بەهادای بە ژیوگای و دۆسایەتی چەنی سرۆشتی دلۍ ئەدەبېیاتی کلاسیکی هۆرامینە
بەشۍ یەکەمە
نویستەی: #سابیر عەزیزی#
وتاروو هەمایشوو هۆرامان شناسی، وەهاروو (1402 ک. ڕ) زانکۆ سنەی
نویستەی: #سابیر عەزیزی#
ئەرەچکیا:
پارێزنای ژیوگای جە مەحاڵوو هۆرامانینە پەی گرد لایەن و کەسێ ئاشکرا و دیارا. تلیای بە ئەندیشە و ویری خاڵە بنەمایەنە و پەنجە کېشاین پەی پارێزنای ژیوگای و دۆسایەتی چەنی حەیوان و جڕ و جانەوەری. باوەڕ پینیشا نماد و ئێلمان و ئاوەز و فاموو سەردەمین. سەرو ڕېخە و بنەماو پەیجۊرکاری و شۊنیرە لوای ئەدەبېیاتی وەڵینوو هۆرامانی، ڕەگ و ڕیشەی بنەمادار گنۆ وەرچەم، نیشانە مدۆ: وەشەویسی ژیوگای جە لاو خەڵکوو هۆرامانیەوە سەرچەمەش گېڵۆوە پەی ئا بنەما فیکری و ئەندیشەیا کە ئینای دلۍ ناڵەو شێعرەو وېیەرڎەو ئەدەبېیاتوو هۆرامانینە.
ئی وتارە بە کەڵک گېرتەی جە ئەدەبېیاتی کلاسیکی بە عام و تایبەت دیوانە شێعریە نامدارەکا، کە دلۍ ئەدەبېیاتی هۆرامینە دیار و وەرچەمېنێ، پەیجۊرکاری و شۆنگېرتەیش پەی کەرڎەن، تاوانش بە شێوەی تەوسیفی_شیکەردەیوە، بڕێ یاگێنە هەرمانەو کتېبخانەی و مەیڎانیە، دیمانە و چەم پەنە کەوتەی، وەرچەم و کەرەسەو هەرمانەکێ بیېنۍ. ئی وتارە تاوانش جە کارە وەڵینەکا کەم تاکو فرە کەڵکە گېرۆ، بەڵام ئی هەرمانێ ئەپی شێوە و تۆکمە ئەوەڵین کەڕەتا ملۆ ڕاوە. چی هەڵمەتێنە و چی سەردەمەنه تاوانش ڕازەو تێکەڵی و سەرکۆتەی خەڵکوو مەحاڵوو هۆرامانی چەنی ژیوگای و سرۆشتی بېزۆوە. حورمەت نیارەی پەی وڵات و یاگێ نیشتەی، ڕېز گېرتەی، وەشەویسی و عەڵاقە بە وڵاتی، ڕازەو ڕازنایەو نیشتمانین. هۆرامان سەرەڕاو ئانەی جۆغڕافیایە سەرکەش و هار و سەختش هەن، بەڕاسی ژیوای چەنەش کۆلەکێ وەشەویسی و عەلەمەو عەوداڵیش گەرەکەنە.
جە نیهایەت گلکەو گرڎوو دنیای جە تریبونوو یۆنسکۆیەوە پەی لاو ئی مەحاڵەیە شۆڕە کریەنەوە. ویرە بەرزەکێ دنیای، لایەنگیراو ژیوگای، پەی تۆماری جەهانی هۆرامانی قۆڵێشا ماڵێنێوە، دڎانشا نیان بە گەورەیی ڕەفتار، کرڎارو خەڵکو هۆرامانی، سەرو دیاردەو ژیوگا پارێزنای، وەشەویسی سرۆشتی. بەپاو دادێ و شایەڎە ئەدەبی، فەرهەنگی، کۊمەڵایەتی، جە وینگاو زانستی، ڕەفتار و کرڎاریوە ئی بانگەوازەیە سەلەمنا، لاشاوە پەسەڼ و یاگێ همێڎی تەمامینە.
واتیلە بنەمایەکێ: ئەدەبېیات، فەرهەنگ، ئاوەز، پارێزنای، ژیوگا ، وەشەویسی.
