بەهادای بە ژیوگای و دۆسایەتی چەنی سرۆشتی دلۍ ئەدەبېیاتی کلاسیکی هۆرامینە
بەشۍ چوارەمە
نویستەی: #سابیر عەزیزی#
عەقڵیەت ئەچی مەحاڵەنە بۊنەو کەوتەیرە، بسیاو بەرەو وانگای کەمتەر خەم و بۍ موبالات نیا. ئینە پەی وېش تاوۆ پەیام و هاوارشبۊ. وانگا و مەدرەسە پېسە هازەی ڕۊشنویری و کانگاو عێلم و زانستی و ئەنەفکریای ئەو ژیوای و تیکەڵی چەنی ژیوگای جە مەحاڵەکەنە پەراوێزەنە نەبېیەن بەڵکوو ورکە وداڵغەو کۊمەڵگاو وەختی بېیەن. تاکو ئاڵاو ژیری وئاوەزی بە سەرفرازی و ئەشکاوەیی دیار و وەرچەمەبۊ. جە ئێدامەو ئی ڕەسالەتوو کتېب، وانگای و قۆتابخانەی... شاعیری کلاسیکی هۆرامی نبڕیان و ئێدانەش بېیەن. چاگەنە مەستوورە فەرماوۆ:
فیدای ئەو شەوکەت خوسرەوانیت بام
قوربان مەجلێس کێتاب خانیت بام
(مەستورە ئەردەڵانی. 2011ز. 35)
مەحفەل و مەجلێسوو کتېب وانای و موتالێحەی دلۍ هۆرامانیە برەو و حورمەتدار بېیەن. پەوکای پېسە خاڵێ ئەرۍنی لاو ژیوای مەرحووم خوسرەخانیەوە بە یادگار و دڵوەشکەر پەی مەستوورەی مەنەن و سەربەرزانە نامۍش مارۆ. تاومۍجە کۊ ئی باسانە ئەپی ئامانجەیە یاومێ تاکو بنەما و زیرساخت پەی ویر کەرڎەی و ئەندیشەی نەلېویۊ؛ نمەکریۆ ئاوەزمەند قەڎر و جایگاو ژیوگای و هەرمانە فەرهەنگیەکا بلا ڕاوە و پەرە پسانا. پەوکای عەقڵیەتوو سەردەمی بەها و ئێژای فرەی مدۆ بە هەڵمەتەو وانای و وانگای. جە هۆرامان ئی خاڵە ئەرینێ زووتەر ئەشناسە کەریەنێ. حورمەت نیارەی پەی عالێم و زانای دلۍ قسە و مەسەلە هۆرامیەکانە.
هەرکەس عالمان سەبۆک مەکەرۊ
ئەو کەسە عۆمرش تاکو سەر مەبەرۆ
(مەڵڵا خزری ڕەواری، دەوڵەتنامە، 1386/ 94)
3. چەنیەتی دۆسی چەنی جۆغڕافیاو سەرکەشو هۆرامانی ،
بەڕاسی ژیوای دلۍ ئی جۆغڕافیا هارەینە بەتایبەت جە ویەرڎەنە کە ئەسباب و کەرەسەو ژیوای ئێبتێدایی و سادە و ساکار، وەروو دەسینە بېیەن، دژوار و ئەستەم بېیەن . بەڵام ئی خەڵکە تەلاشگەرە جە ئەو پەڕوو هێمەتېوە بە کەڵک گېرتەی جە دەقە ئەدەبی و نوېشتەو ئەدیبا مەحاڵەکەی باوشەو پێوەرە بېیەیشا چەنی ژیوگای و بە تایبەت ئەشېیا و هەیکەلو تەوەنێ تێکەڵە کەرڎێنە و سەرەڕاو تەنگ وچەڵەمەکا تاوانشا جە بیەو تەوەنێ ئەوپەڕوو بەهرەی پەی یانەوەش-کەرڎەی و ڕازنایەو شێوەو مێعماری مەحاڵەکەی کەڵکە گېرا. پەی فرەو هەرمانەکاشا جە تەوەنێ کەڵکەشا گېرتێنە. دەسێ نەتاوی بڕیش مشۊم ماچش کەری. (ئەمینی سوبحان، خەرمانە گەورە. 1399، 292). وەختاری نەکریان و نەتاوانشا ئی وەرپەنگەیە لا بەرا ئی ویرە زاڵ بېیەن مشۊم چەنیش ساچی و کەنار بەی و چەنی مەرام و حەزوو وېت ئەهلی و دەسەمۆش کەری. پەی ئی کارەیە پەنەوازا ڕۊحیات و زەینەت ئاماڎە و تەیاربۊ. سەیدی هۆرامی فەرماوۆ:
