نووسینی: شەریف فەلاح
لە سەرەتای سەدەی شانزیەمی زایینی ئیمپراتۆری شیعە مەزهەبی سەفەویان، وەک ڕکابەرێک لە بەرانبەر ئیمپراتۆری سوننە مەزهەبی عوسمانیدا خۆی دەرخست و بە مەبەستی سەپاندن و هەژمۆنیی ئایدۆلۆژیا و مەزهەبی شیعە و چەند هۆیەکی دیکە، لەگەڵی کەوتە ململانێیەوە.
زێدی و نیشتمانی کورد لەم گێروکێشەیەدا کەوتە بەر پەلامار و ئیدیعای هەردوو ئیمپراتۆرەکەوە. لە ساڵی 1514ی زایینی، لە ناوچەی “چالدێران” کە ئێستە ناحیەیەکی سەر بە پارێزگای ورمێیە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان تێهەڵچوونێکی توند و خوێناوی لە نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆییەدا ڕووی دا کە بە “شەڕی چالدێران” ناسراوە، لەو شەڕەدا ئیمپراتۆری عوسمانی بەسەر ئێراندا سەرکەوت. لە ئەنجامدا نەتەوە و نیشتمانی کورد لەلایەن ئەو زلهێزەی ناوچەوە لێک ترازا و دابەش کرا و بەشێکی کەوتە بەر ئیمپراتۆری عوسمانی و ئەو بەشەکەی دیکەشی بە ئیمپراتۆریی سەفەوی بڕا.
ئێڵ و عەشیرە و هۆزە کوردەکان لە سەردەمی دەسەڵاتی شاعەباسی سەفەوی ساڵی 1598ی زایینی، یان بەپێی سەرچاوەکانی دیکە 1602ی زایینی (لە ناوچەکانی نێوان ڕۆژئاوای گۆلی ورمێ و دەوروبەری گۆلی وان و باشووری ڕووباری ئەرەس بۆ ناوچەی خوراسان لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێران دوور خرانەوە و کۆچێنران).
دکتۆر “کەلیموڵلا تەوەحودی” کە بە باوکی مێژووی کورەکانی خوراسان ناسراوە، لە کتێبە بەنرخەکەی “حەرەکەتی مێژوویی کورد بۆ خوراسان”دا دەنووسێ : “ئەو پەنجا هەزار ماڵباتە کورد لە ئێڵی گەورەی 1ـ زەعفەرانلوو 2ـ شادلوو 3ـقەراچورلوو و بەشێکیشیان لە هۆزی جەلالی و عەشیرەی گەورەی شکاک بوون کە بەڕای ئەو مێژوونووسە هۆکاری ئەو هەڵکەندن و کۆچاندنەش بەتەواوەتی سیاسی بوو. هۆز و عەشیرە کوردەکان نێردرانە خوراسان هەتا لەلایەک لە بەرانبەر هێرشە بەردەوام و یەک لەدوای یەکەکانی “ئۆزبەک”ەکاندا بەرگری لە پارێزگای خوراسان بکەن و لەلایەکی دیکەشەوە جیاکردنەوەی و لێکترازانی کوردەکان لە یەکتر دەبووە هۆی لاوازیی هێزیان لە کوردستان کە ئەوکات ویست و داخوازییەکان جێگەی ڕەزامەندی و بە ویستی شاعەباس نەبووە.
کوردە دوورخراوەکان بۆ خوراسان بەهۆی ئازایەتی و بەهێزی و شارەزایی لە شەڕدا، توانیان هێرشبەرە ئۆزبەکەکان لە ناوچەکانی خوراسان دوور بخەنەوە و ئەو ناوچانەش کە داگیر کرابوون، کۆنترۆڵ بکەنەوە. کوردە دوورخراوەکان بۆ خوراسان پاش ئەو دەسکەوتانە لەوێ وەک سامان و نیشتمانی هەقیقی و مافی سەرەکیی خۆیان و بە ڕەزامەندی و هاندانی شاعەباسی سەفەوی نیشتەجێ بوون و لە بەرانبەر پاراستنی ئەو ناوچە سنوورییانەدا لەدانی باج و سەرانە بەری کران.
ناوچەیەکیان هاوشێوەی خۆبەڕێوەبەری پێکەوە نا.
