دیارە گەلی کورد بەهۆی داگیرکاری لەلایەن داگیرکەرانی کوردستان، بواری ئەوایەن نەبووە ئەرشیفی بوارە جیاجیا کانی ژیانی ڕۆژانەیان بکەن، ئەوەش بۆ چەند هۆیەک دەگەڕیتەوە: داگیرکاری و شەرو وێرانکردنی شارو دێهاتەکانی کوردستان و ئاوارەبوونی دانێشتوانە ڕەسەنەکە بۆ پاراستنی ژیانیان بۆ شوێنێکی دلنیایی تر یانی کورد هەردەم مالی هەردەم لەسەر بار بووە، نەبوونی کیانێکی سەربەخۆیی کوردستان، دەرک پێ نەکردن ونزمی ئاستی هۆشیاری و خوێندەواری.....هتد، برای بەرێزم شاسوار هەرشەمی ژیانی #کاوێس ئاغا#ی بڵاوکردبۆوە، وەک لە نووسینەکەدا دیارە کاوێس زۆرێک لەتەمەنی ژیانی لەلای مالی باپیری شاسوار، مەلا عەبدوڵای هەرشەمی لەگوندی هەرشەمی هەرکیان بەسەر بردووە، کە مردووشە لەوێ نێژراوە، کاوێس ئاغا لە یەکێک لەتیرەکانی هۆزی هەرکییە، لەسالی 1889 لە گوندی چارچەلی لەدایک بووە، باوکی ناوی ئەحمەد ودایکی ناوی لەیلا، ڕەوندوشوانکارە بوونە #گەرمیان# و کوێستانیان کردووە، بەهۆی مردنی باوکی کاوێس ئیدی واز لە ژیانی ڕەوەندایەتی دێنێت، بەهۆی کاریگەری ستران بێژەکانی ئەو سەردەم دەبێتە یەکێک لە لاوک بێژە هەرەناسراوەکان، کاوێس ئاغا لە سالی 1936 کۆچی دوایی دەکات، بەڕۆژ لای یەکێک لە ئاغاکانی گوندی میراخوڕ دەبێت، دیارە ئاغا گومانی ئەوەی لێدەکات یەکێک لە گۆرانییەکانی بەسەر جوانی وبەژن وباڵای ژنی ویی دا هەڵگوتووە بۆیە زۆر بە بێ ویژدانی لەکاوێس ئاغا دەدات، کاوێس ئاغاش ئازارێکی زۆری دەبێت، بە هەر جۆرێک بێت شەو خۆی دەگەیەنێتە دیوەخانی مەڵا عەبدوڵای هەرشەمی لە گوندی هەرشەم، بۆ بەیانییەکەی کاوێس ئاغا لە خەو هەڵناستێت دیارە هەر ئەو شەوە بەهۆی لێدان وئازاری لەشی گیان لەدەست دەدات، مە لا عەبدولا هەر لەگوندی هەرشەم دەینێژێت، بەپێی نووسینەکەی شاسوار هەرشەمی دەبێت لەکاتی زستاندا کۆچی دووایی کردبێت کاوێس ئاغا لەبەر ئەوەی بەفرباران بووەو لێدانی گۆڕیش زەحمەت بووە بۆیە... ڕەشماڵیان هەڵداوە بۆ لێدانی گۆڕەکەی. لەنووسینەکەدا ئاماژەی بەوە داوە کە کۆمپانیایەکی ئەڵمانی گۆرانییەکانی کاوێس ئاغای تۆمار کردووە، دوای پەیوەندیکردن بە بەڕێز شاسوار سەرەداوێکم کەوتە دەست، منیش کەوتمە سۆراخکردن وگەڕان بەدوای کۆمپانیاکە، کۆمپانیاکە ناوی بەیدافۆن، ئەو کۆمپانیایە نەماوە، دوای گەڕان وپشکنینی ئەرشیف من سەر چاوەیەکم دەست کەوت باسی مێژووی کارەکانی ئەو کۆمپانیایە دەکات ئەوە سەردە، گۆرانی لەسەر قەوان تۆمار دەکرا هەر قەوانەوئارم وزانیاری پێویستی کۆمپانیاو گۆرانی بێژی لەسەر نووسراوە.