سەنگی هەواران سەنگی هەواران
سەنگی سیاڕەنگ کۆنە هەواران
جای بەزمی ڕەندان نیشانگەی یاران
تەختی خاڵ خاڵان نازک نازداران
ئۊسا من هام ڕاز خاڵ قەتاران بیم
تکیەگای ڕەندان پول نازاران بیم
ڕەنگم سفید بۍ چوون ڕەنگی کافوور
شەوقی جەمینم دیار بۍ جە دوور
( دیوانوو سەیدی هۆرامی، 1971ز، سلێمانی، 125)
هارە سەختەنی، هارە سەختەنی
تۆ خۊ کەم قیمەت سەنگی سەختەنی
چیبۊڵەند ئیقباڵ ساحێب بەختەنی
یار ئامان وەلات جەهد و جەختەنی
( دیوانوو سەیدی هۆرامی. 1385. 199سنە . )
وەختارێ تەماشەو ئی تابلویە کەرمۍ لانی کەم دوێ پەیامێ بە وانەری یاونۆ:
1.ئینە کە باسوو سەختی تەوەنێ کەرۊ و جەپاڵیچشەنە هاگادارێما کەرۊوە کە ئی ئەشېیا چڼە سەخت و سەرکەشا، بەڵام ناچارێنمێ چەنیش بەیمێرە و مامەڵەی ئاوەزمەندانەش چەنی کەرمۍ. دیارا وەختارێئاوەزوەسیلەبۊ، سەرکۆتەی حەتمین. بانگەوازوو سەیدی ئینەن کە تاکی هۆرامی تۊ ئەرکا سەرو شانەیت ئی ئەشېیا سەختەیە ڕام و ئەهلی و دەسەمۆ کەری. پەی بەرژوەندی و نەفحەو وېت بکارش بارە. پەوکای جە هۆرامان سەرەکیتەرین کەرەسەو خەڵکی تەوەنینە پەی بینا سازی، ڕازنایەو دلۍ مێعمارینە، کەڵک نیایەو، ڕا و بان وەش کەرڎەی... جیاتی ئینەی چەنیش موقابێلە کەری و بلۆنە فازوو ملمەلانێ. عەقڵیەتوو پێوەرەبېیەیش هۊرچنېیەن و ئەوپەڕوو سوودیش جە تەوەنێ بەرڎەن. ئینە یانێ هۆنەری کەرڎەی هەرمانەکا و ڕەوایی بەخشای بە هانە و هازەو پێوەرەیی و تێکەڵ بە کاروانوو کامەرانی. دڵداری هاڵەکۆکێ و وەروێ، ئا وەشەویسیە بێگەردە و تاقانە سەرو وەشەویسیە بۍ خەش و پاکی مەرزیانەرە و دڵێ ڕازێ و داستانەو هۆرامیانە ڕەنگ وبۊی تایبەتش هەن پەی ئانەی خاستەر و ڕازیاوەتەر دڵداری جە هۆرامان ئاشکرا و دیاربۊ پەناشا پەی ئا توخمە عەنتیکاو دلۍ سرۆشتی و ژیوگای بەرڎێنە و تاوانشا دڵداری بە وەشەویسی هاڵەکۆکێ و وەروێ وەسف و ئێژادار کەرا . ( هۆرامی، ڕەشید، 12، 1971ز)
2 . خاڵێتەر کە چېگەنە وەرچەمەنە ئینەن سەیدی ئامان پلە و جایگاو تەوەنېش بەرز کەرڎەنۆە. وەختارێ زانانش کە خەڵک نمەتاۋۊ ئی ئەشېیا فراوانە و سەختەیە جە بەین بەرۆ . قیمەت و بەهاو تەوەنېش بەرز نرخنان:بۊڵەند ئیقباڵ ( سەیدی هۆرامی، 199) پەی ئانەی ئی خەڵکە جە وینگای ڕەوانشناختیەوە، سایکۆلۆژی، ئا زەینیەتشبۊ کە ئی ئەشېیایە بە وەرپەنگ و مانیح نەزانۆ و پېسە ڕەفێق و هەمڕایە تەماشەش کەرۊ، تاکو تاوۆ بۍ داڵغە و ورکە بە ژیوایش پاڵو تەوەنێنە ئێدامە بدۆ.