لەڕاستیدا کوردە دوور خراوەکان لەژێر ناوی پارێزەری شەرەف و کەرامەتی سنوورەکانی ئێران بۆ هەمیشە لە خوراسان نیشتەجێ بوون و لە زێد و وار و کلتووری هەزار ساڵەی خۆیان دابڕان و ئەو شوێنەی کە کوردی خوراسانی لی َدەژین لە هەندێ سەرچاوەدا بە کوردخانە ناسراوە.
کوردخانە دەکەوێتە کوێی خوراسانەوە؟
خوراسان ناوچەیەکی گەورە و پانوبەرینە. نزیکەی هەموو سنوری ڕۆژهەڵاتی ئێران دەگرێتەوە، واتە لەلای ڕۆژهەڵات، لە سنووری تورکمەنستان لە باکورەوە، بە درێژایی سنووری ئەفغانستان دادەکشێت، تا بۆ سنووری پاکستان درێژ دەبێتەوە. لە ڕۆژئاواش، بیابانی گەورە و قاتوقڕی (لووت)، لە هەرێمەکانی دیکەی ناوەڕاستی ئێرانی دادەبڕێت. هەرێمەکە کراوەتە سێ ئوستان: باکوری خوراسان، خوراسانی ڕەزەوی و خوراسانی باشوور.
کوردەکان بە زۆری لەوپەڕی باکوور، لە پارێزگای باکووری خوراسان، لە چەند شار و شارۆچکەیەک و دێهاتی تایبەت بەخۆیان دەژین. کوردەکان بۆخۆیان ژمارەی خۆیان بە پتر لە 2 ملیۆن کەس دەخەمڵێنن.
کوردخانە:
کوردانی ئەو دەڤەرە، لە 22 هۆزی گەورە و 122 بنەماڵەی بچووکتر پێکهاتوون و ئەوان بە خاک و وڵاتی خۆیان دەڵێن (کوردخانە). ڕووبەری گشتیی خاکی کوردان، یان کوردخانە، بریتیە لە 64.144، شەست و چوار هەزار و سەت و چل و چوار کیلۆمەتری چوارگۆشە. بۆ ئەوەی لە گەورەیی و پان و پۆڕی ئەو خاکە بگەین با لەگەڵ ڕووبەری چەند وڵاتێکی ناسراوی دنیا، بەراوردی بکەین. ڕووبەری قەتەر 11 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشەیە. ڕووبەری تەیمووری ڕۆژهەڵات 14 هەزار و 600 کیلۆمەتری چوارگۆشەیە. هەروەک سلۆڤێنیا 20 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە.
ئیسرائیل 21 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەلبانیا 29 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەرمەنستان 29 هەزار و 800 کیلۆمەتری چوارگۆشە. بەلجیکا 31 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. مۆلداڤیا 34 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. تایوان 36 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. سویسرا 41 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. هۆڵەندا 42 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. دانیمارک 43 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. کورواتیا 57 هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. وەک دەردەکەوێت، هەموو ئەو دەوڵەتە ناسراوانەی سەرەوە، هەروەک زۆری دیکەش، بە ڕووبەر لە کوردخانە بچووکترن.
جگە لە کوردخانە، ژمارەیەکی زۆر کوردی ناوچەکە، بۆ ئیش و کار، یان هۆکاری دیکە لە دەرەوەی کوردخانە و لە شارە گەورەکانی خوراسان دەژین. وەک مەشهەد، نیشابوور و سەبزەوار. هەندێک سەرچاوە تەنیا ژمارەی کوردانی دانیشتووی (مەشهەد)، بە 400 هەزار کەس دەخەمڵێنن. دیارە زۆری دیش، بەهۆی خوێندن و کارەوە پەڕیوەی شارەکانی دیکە ئێران، وەکوو تاران بوون.
ئەگەر پێناسەی تۆپۆگرافیای کوردخانە بکەین، ئەوا دەڵێین ناوچەیەکی شاخاویی بە پیتە. دوو ڕووباری تێدایە. ئاست و ڕێژەی باران بارین، لە ناوچەکە بەرزە. کشتوکاڵ بە ڕێژەیەکی بەرز دەکرێت. لە هەردوو ناوچەکانی قووچان و ڕاز، نەوت و گاز بە بڕێکی کەم دۆزراونەتەوە.