وەڵێنە:
هۆرامان چا مەحاڵە تایبەتانە مشۊم بە حەوسەڵە و سینەفراوانی و یەواش یەواش وانیشەوە. دلۍ ئەدەبېیاتیشەنە ورد و ڕەها لەیەکدای کریۆ؛ شارەسانیەت و وەڵکەوتەی شارۆ کەری. وەختارێ لاپەڕەکاو ئەدەبېیاتیشەنە سەرەنجە مڎەی فرەو چېوەکا تازە کەشف کەری، وێزیشاوە. حەر توێ پەی وېش حەکایەت جە ڕازێ و سڕڕێ کەرۊ. ورد وانایوە، قووڵ دیای دەسباروو بنەمایی دەسکۆتین. کریۆ دەس بنیەیمێ سەرو ئا خاڵا کە بنەماشا دلۍ ئی ئەدەبېیاتینە گراشا بەستێنە و یەک ڕاس گېڵێنێوە پەی بەشوو کرداری، عەمەلوو خەڵکی و جەماوەری دڵێ فەرهەنگی عامەینە مجیەنێ. ئامایرە و نزیکی چەنی سیما و هەیکەلو ژیوگای بە عام پەیاموو پێوەرەیی و تێکەڵی چەنی ژیوگای وزۆ بەر. ئی وتارە پەی چڼ خاڵا مجیانەرە:
1. باسووو سرۆشت و ژیوگای کە جە هۆرامان پلە و پایەی بەرزش هەن.
2. وەشەویسی پەی وەتەنی و خاکی و نیشتمانی کە لاو هۆرامیەکاوە ئێژای تایبەتش هەن.
3. بەها دای بە سوچوو ئەندیشەیی و پلە و پایەو فێرکار و مسیاری جە ڕاساو بنەما وەشکەرڎەی پەی باری ڕۊحی، تێکەڵی چەنی ژیوگای.
4. چەنی دیای پەی هەناسەو پارێزناو ژیوگای پاڵو بەرزی ئازادی و سەر بە وێیی، جە چەند بەشێنە ئەپی نمادە ژیوگایا ئېشارە کەرمۍ:
1.تەوەنی یۊ جە کەرەسە و ئەشېیاو سرۆشتینە کە دلۍ ژیوگاو هۆرامانینە بە فراوان دیار و وەرچەمەنە. عەقڵیەتی پوختە و پەنەیاواش گەرەکا کە تاوۆ چەنی ئی نمادە سرۆشتیە هۊر کەرۊ، چەنەش کەڵکە گېرۆ، چە باری فیزیکی و ڕۊحی چەنیش کەنار بێ.
2.دار و دەوەن درەخت، مەحاڵێ پېسە هۆرامانی چوون زەمین پەی کېشاوەرزی و فەلاحەتی کەم بېیەن، بە ناچار خەڵکەکەش شۆنەو جایگزین و بەدیلێوە بېیەنێ، بەپاو ئانەی ئی مەحاڵە پېسە قاڕێوە وچکلانەی داراو ئاو و هەوای تایبەتیا، یانێ جە یەک فەسڵەنە تاوی جە مەحاڵوو هۆرامانینە یەرێ فەسڵێ ئەزموون کەری. کەناروو سیروانی هامنا و فرەو مێوە و سەمەری هامنیێ پەنە یاوانێ، هەوا گەرم وپڕوکێنەرا. نیم قەدەنە دەوروو هۆرامانی تەختی و دەرەوکیێ وەهارا، هەوایێ فێنک و زەوق بەخشەش هەن. شاهۆ و کویسانەکاوە هێشتەر وەروە مەنێنە و هەوایە سەرڎەش هەن. خەڵک ئی وەزعێشا ئەزموون کەرڎێنە و بەپاو زرووفی هەرمانەو فەلاحەت و حەیوانداری و باغداریشا بەرڎېنە ڕاوە. جە حەر کام ئەچا ئاو و هەوا و هەوار و مەحاڵە جیاوازا ئاوەزمەند، ئیستێفادە و کەڵکەشا گېرتێنە.