4.هەناسەو ئازادی، ختلێ ویری تێکەڵیش چەنی ژیوای و ژیوگای...
ئاماوە وەهار وەهاری شادی
بۊی عەتر و نەسیم غونچەی ئازادی
( مەولەوی، 1378. 38) وشەو ئازادی وشێوە پیرۊز و ماندگارا. سەردەمێنە لانی کەم (150) ساڵێ چېوەڵی چی مەحاڵەنە دەسەڵاتی سیاسی خێڵی وتایفەیی دەرەبەگی بېیەن، هاز و وزەو بەها دای بە ڕۊشنویری و دەسەڵاتی دیموکراسیانە هەژار و پەراوێزەنە بېیەن؛ یان ڕەنگە کەسی ویرشەنە نەبېیەن . بەلام دەسەڵاتی نویسیاری هۆرامیانە جە نوکوو خامەو ئێنسانی ویربەرزیوە پېسە مەولەوی هەڵمەتەو ویری ئازادی سەرڕېز کەرۊ مجیۊرە باوشەو کۊمەڵگای، تاکو ژیوای و ژیوگا تێکەڵێ خەساری نەبا و بە عام ژیوگا دوور جە ئاسیب و تاڵانی و بۍ ڕەحمی مەنۆوە. ئێتر چێدمای چېروو چەترەو وشەو ئازادینە ویر و ئەندیشە کڵپە مسانۆ و ئی خەڵکە تاکو ئا یاگێ پەیش لێویابۊ، سەرو بنەماو ئی وشە پیرۊزیوە ڕاو ڕەسموو ژیوایش گراڵە بەسۆ، فنداسیۆنش بەسیۆ. بەداخەوە چی ڕاسەوە کەمتەر پەیجۊرکاری و لەیەکدای کریان... ئی بانگەوازە نیشانە مدۆ کوردەواری جە کۆنەوە تەژنەو دیموکراسی و عەداڵەتی کۊمەڵایەتین، ژیوگایە پاکیا. جە ناخودهاگاو کۊمەڵگای کوردینە و بە تایبەت جە مەحاڵوو هۆرامانینە بانگەوازوو دیموکراسی چېروو ئاڵاو وشەو پیرۊزوو ئازادینە جە لاو تاکە نویسەر و ئەلیتەکاو ئی کۊمەڵگاینە دیار و وەرچەم بېیەن. ئەچېگەنە پەنەوازا ئېشارە کریۆ ئانە فەقیری و هەژاری بەشوو لەیەکدای و پەیجۊرکاری و شۆنگېرتەی لاوازی کوردین کە نەتاوانش یام پەیش نەکریان ئینەی کەرۊ بنەما و هەڵمەتەو وەش کەرڎەو فەزاو دیموکراسی بارۆ وەرەوە و پراکتیک و کرداری کریۆ. حەر ئەچێگۆ هاوار کەروو؛ پەیجۊرهەرمانەکۍ بلانە بنکلیشوو ئی وشە پیرۊزا و شۆنگېرتەو ئی بابەتە شازا بانە. وشەو ئازادی وشەیە پیرۊز و بەرزا کە لانی کەم (150)ساڵێ چېوەڵێ دلۍ ئەدەبېیاتوو هۆرامانینە زاق و دیارا و چەنی ئەندیشەو خەڵکی بە تایبەت بەشوو ئەلیتی تێکەڵ بېیەن.
ساقییەن ، بادەن، نەسیمەن، بادەن
بوڵبوڵ جە دەوری گوڵان ئازادەن
( مەولۊی، 1382، 473)
بوڵبوڵ یاگێش دەشت و چیمەن و گوڵزار و سەوزەڵانین و ئەچی مەکانە پیرۊز و دانێسقەنە یانێ ژیوگا تاوی مەزە و تاموو ئازادی و حۆڕیەتی چەشی و چەنیش تێکەڵبۊ.[1]