کوردانی خوراسان، هەروەک کوردانی ناو کوردستان، خاوەنی سامانێکی گەورە و دەوڵەمەندی فۆلکلۆرین. ئەوان دابونەریت و فۆلکلۆری خۆیان، بە شێوەی جۆراوجۆر و، نەوە دوای نەوە، تا ئەمڕۆ پاراستووە. تا سەرەتای سەدەی بیستەمیش، کوردانی ناوچەکە بەگشتی خەریکی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری، (شوانکارەیی) بوون. ئێستە لەوێش وەک هەر شوێنێکی دیکە کار و پیشەی جۆراوجۆر سەریانهەڵداوە. لە شارەکانیشیاندا بەتایبەت قووچان و شیروانە، هەروەها بجنورد، ئەسفەرایین و تا ڕادەیەک شارەکانی دیکش، کار و پیشەی باوی شاری و فەرمانبەری لە دەزگاکانی دەوڵەت، شانبەشانی دووکانداری و بازرگانی، باوە. گەورەترین شارەکانی ناوچە کوردنشینەکانی خوراسان بریتین لە: قووچان، بجنوورد، ئەسفەراین، چناران، فارووج، باجگیران، دەرەگەز، کەلات، لایین، مانە و سملقان، ڕاز و ڕادکان، کە زۆرینە یان نزیک بە زۆرینەی گوند و لادێییەکانی سەر بەو شارانەش هاووڵاتییانی کوردن کە زۆربەیان سەرقاڵی ئاژەڵداری و کشتوکاڵن.
بە گوێرەی هەندێک سەرچاوە 60% لە سەدی کوردانی ئەوێ، هێشتا لادێ نشینن و، کاری ئاژەڵداری و جوتیاری دەکەن. 35% لە سەدی دانیشتوانیش، لە شارەکان نیشتەجێن. هەروەک 5%یان، هێشتا بە ژیانی کۆچەری، یان ڕەوەندی دەژین و کوێستان و گەرمیان دەکەن. ئەم شێوە ژیانە سەرەتاییەی کوردان، لە لادێ و ئاژەڵداری، یان ڕەوەندی و کوێستان و گەرمێن کردن، هۆکاری سەرەکیی پاراستنی زمان و دابونەریتی دیکە وەک جلوبەرگ و خواردن و ئاواز و گۆرانی و داستان و لاوکەکانیان بووە.
گرنگترین ڕووبار لەو ناوچەیە، ڕووباری “ئەترەک”ە کەلە کوێستانەکانی “هەزار مەسجد”ەوە سەرچاوە دەگرن و دەڕێژتە زەریای خەزەرەوە. گەورە و بەرزترین کێو و شاخەکانی ناوچە کوردنشینەکانی خوراسان بریتین لە: هەزار مەسجد لە ڕۆژهەڵات، بینالوود لە باشووری ڕۆژهەڵات، شاجیهان لە باشوور، ئاڵاداغ لە ڕۆژئاوا و کێوی گولیل لە باکوور کە هاوسنووری وڵاتی تورکەمەنستانە.
هەموویان بە شێوەزاری کورمانجیی سەروو دەئاخڤێن و بەو پێیەی کە ماوەی زیاتر لە 400 ساڵە لە نیشتمان، زمان و کولتووری دایکیی خۆیان دوور خراونەتەوە، هەروەها چەند هۆیەکی دیکەی وەک هەڵاواردنی زمانی، فەرهەنگی ئابووری بەتەواوەتی لەلایەن دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانەوە پەراوێز خراون.
وەگەڕ نەخستنی دەسمایەی حکوومەتی لەو ناوچانەی کە کوردی تێدا دەژی، پشتگوێ خستنی بەرپرسانی حکوومەتی بوونەتە هۆی ئەوەی کە گەشە و بووژانەوەی ئەو ناوچانە بگاتە کەمترین ئاستی خۆی، لە بەرانبەردا دێوەزمەی هەژاری، تووشبوون بە مادە هۆشبەرەکان و بێکاری و خەسار و دیاردە کۆمەڵایەتییەکان باڵ بەسەر ئەو ناوچانەدا بکێشێ. هەرچەند ئەو گرفت و دیاردانە لە ناوچەکانی دیکەی ئێرانیش بەدی دەکرێن، بەڵام سیاسەتی دوژمنکارانە لە هەندێ ناوچە بە ئەنقەست ڕەچاو دەکرێت.
