‍ ساناڵۍ
بەشەی یەکەمە
دەوروبەرو مانگەو پەنجین تەلەبؽ ئیبتدائی خەریکا وردە وردە مەکتەبشا تەمامیای تەمامیۋ، مەیاو ملاو دڵوەشؽنؽ چوون هەم کارتو ئیمتیحانی هۆرگؽراوە، هەمیچ مەکتەب ( هەم مەکتەبیچ) تەمامیۋ، ئیتر کۆچؽ بە کەیفو وؽشا گؽڵاو ئیسراحەت کەرا.
دەگایچ فرە قەرەباڵخەنە، حەریۋ سەرقاڵو مەشغوڵا بە هەرمانەو وؽشۋ، یەوؽ درونؽنؽ، گەنمؽچ خەریکا کاتو گوڵەپڕوزەیشانە، بەعزؽچشا (بازؽشا) هەرمانکەرؽو درەوانؽشا ئینؽ سەرۋ درونایشا درونا.
ئامەنتیقەو ئؽمەو وەردەشتەو دەگؽ و زەمینەکاو لاو داری و دەرەیاوی و هارەمەڕیاو سەبانؽ گەنمؽش فرە جوانؽ بؽنؽ، گەنمؽ (گوڵەڕووتە، مەکسیبا، گوڵەسیاوە، چۊرەک، ڕەشداس...هەنیچتەر)، بەتایبە گەنمؽ (چۊرەک)ؽ پەی ساوەری وؽنەشا نەبؽ، ئؽمە گرﮆ جارؽ ئەر وؽما ئا نەوعە گەنمؽما نەبؽنؽ گؽڵؽنمؽ کؽ دەگانە ئی گەنمؽشە هەنؽ، بازؽش ( بڕؽش) لاوە ئارؽنمؽ پەی ساوەری.
پؽسە واتما دماو ڕوتیایۋو درەوکەرڎەی گەنما، جا چا کاتو سەردەمەنە هیچ چؽوؽ فرە نەبؽ، خاستەرین واردە واردەو ساوەری بؽ، بە ئیسەیچۋ، ئیسەیچ (ئیسەتؽچ) حەر خاستەرینا و دانسقەنو چاشتیانەو واردەنگاکانە یۆن جە واردە فرە داواکریاو فرە خەڵک حەزش چەنەشاو چوون یۆن جە واردە بە هازەکا پەی لاشەو ئانزای.
ئەﮆام: ئانە ڕۊڵە چی مەلی چەنی ئا کوڕو مامویتە کوچؽ خاک باردؽ با ئا بانجؽڵەیما ناومؽ خەریکا گەنمؽ یاوؽنؽ پەنە، خوڎا یاربۋ ساوەرؽ عال گرینمؽ پەی ئؽساڵیما.
سەروچەما ئەﮆا گېیان.
مامۋ ئامانا هەرەکەم دەی، چەنی یۋ جە زارۆڵەکاﮆ (کوڕەکاﮆ) بؽم چەنی کوچؽ خاک بارمؽ جە کانە خاکەکاو تەمو تەپییۋ، ئەﮆؽم وات بانجؽڵەکەیما ناومؽ، چوون گەرەکمانە کوچؽ ساوەر گرینمؽ ۋەرو ئانەیە سەرو ساناڵەکؽوە یاومؽشۋ.
خاس کوڕو مامویش ئانە هەرەکەو وتۋمەبەرەکؽچ بەردؽ پەڕەش کەردؽ خاکی جوان وەلؽ وریاو وؽتا بیدؽ، هەرەکە عەزیەتتا نەﮆۋ، نەوزۋتارە.
جا ڕارە خەڵکی تەریچ پؽسەو ئؽمە وینؽما پەی خاکی ملا وؽشاو هەرەکاشا، تادلؽ ڕاسە دەگؽ لوایمؽ چەنی کوڕەکەو مامویم مڎیەو خەڵک هاوارو دەنگەدەنگشا، هەکە یاودؽ پەنە کناچؽ کانە خاکەکانە بیؽنە چؽرو خاکیۋ فریا گندؽ؟
ئؽمەو خەڵکای تەریچ داما چوارناڵ وؽما یاونا کانە خاکەکاو تەموتەپی وەرانوەرو مەکتەبەکەو کەماڵ ئاوایۋ سەرسوچو خەرمانەکەو مەلامحەﮆیۋ، وؽما یاونا کانەکاو خؽرا، خاس بی کناچؽما بەرئارڎە، شوکور پەی خوڎای هیچش پەنەنامؽبؽ، چوون فرەش نەتەپابؽ ملەرەو ئؽمەیچ زوو یاوایمؽ سەرش، خوڎایچ ڕۋش نەتەمامنؽبؽ، تومەس کناچؽ لالۋ محمەﮆو لالۋجافری بؽ واڵؽ (م.مەلا مسەفا)ی بؽ.
