نامەیەکى تایبەتیی مامۆستا #حەمەی مەلا کەریم# .
#ئەحمەد باوەڕ#
ئەم نامەيەى لای خوارەوە، که خوالێخۆشبوو مامۆستا حەمەى مەلا کەريم، لە ڕێکەوتی 17-06- 1998دا، له شارى بەغداوە بۆ بەندەى نووسیوە، لەدەر‌ئەنجامى خوێندنەوەى کوورتە وتارێکی مێژوویی ئێمەبوو، کە بەماوەیەک پێشتر و لەژمارە (301) ی 20-05-1998دا لە ڕۆژنامەی (ڕێگای کوردستان) ی زمانحاڵی حیزبی شیوعی کوردستاندا، سەبارەت بە چاپخانەى کوردستانى زانستى (مطبعة کردستان العلمية) کە له قاهيرەى پايتەختى وڵاتى ميسر لەلایەن خوالێخۆشبوو زەکی فەرجوڵڵا عەبدولڕەحیم کوردی مەریوانی (1869-1937) ەوە دامەزرابوو، هاوکات لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەیەم وسەرەتاکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوودا کۆمەڵێک پەرتووک وبەرهەمی جۆراوجۆری ناوازەی بڵاوکردبووە و لەوانە پەرتووکی (تاویل مختلف الحدیث) ی ئیبن قوتەیبەی دینەوەر‌ی (1306ھ ) بەرانبەر بە (1888) زایینی و پەرتووکی (کتاب میزان العمل، للامام الهمام حجة الاسلام أبی حامد محەمەد ابن محەمەد الغزالی المتوفی سنە 505، طبع علی نفقة حضرات الافاضل الشیخ محی الدین صبری الکردی والشیخ محەمەد حسێن نعیمی)، که بەهەمان شێوە لەلای خوارەوە لەسەری نووسراوە، طبع بمطبعة (کردستان العلمیة) لصاحبها فرج الله زکی الکردی بمصر سنة1328. وبەرانبەربە 1910ی زایینی هەروەها دەیان پەرتووکی دیکە.
لەڕاستیدا و تاوەکوو کاتی نووسینی ئەو بابەتەی کە پێشتر لە ڕۆژنامەی (ڕێگای کوردستان) دا بڵاوم کردبووە وه، هەرگیز نەمدەزانی وئاگاداری ئەوە نەبووم کە چاپخانەیەکی لەوبابەتە هەبووه و هاوکات بەساڵانێک پێش بڵاوبوونەوەی (ڕۆژنامەی کوردستان) ی میقداد مدحەت بەدرخان پاشای بەناوبانگ بەرهەم وپەرتووکی جۆراوجۆری بڵاوکردۆتەوه و لەگەڵ ئەوەشدا خاوەنەکەی کوردێکی خەڵکی گوندی (گەلیە) ی ناوچەی مەریوانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و دایکی ناوی (لەیلا) بووە، هەروەها دواتریش بۆم دەرکەوت که ئەم زەکی فەرەجوڵڵا کوردییە تاقە کچێکی هەبووە له ژنە میسرییەکەی بەناوی (بەهیە) ەوه و لە ناوەندی سییەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردووداو پێش کۆچی دوایی خۆی لە ساڵی (1937) دا بە مەبەستی درێژەدان بەخوێندنی زیاتر ناردوویەتی بۆ شاری بەغدا، تەنانەت ئەم کچەی هەر له شاری بەغدا یونس ڕەئوف دڵداری شاعیری خاوەنی شیعری بەناوبانگی (ئەی ڕەقیب) ناسیوە و جگە لەوەش ویستوویەتی لە ڕێگەی دڵداری شاعیرەوە خۆی فێری زمانی کوردی بکات و لەگەڵ ئەوەشدا لە شوێنی دوورخراوەیی شاری بەغدای چاوی بەشێخ مەحموودی حەفید (1882-1956) ڕێبەری ناسراوی کورد کەوتووه و تەنانەت هەر شێخ مەحموودی حەفیدیش بەهۆی ناسین وناوبانگی زەکی فەرەجووڵڵای باوکییەوە سەردانی کردووە، وەکوو خۆی لە درێژەی بیرەوەرێیەکانیدا ( کوردستان ئەی خۆشەویستم) دەڵێت : کاتێک نەخۆشبووە لەگەڵ پیاوەکانیدا هاتووەو لە بارودۆخی تەندرووستی پرسیوەتەوە سەرەڕای ناسین و بەسەرکردنەوەی هەریەک لە کەسایەتییەکانی کوردی وەک ماجید مستەفاو فوئادعارف و مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگ (1892-1984) لە گەڕەکی وەزیرییەی شاری بەغداو دواتریش بەگەشتێک سەردانێکی دوورودرێژی کوردستانی کردووه و لە بەغداو له شاری کەرکووک خوالێخۆشبوو مامۆستا ئەمین ڕەواندزی و خانەوادەکەی ناسیوه و هەرله ڕێگەی ئەوانیشەوە هاتووەتە شاری سلێمانی و چاوی بە حەپسەخانی نەقیبی ژنبرای شێخ مەحموود کەوتوه و لە شاری سلێمانی وەکوو خۆی دەڵێت : زۆرێک لەوڕووناکبیرو کەسانەشی بینیوه و بەسەرکردۆتەوە، که باوکیان ناسیوە، بەهۆی ئەوەی کە زەکی فەرەجووڵڵای باوکی یەکێک بووە لەوانەی پێشتر هاتووەتە شاری سلێمانی و تەنانەت پەرتووکی مێژوویی (شەرەفنامەی شەرەفخانی بەدلیسی) لە شاری قاهیرە لەلایەن ئەوەوە چاپکراوە. شایەنی باسە بەهیەخانم وەک ئەوەی لە بەشێکی بیرەوەرییەکانیدا دەیگێڕێتەوە، لە ساڵانی دواتردا مێردی کردۆتە پیاوێکی ئەمریکایی بەناوی (ڕۆبێرت گولیک) ەوه و تاوەکوو ساڵی (2005) کە کۆچی دوایی کردووە، لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ژیاوە، بەڵام زمانی کوردی بەباشی نەزانیوە. فەرموون ئەوەش کۆپی و دەقی نامە تایبەتییەکەی خوالێخۆشبوو مامۆستا حەمەی مەلاکەریم کە کاتی خۆی و بەخەتە جوانەکەی بۆبەندەی نووسیوە.