کۆمپانیای بەیدافۆن، بەپێی زانیاری کتێبی تۆماری ئەڵمانی- ئەتەکێت. -. ئەتەکێت بەمانای لەزگە دێت دیارە هەر لەزگەیەکی قەوان 78rpm- زانیاری تەوای قەوان وکۆمپانیای تۆماری لەسەرە، وەک دیکۆمێنت هەژمار دەکرێت، دیکۆمێنتیش ئەرشیف دەکرێت، کتێبی ناوبراو ڕاپۆرتێکی دەولەمەندی کارەکانی ستۆدیۆی کۆمپانیای ناوبراویان لە بەیروت لە خۆگرتووە، ڕاپۆرت لەلایەن نووسەران میشایل گونرم و شتیڤان پوولی ئامادەکراوە.
دکتۆر میشایل بەیدا لوبنانی خۆی و دوو برای و دوو خزمی لە ئەڵمانیا ژیاون، میشایل بەیدا دکتۆر بووە، بەڵام بازرگانی کردووە، لەسالی 1906 کۆمپانیای تۆمارکردنی بەیدا ڕیکۆردەر دادەمەزرێت بەناوی بەیدا جەلەبرتی بە مەبەستی تۆمارکردنی گۆرانی عەرەبی ونەتەوەکانی تر لە ڕۆژهەلاتی ناوین، دیارە جەلەبرتی یەکێک لەخزمانی دکتۆر بووە، پسپۆڕانی ئەڵمانی کاری تەکنیک و تۆمارکردنی گۆرانی ومۆسیقایان کردووە، دوای ئەوەی کۆمپانیاکە دەفرۆشرێت لەلایەن یەکێک لەخزمەکانی بەناوی فەرجولا بەیدا، لە ڕێککەوتی 6-8- 1912 بەژمارەی 162856 بەناوی دکتۆر میشایل بەیدا فۆن تۆمار کراوە لە بەرلین، ئەتەکێتی کۆمپانیاکەش گۆرانی بەسەر دادێت، چەندین جار کۆمپانیای بەیدا فۆن بەژمارەی جیا تۆمار کراوە بەنیوی دکتۆر دیارە ئەوەش مۆلەت نوێکردنەوە بوون، بە پێی کەتەلۆگێک کە لە مانگی یونی سالی 1928 چاپکراوە تۆمارگەی ئەو کۆمپانیایە لەم شارانە هەبوون: بەیروت، بەرلین، قاهیرە، یافا، موسل، بەغداد، بەسرە، کرمانشان، تەهران، دیارە بەیروت وەک ستۆدیۆی سەرەکی ئەم کۆپمانیایە بووە، کارەکانی ئەم کۆمپانیایە لە ستۆدیۆی بەیروت و سوریە بۆ ماوەی چەند سالێک پۆلینکراوە بە چەند ئەتەکێتی جیاواز:
1 – تۆمارگەی لوبنان- بەیروت- لە ڕۆژهەلاتی ناوین لە نێوان ساڵەکانی 1906- 1914، بە چەندین ناو تۆمار کراون لەسەر قەوانەکان: بە نێوی بەیدا کوزینە جەلەبریتی، بەیدا جەلەبریتی، بەیدا ڕیکۆردە(دیسکوێ عەرەبی)، بەیداریکۆردە سوریە- بەیروت، بەیدا ڕیکۆردە بەیروت- قاهیرە- بەرلین- عەرەبستان جەلەبرێتی، بەیدا فۆن – کۆمپانیای ناسیونال دیسکی تۆریتواکس بووە، چەند بەرهەمێکی عەرەبیان لەسەر قەوان تۆمار کردووە، ڕەنگی قەوانەکان: زێری و ڕەش، زێڕی وسوور، سپی و ڕەش، سپی و سۆر، زێڕی ورەش- ڕۆزا، سپی - زێڕی – سۆر، زێڕی – ڕەش – سپی، ڕەش سۆر زێری- سپی وسۆر، ڕەنگی هەمە جۆر.
