‍ سەیدی هورامی و مەشقو عەشقی و دەروونمایەو تەنزێ
نویستەی: #عادل محەمەدپوور#
فەلسەفەی هونەری و ئێستێعارەی تەورەریی سەیدی، ئەوەخېزنیی شێعرێنە عەشق و شەیدایین. هێژمۆنی عەشقی سەرو ئی شاعێریوە فرەن کە هیچ کات (love)ی ئینگلیسی و تاخێت (حب)ی عەرەبی نمەتاۋان تەیفی مێغناتیسی عەشقی نیشانە بدان. سەرجەم ژیوای سەیدی کەیلو ئەزمونو عەشقین. مەکتەبخانەنە مەشقوو عەشقیش کەرڎەن؛ بە عەشق مۆرێ دڵیش هەتایی هۆرکەڼێنە؛ تاکو زیڼە بېیەن ڕاش نەکەوتێنە لاو ژیری؛ پېسە مەجنوونی هەرد و کۊنە، ئەراگېڵ بېیەن و بە دەردەو عەشقیوە تلیانەوە:
تا وانام کېتاب، دەرس عەشقم وەند
مۆر دڵ بە سەجع نام عەشقم کەند
جە مەکتەبخانان تا کە مەشقم کەرد
عالەم مەزانان، مەشق عەشقم کەرد...
بە ساڎاری عەشق، یاوام بە پیری
ئەسڵەن ڕام نەکەوت من وە لای ژیری
سەیدی تا زیندەن هەر بەی دەردەوە
چوون مەجنوون وێڵەن بە ڕووی هەر دەوە.      
یا یاگېوتەرنە ماچۊ: ئەر بێ و نیشاتەم پەی نارا، هاکا ڕاو عەشقینە قارم گېرت و پېسەو مووسای بە مۆعجێزە، عاساو شێعرێم شانارە و ژیوارەم کەرڎە زرێبارە: 
کاتېوت زانا گېرەم قارە،  پېسەو مووسای عەسام شارە
ژیوارم کەرد زرێبارە،  نیشات ئەر بەی تۊم پەی نارە.          
سەیدی جە شێعرێوی فارسینە، ماچۊ:
واعظ خموش از گفتگو، من عاشق و دیوانەام
ناید بە گوشم پند تو، من عاشق و دیوانەام.
صیدی! ز عشق ئان صنم، شیدا شدم دیوانە هم
از سرزنش کردن چە غم؟ من عاشق و دیوانەام.               
مەولانایچ هەرچی مایەنە واتەنش:
حیلت ڕها کن عاشقا، دیوانەشو دیوانە شو
وندر دل ئاتش درئا، پروانە شو پروانە شو
هم خویش ڕا بیگانە کن هم خانە ڕا ویرانە کن
وانگە بېیا با عاشقان همخانە شو همخانە شو.   
ئی نموونانە وێناشا مەنفییەتی زوانی و مایەگانوو تەنزێن و کۆدژکارەکاش کە شاعێرێ گەورێ کە گوزارەو خەبەری پەیامەکەی وەرادیم کەراوە. ژیری و شێتی و دېوانە بېیەی پارادۆکس نمانێ و هەر مانایێشا هەن و مەنتێقنە کۊ نمەکریاوە، بەڵام مەنتێقی هونەری سەیدینە و شاعێرانە کۆکریاینێوە و دەلالەتوو تەنزێش پەنە هۆنیانەوە و یاوان سێدقی هونەری وېش:
ئەر ژیرنی شێتە، بگنە نە ڕای عەشق
با بەیۆ ناڵە و دەنگ و سەڎای عەشق.     
سەیدی بە دیایێوی تەنزانەی پارادۆکسیکاڵ، چی بەیتێنە خەریکا چنی دڵیش مۆنۆلۆگ کەرۊ و دۆنایش دۆنۆ کە پەنەش سەلەمنۆ، نەکا فێڵێ کەرۊ و نەیاوۆ چڵەپۆپەو عەشقی. پی جۊرە بە شێت خێتابش کەرۊ و ماچۊش پەنە: 
ئەی دڵەی شێت و دېوانە! ئەر چنی وېت ڕاسنی و ژیرنی، بگنە ڕاو عەشقی تاکو نەوا و زایەڵەو عەشقیت فرەتەر زرنگیۊوە.
مەولانا عارفەن و زاهێد؛ سەیدیچ هەرپاسە، دەرسوو وەعزیشا وانان، بە دیدی تەنزانە و ڕەخنەی نەنفیوازانەوە هیچ کە ملا گژێ واعێزەکارە، وێچشا موزا چېرو تێخوو ڕەخنەی و جە بازنەو یاسای باوی لا مڎانە و ملانە گژێ لۆمەکەراو عەشقیرە و داوا کەرا ئاڎېچ بەیا و هاوماڵێ عەشقی با، تاکو دەردەشا فام بکەرانێ. چنی ئانەیە کە سەیدی ڕاڕەو ڕاو عەشقین و باکش نییا ئەو لۆمەو لۆمەکەرا؛ ڕېندانە ڕەخنێوی تەنزانەی نەرێنیچ ئاراستەو ئانیشا کەرۊ کە لۆمەش کەرانێ و ماچۊ دەینتا بە گەردەنم، شمە دروێ مڎەیدێ، گرڎ عاشقێندێ، دەی ئەر پېسە نییا بەیدې و تێخ بنیەیدێ ملم: 
من جە سالکان ڕای عەشقم دایېم
یا شێخ! لاقەیدم جە لۆمەی لایم.
ئەر عاشق نەبان یەکسەر مەڵڵا و شێخ
فتوا بۊ سەیدی سەر بڕان بە تێخ.