براى ئازيزم کاک ئەحمەد، ڕۆژباش
پاش سەلام و هەواڵپرسين وئاوات خواستنى کامەرانى و بەختەوەريتان، وتارەکەتانم خوێندەوە.سەرنجم دەربارەوى ئەمەيە :
1- بێگومان ئەو مصطفى عەبدولەتیف جياووکە لە بنەماڵەى کوردى ( جياووک) ە کە وابزانم ڕەواندزين. ئەگەر يەکێک لەوبنەماڵەيە بدۆزمەوە ساغى دەکەمەوە کە کێ يه و چى مەعرووف جياووک و عارف جياووکە .
2- ناوى پەرتووکەکەى ( ابن قتيبەى دينەوەرى) - کە ئەويش زانايەکى ترى کوردە، ( تأويل مختلف الحديث) ەو ( تاويل تختلف الحديث) هەڵەيە.
3- مادەم ئەوپەرتووکە يەکەم جار لە ميسر لە چاپدراوە ديارە ڕاستە ( مطبعة کردستان) لە ميسر هەبووە، بەڵام تۆ بۆجارێ نووسيوتە 1326ى کۆچى و جارێکى تر نووسيوتە 1306 کاميان ڕاستە؟
4- بۆ زانينى مێژووى ئەم چاپخانەيە ئەبێ بگەڕێينەوە سەر يەکێ له و پەرتووکانەى لە بارەى ( تاريخ المطابع فى مصر) دانراون. له و پەرتووکانەدا ديارە باسى ئەم چاپخانەيە ئەدۆزرێتەوە. بێگومان پەرتووکى وا لە ميسر زۆرە چونکە له ئێراقيش بۆ چاپخانەکانى ئێراق هەيە.
5- وەختى خۆى دوومەلاى زيرەکى کورد (محى الدين صبرى النعيمى الکانيمشکانى) سنەيى و ( فرج اللە زکى الکردى) چوونەتە ميسر و لەوێ لە چاپخانەيەکا بەناوى (مطبعة السعادة) ەوە گەلێ پەرتووکى مەلايانەيان چاپ کردوون کە هەندێکيشيان هى مەلايانى کورد بوون.يەکێ لەوانە پەرتووکى ( العقيدة المرضية) ى مەولەوى خۆمانە کە کورديه و بەشيعرە.دوورنيە ئەم چاپخانەيە هەر (کوردستان) ە پێشووەکە بووبێ و لەبەر هەر هۆيەک بووە ناوى گوڕابێ.
6- دواى ئەم چەند خاڵە دەرئەکەوێ ئيحتمالەکەى دکتۆر کەمال لە ( تێگەيشتنى ڕاستى) دا باسى کردووە، پێويست نى يە و، چاپخانەيەک بەناوى سەريحى (کوردستان) ەوە لە قاهيرە بووه و ڕەنگ بێ- فى أکثر الاحتمالات- ڕۆژنامەى ( کوردستان) ى بەدرخانيەکانيش هەر لەم چاپخانەيەدا چەند ژمارەيەکى لێ له چاپ درابێ. لەم بارەوە لەگەڵ دکتۆرکەمال خۆيشى دوام.
7- من خۆيشم هەوڵێکى پێوەندى به ( بهيە فرج الله) ى کچى فەرەجوڵڵا زەکى الکردى يەوە ئەگەر مابێ و نامەيەکى بەهۆى ( دريه عونى) کچى ( محەمەد على عونى) لە چاپدەرى شەرەفنامەى فارسى و وەرگێڕى سەر عەرەبيى ( خلاصه تاريخ الکرد و کردستان) و ( تاريخ الدول والامارات الکردية) ى محەمەد أمين زکى يەوە کە لە ميسر ئەژى بۆئەنووسم و ئەويش لە ڕێگاى دکتۆر کەمالى خۆمان و بابکر ئاغاى پژدەريى هاواڵ زاوايەوە کە ئەمى دوايش لەميسر کار ئەکاو، هەر هەواڵێکى نوێم دەسگير بوو وەڵامت لێ دەگێڕمەوە.
ئيترخۆشى وبەرهەمى پترتم ئاواتە.
برات: محەمەدى مەلا کريم
17-06-1998
[1]