3.ئەدەبېیاتی هۆرامی خەڵکش هانی دان پەی ویر کەرڎەی، خەلقوو ئەندیشەی و ئاوەزی. چوون باوڕشا پاسەن هەرمانە بە بۍ ویر و پلان و ئەندیشە سەر نمەگېرۆ، ئاڎیچ جە مەحاڵێنە فرە جۆغڕافیایە تووڕە و سەخت و هارش هەن. بانگەوازوو ئازادی و تێکەڵی بە فەزاو دیموکراسی جە زوەوە ئێستارتش وارڎەن و ئەشناسە بېیەن پەی خەڵکوو ئی مەحاڵەیە تاکو ویرەکێ کریاوە و بنەمایە وەشەبۊ جە ڕاساو سازگاری و ئامایرە چەنی وەزعێ و شێوازێ هەن دەورووبەرتەنە، چاگەنە حەزرەتوو مەولەوی فەرماوۆ:
ئاماوە وەهار، وەهاری شادی
بۊی عەتروو نەسیم غۆنچەی ئازادی
4. فولکلۆر و کەلەپوور سەرمایەی ڕۊحی هەر نەتەوێ و مەحاڵێن. وەشبەختانە ئی هازێ هۆرامانەنە ڕېخێ هێقم و قووڵێش هەنێ. وەشەویسی پەی مەحاڵوو هۆرامانی جە لاو خەڵکیەوە بەکگراوندێ تاریخی و کۊمەڵایەتیش هەن. تەنیا ئا ڕۊحوو وەشەویسینە کە بېیەن بە پاڵپشت کە خەڵکوو ئی مەحاڵەیە یاگە نیشتەکێ وېش جیا نازۆ، ئەوپەڕوو ئێژایەوە چەنیش مامەڵە کەرۊ. دیارا وەشەویسی چەنی تەعەسوب و وینگای کۊری تۆفێرشا هەن. هەرچڼە تەعەسۆبی کۊر و بۍ بنەما یاگیش نېیەنە و نمەتاوۊ سەرکۆتەی و سەرفرازی بارۆ. (ڕاجرز کارل، 1399، 451)
5.تێکەڵی چەنی حەیوان و جڕ وجانەوەر و پەلەوەری، هېمایە پەی هۆرامانی ئەشناسە کریەنە. بەڕاسی دلۍ ئی جۆغڕافیا سەختینە نمەتاوی ژیوی بە بۍ ئانەی وەشەویسی و دۆسایەتیت نەبۊ چەنی حەیوان و جانەوەر و پەلەوەری کۆیی و ئەهلی. ئەوەڵین هەڵمەتەو نا پەی شکاری و تاپڕ ماڕای جە مەحاڵوو هۆرامانینە ئێستارتش وارد. ( ئەحمەد عەزیزی. دیمانە چەنی نویسەری)
6. مەحاڵوو هۆرامانی مەڵبەندوو زانست و قەڵاو ڕۊشنویری و مەکۆ گەشە و ترۆقی وانای و عێلم و زانستوو سەردەمی بېیەن. وەختارێ تارېخو خانەقایەکاو بېیارێ و تەوېڵۍ تەماشە کەری ئاوەخت زانی چا زەمانەنە ئی خەڵکە چڼە ئێژایی و حورمەتشا نیانەرە پەی سەواڎی. بەپاڵپشتی ئی خەڵکە هەژارەیە چەنی ئی خانەقێ لوێنێ ڕاوە، ئادیچ پەی یەک ساڵ و دوەساڵی نا، بەڵکوو چڼەها دەهێ ئی هەڵمەتێ بەردەوام بە بۍ مدرامان و کەوتەیرە درێژەش بېیەن؛ تاکو بەستەروو ئاشنایی ژیوگا پاریزنای بە شێوەی وەروەڵا مەرزیۆرە و بە پاڵپشتی زانستی پەرەش دریۆ پەنە.
ئی وتارە بە چڼین پرسا وەڵام مدۆوە: 1. تێکەڵی خەڵکی چەنی ژیوگای.2. ئاوەز و عەقڵیەت جە هۆرامان، سەرو وەرچەمی ژیوگایی.3. برەو وانای و مەکتەبخانەکا، پەی هاندای جەماوەری بە نیسبەتوو وەشەویسی پەی پەلەوەری و حەیوانی بە گرڎی.4. وەشەویسی پەی وەتەنی و خاکی.[1]