ماوەی نزیک بە دوو دەیەیە کوردانی خوراسان لەژێر کاریگەری و هێژمۆنیی گوتاری نەتەوەیی و بووژانەوەی فەرهەنگی نەتەوەی کورد بەگشتی و بەتایبەتی گەشە و بووژانەوەی کولتووری لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەستیان داوەتە بزاوت و ڕاسانێک و لەسەر بنەما و ڕیشەی ئەدەبیات و زمان و کولتووری دێرینی نەتەوەیی بەدوای ناسنامەی خۆیانەوەن. ئەم جووڵانەوە فەرهەنگییە لەئاستی میدیا کوردییەکاندا بە زەقی دەبنینرێ، بۆیە کەوتوونەتە ژێر چاودێری و کۆنترۆڵی توندی دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەکانی حکوومەت و چالاکانی فەرهەنگی، مەدەنی و سیاسی و هونەریی کوردی خوراسان دەگیرێن و لەژێر زەخت و گوشار دان و هەتا ئێستە دەیان چالاکوانی فەرهەنگی، مەدەنی، نووسەر، شاعیر، هونەرمەند و خوێندکاری کوردی خوراسان دەستبەسەر و ڕاپێچی زیندان و ناوەندە ئەمنییەکان کراون.
ناوەندەکانی فێرکاریی زمانی کوردی، ڕێکخراو و دامەزراوەی سیاسی و مەدەنیی کورد و تەنانەت غەیرە کوردیش لەو ناوچانە بەتەواوەتی قەدەغەن و لەگەڵ ئەو کەسانەی هەوڵی ڕێکخستنی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و سیاسی بدەن، بە توندی هەڵسوکەوت دەکرێت.
گرتنەبەری ئەم سیاسەتانە لەڕاستای ئاسمیلاسیۆنی کولتووری و زمانیدا دەکرێن هەتا زیاتر لە ڕەگ و ڕیشە و ناسنامەی خۆیان دوور کەونەوە و لەناو کولتوور و زمانی باڵادەستدا بتوێنەوە.
ئەوەی گرنگە و دەبێ جەختی لەسەر بکرێتەوە، سەرەڕای ئەو زەخت و گوشارانەی بە درێژایی 400 ساڵ لەلایەن حکوومەتە جۆراوجۆرەکانەوە لەباری کولتووری و سیاسییەوە لەسەریان بووە، بەڵام پێداگرییان لەسەر پاراستنی زمان و ئەدەب و کولتووری خۆماڵی و ڕەسەنی خۆیان کردووە.
فۆلکلۆر و زمان و ئەدەبی زارەکی، پاراستنی دابونەریت و کولتوورە ڕەسەن و دێرینەکان یەک لەو بوارانەیە بە نهێنی و شاراوەیی کاریان لەسەر کردووە و بە گیان و دڵ پاراستوویانە.
لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا شان بەشانی ڕەوت و جمشتی ڕۆشنبیری و بووژانەوەی فەرهەنگی و زمانی لە شارەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، لەوێش جموجۆڵ و بووژانەوەی فەرهەنگی لە ئاستێکی بەریندا دەستی پێکرد.
بە چوونی ڕێژەی زۆری خوێندکارانی کوردی ئەو ناوچانە بۆ زانکۆکانی مەشهەد و تاران و ئاشنابوونیان لەگەڵ خوێندکارانی دیکەی کورد و دامەزرانی پەیوەندیی لە نێوان نووسەر، ڕۆشنبیر و نوخبەکاندا ئیتر گوتاری نەتەوەیی و دۆزینەوەی ناسنامە لەلایان بووەتە بابەتی سەرەکی و ئەم پرسە لەناو زۆربەی توێژەکانی کوردانی خوراساندا ڕووی لە گەشەکردن کرد.
ئەگەرچی کوردەکانی خوراسان بە سنوور و جوغرافیا لە چەقی پرسەکانی کوردستان دوورن، بەڵام زەخت و گوشار و دووری نەیتوانیوە ناسنامەی کوردایەتییان لێ زەوت بکات و هەردەم بیر و خەیاڵیان لەلای زێد و نیشتمانی دایکیی خۆیان کوردستان.