ئیتر فرە سوپاسو خوڎایما کەرﮆ هەکە هیچش پەنە ناما بؽ.
ئؽمەیچ بە تەرسەولەرزۋ و حەزەرۋ کانە خاکەکانە ورﮆەورﮆە خاک کەنؽنمؽ، جا خاکو چؽشی ئەجۋ گەچا چەرمەو جوانو فؽنکو شؽڎار و گریکڎار، بە پاچو پاچەکۋڵەکەی جوان تۊمەبەرەکؽما پەڕکەرڎەو گؽڵایمؽوە.
جا ئانە ڕاسیش بۋ دوؽ یاگؽوە ئؽمە کانە خاکؽما بؽتؽ حەر دویچ تەموو تەپوتلەوەریۋ، یۋشا ئانەبؽ هەکە باسما کەرﮆ، (وەرانوەرو مەکتەبەکەو کەماڵ ئاوایۋ)، ئەوی تەرشا وەرانوەرو تفەوتەپیۋ، ئاﮆیچ خاکؽ زەردی جوانش بؽ.
جا ئی خاکیە پەی فرەو چؽوا بەکارش ئارؽنمؽ حەر جە (کەلا دروسکەرڎەیۆ گؽرەش حەتا ئارگا، قولەپاسارگؽرتەیرە، هەڕەبان، یانەناوای، دیوارو یانە ناوای، همار ناوای، کەپر ناوای، ساناڵەناوای..فرؽتەریچ).
جا ویرما پاخاکەیە کەلای هەڕینش پەنە دروسکەرؽنمؽ، کوچؽ چا خاکییە تەڕ کەرؽنمؽ ئەڼەو کەلؽوە گولانەی، ورﮆە ورﮆە دلؽ لەواسەیما ئارؽنمؽو بەرؽنمؽش ، سوڕش دؽنمؽ و خرتش کەرؽنمؽوە، ئەڼەو کەلؽوە (کەلا شیشەین)یش پەنە کەرؽنمؽ، ئیتر بە هەوەسو وؽما کەلؽش پەنە دروسکەرؽنمی و گەمەشا پەنە کەرؽنمؽ.
جا ئی خاک ناوایەو ساناڵە دروسکەرڎەیە ئیسیفاﮆؽ فرەش بؽ پەی فرەو چؽوا پؽسە:
*ساوەر یاوایۋ.
* ڕب دای وەرو وەری دلی سینیە گەوراو تەشتە گەورانە.
*پەی ڕبە هەنار دای وەرەتاوی، حەر پاسە پەی وشککەرڎەی دڼە هەنار (تش).
پەی وەز پاککەرڎەیو وشککەرڎەیو وەز ژمارای.
* باینجانە سورؽ دای وەرو وەری تا وشکؽ باوە پەی زمسانی.
* پەی شەلەمین نیایۋ، کەشک وشک کەرڎەی.
* پەی هەنجیر وشکەرڎەی و لەپۆرت وشکەرڎەیو دای وەرو وەری.
* پەی تەکنایرەی سەرە ڕۊجیارپەرساو وشکەرڎەیشاو دای وەرو وەرو تۋمەکەی.
*پەی تۋم شەتڵ وشککەرڎەی و دای وەروەری تۊم شەتڵەکەی.
*پەی گزی وشککەرڎەی.
*پەی کونجی وشککەرڎەی.
* پەی دای وەروەری و وشککەرڎەی فرەو مؽوەکا پؽسە:
(تفی، شؽڵانؽ، هەڵوچؽ، هەنگوری پەی هەچکوچا، تۋم شۋتی و تۋم کاڵەکو خەیارو کولەکؽ).
پەی دای وەروەرو ( ئاردی، خەلە، برنج)، هەکە گەرمایؽ کرما دؽبانە.
*پەی دای وایرەی ساوەرو وڵۆشەی تازؽ.
*پەی پاککەرڎەی گەنما، کەمو وؽچندایشا.
* پەی فرەوچؽوای تەریچ ئشؽو، بەکارش ئارؽنمؽ.. (فرؽتەری).
هیدایەت هۆرامی.[1]