2 – سالی 1914- 1923 بەزمانی عەرەبی و یۆنانی چەندین قەوانیان تۆمار کردووە.
3 – 1923- 1928 بەزمانی عەرەبی چەندین قەوان تۆمارکردووە.
4 – 1928 – 1933 بەزمانی عەرەبی چەندین قەوانیان تۆمارکردووە.
5 – لەنێوان سالی 1933- 1934 قەوانەکانی کاوێس ئاغاو چەندین گۆرانی بێژی عەرەبی وەک: ئەسمەهان، نەجاح سەلاح، حلیم الرومی، سهام ڕفقی، حنان، محمد سەلمان، تۆمار کراوە، بەلام دیاری نەکراوە کامە سال، وەک ئاماژە تەنیا بەسالی 1933- 1934 کراوە، وەک بەرهەمی بەیروت و ڕۆژهەڵاتی ناوین ناسێنراوە.
$کاوێس ئاغا و کۆمپانیای بەیدا فۆن- بەیروت$
شاری موسل بەهۆی ئەوەی شارێکی گەورەو زۆرترین کوردی تێدا دەژیا لە دێر زەمانەوە، هەروەها ناوەندی بازرگانی و ڕێگەوبانی سەرەکی بازرگانی نێوان ولاتانی سوریەو تورکیاوبەغدا بووە، پێشکەوتنی باشی بەخۆیە وە بینییەوە چ لە بوونی چاپخانەو دەرکردنی گۆڤارو ڕۆژنامە وەچ لە بواری بوونی چەندین تۆمارگەی مۆسیقاو گۆرانی. کاوێس ئاغا لەیەکێک لە گۆرانییەکانی باسی بازاڕی موسل دەکات کە دەخوازێت دەست ودیاری بۆ نازدار حەیرانێ بکڕێت، خۆشی زۆرجار سەردانی ئەوشارەی کردبێت، پێ دەچێت تۆماری قەوانەکانی کاوێس ئاغا بەیارمەتی تۆمارگەی شاری موسل کرابێ تەواوی کارەهونەرییەکانی تری بە چاپی سەر قەوانەکەش لە شاری بەیروت کراوە، کاوێس ئاغا دوو قەوانی تۆمار کراوی هەبووە لە کۆمپانیای ناوبراو، بەژمارەکانی: (11- 92211)، (1- 92210). قەوانەکان ڕەنگیان بەبازنەکی ڕەشی پان لەدەوری هەن ناوەڕاستیش زەردی زێڕینە، لە سەرەوە بە نیوەی کەوانە بە ئەڵمانی وعەرەبی نووسراوە بەیدا فۆن، خوارتر وێنەی مامزێک بازدەدا کێشراوە، لەناوەراستی قەوانەکە بەعەرەبی و نووسراوە: گۆرانیبێژی بەناوبانگی کورد کاوێس ئاغا، ناوەکە تەنیا بە ئەلمانی نووسراوە، خوارتر: پیانۆ/ خانە فیفی ناوی مۆسیقاژەنەکەیە، وەک پاراستنی مافی خاوەن بەرهەم بە عەرەبی لە خوارەوە بەنیو کەوانە نووسراوە: قەدەغەیە لە ڕادیۆ بڵاوبکرێتەوە.
بە پێ هێندەک زانیاری هەردوو قەوان لە ئەمریکا بەنرخی 226 دۆلار خراونەتە بازاڕ لەسالی 2014 وە، تا ئێستا هەشت کەس نیازی کرینیان هەبووە.
#یوسف ئەحمەد مەنتک#- ئەڵمانیا
17-12-2018 ڕۆژی دووشەم