ناکرێ باسی مێژوو، زمان و ئەدەب و فەرهەنگی کوردانی خوراسان بکەین و باسی ڕۆڵ و کاریگەریی ڕۆشنبیر و نووسەرانی دڵسۆز و خۆنەویستی کوردی ئەو ناوچەیە نەکەین. یەک لەو نووسەر و مێژوونوسە پشوودرێژانە “کەلیموڵلا تەوەحودی”یە کەلە بووژانەوەی زمان و ئەدەب و پێگەیاندنی لاوان و خوێندکاران و هاندانی چالاکانی فەرهەنگی و بەگشتی زیندووکردنی ناسنامەی نەتەوەیی کوردانی خوراساندا ڕۆڵی کارا و پێشەنگی گێڕاوە.
لەباری مۆسیقا ڕەسەنەوە کوردەکانی خوراسان خاوەنی پاشخانێکی دەوڵەمەندن و لەم بارەوە چەندین گۆرانیبێژ و ژەنیاری میللیی و نوێخوازییان هەیە و ئێستە چەند گرووپێک لەو ناوچەیە سەرقاڵی کارن کە گرووپی “کوات” ناسراوترینیانە.
لێرەدا ئاماژە بەناوی هەندێ لە ئوستوورەکانی بواری شیعر، مێژوو، ئەدەب و هونەری کوردەکانی خوراسان دەکەین.
لە سەردەمی ئەفشاریە و زەندییەکان: کەسێکی وەک میزا حەبیبوڵلا مستەوفی شاعیری حیماسیی ناسروی کوردە و دیوانی “مەحموود نامە” بەرهەمی ئەوە. لە دەوری قاجارییەکان کەسێکی وەک “جەعفەر قولی زەنگلی” شاعیر و هونەرمەندی میللی بواری مەقام و ئوستوورەیی کوردەکانی خوراسان سەرهەڵدەدات کە بە هۆنراوە و میللی، حیماسی و ئوستوورەییەکانی بە زاراوەی کورمانجیی سەروو مێژووی ڕووداو و کارەساتەکانی ناوچەکە و ئێرای تۆمار کردووە. لە دەورەی دووەمی قاجارییەکاندا دەتوانین ئاماژە بە “مەلا ئیسماعیل بوغانلوو” و مەلا “عەلی ڕازی” ناسراو بە (بێچارە) و “حاج محەمەد بوغانلوو” بکەین. لە دەرەی سێیەمی قاجارییەکاندا کەسێکی وەک “سەردار عیوەز خان” سەرهەڵدەدات کە سەرۆکی ئێلی جەلالی بووە و کەسێکی شۆڕشگێر و قارەمان بووە و لە بواری ئەدەب و شیعریشدا دەستی بالای هەبووە. هەروەها “ئاهەنگ حەجۆ خان”، “ئاهەنگ خوداوەردی سەردار”.
لە سەردەمی پالەویدا کەسانێکی وەک: “حەیدەر ڕشوانلوو، هەیبەتوڵلا ناتقی، عەلی مێهرەو پەیدا بوون کەل بورای ئەدەب و شعر و زمانی کوردیدا چالاک بوون.
سەردەمی کۆماری ئیسلامی: کەلیموڵڵا تەوەحودی (کانیماڵ) نووسەر، مێژوونوس کە بە خۆی و ماڵبات و کەسوکارییەوە هەموو ژیانیان لەپێناو بووژانەوەی فەرهەنگ و مێژوو و هونەری کوردانی خوراساندا تەرخان کردووە و لەم بارەوە جیا لە کتێبی 6بەرگیی “حەرەکەتی مێژوویی کورد بۆ خوراسان” چەندین پەرتووکی دیکەی لە بواری جیاجیادا چاپ و بڵاو کردووەتەوە. لەناو نەوەی ئێستاشدا دەتوانین ئاماژە بە ناوی ئەم کەسانە بکەین: “سمایل حوسێنپور، حەسەن ڕەوشەن، عەلی جەلایر، جەواد ڕەزایی، حەمید حوسێن عەلی پور، مەحموود فەرخوندە، عەلی ڕەحمەتی، حەمید نەجەفزادە، ئیبراهیم شمشێریان، کیان ەەبانی، غوڵامڕەزا محەمەدی، حوسێن قیاسی ئابادی، کەریم ئەکبەرزادە، فەرامەرز ڕۆستەمی، بەرات سەعادەتزادە، ڕەزا موسەلڕەزایی، محەمەد بەراتیان، غوڵامحسێن عەباسزادە، و خاتوون قەیتاقی، سەعادەتزادە، قادری فەرخوندەو…هتد