لێکۆلینەوەیەک لەلایەن د. #بەهادین ئەحمەد#

=KTML_Bold==KTML_FontSize_Begin=16=KTML_FontSize_Between=پێشەکی=KTML_FontSize_End==KTML_End=
بەدرێژایی مێژوو لەهەرێمی کوردستاندا گەلێک بزووتنەوەی ئایینی و سیاسی و کۆمەڵایەتی سەریانهەڵداوە، کە هەریەکەیان پەیوەندیداربووە بە هەلومەرج و بارودۆخی ئەو سەردەمەی، کە تێیدا سەریهەڵداوە و درووستبووە، بەڵام تێکڕای ئەو بزووتنەوانە، کە یەکێکیان #بزووتنەوەی هەقە#یە، زۆر بەکەمی لەسەریان نووسراوە و توێژینەوەی زانستی و ئەکادیمی تایبەتی و سەربەخۆیان لەسەر ئەنجامدراوە.
لەڕاستیدا ئەنجامدانی توێژینەوەیەکی ئەکادیمی لەسەر ئەم بزووتنەوەیە، کە بەهۆی گۆڕانی بارودۆخ و گۆرانکارییەکان، وێڕای داخراوی بزووتنەوەکە لەڕووی کۆمەڵایەتی و بوونی تەمومژ و گومان و قسە و باسی هەمەجۆر لەسەریان لەلایەک و کەمی کتێب و سەرچاوەی زانستی و زانیاری ورد و تەواو و باوەڕپێکراو لەسەر بزووتنەوەکە، وای کردووە ئەنجامدانی توێژینەوەکە کارێکی قورس و پڕ زەحمەت بێت.

=KTML_Bold==KTML_FontSize_Begin=16=KTML_FontSize_Between=مێژووی بزووتنەوەی هەقە لە هەرێمی کوردستان (بەشی دووەم 02)=KTML_FontSize_End==KTML_End=

=KTML_Bold==KTML_FontSize_Begin=14=KTML_FontSize_Between=باسی یەکەم: چەمک و پێناسەی هەقە=KTML_FontSize_End==KTML_End=
وشەی (الحق) یەکێکە لەناو و سیفەتەکانی خوای پەروەردگار، لەزمانی کوردیشدا هەق (حەق) هەروەکو لەفەرهەنگە کوردییەکاندا بەواتای (ڕەوا، کرێ، بەش، ڕاست و درووست، کۆڵین و دانەوە) هاتووە(24).
 لە قورئانی پیرۆزدا (194) جار ئەم وشەیە هاتووە، کە بەواتای جیا جیا هاتوون، لەوانە خوای گەورە، موسوڵمانان، ڕێبازی ئیسلام، قورئان، ڕاستی و ماف و...هتد (25).
بەڵگەی ئایەتە پیرۆزەکانی قورئان هەروەکو خوای گەورە دەفەرموێت:
1- (ذلک بأن الله هو الحق)(26).(الحق) لێرەدامەبەست (الله) جلجلالە.
2- (ألم يأن للذين آمنوا أن تخشع قلوبهم لذکر الله وما نزل من الحق)(27).(الحق) مەبەست(القرآن)ة.
3- (ذلک بأن الذين کفروا اتبعوا الباطل وإن الذين آمنوا اتبعوا الحق من ڕبهم)(28).(الحق) ليَرةدامةبةستليَیرَيَبازیئيسلاموموسولَمانانة.
4- (فلما أنجاهم إذا هم يبغون في الأرض بغير الحق)(29). (الحق) لێرەدا بەواتای (ماف و ڕاستی و درووستییە).
5- (له دعوة الحق)(30). لێرەدا (الحق) بەواتایبانگەوازبۆڕێبازیئیسلامدێت.
سەبارەت بە پەیوەندی ڕێبازی هەقە بەئیسلامەوە لەوەوە هاتووە، کە شوێنکەوتووانی ئەم ڕێبازە بۆ هەر شتێک وشەی (حەق)یان بەکارهێناوە (واتە: کارەکە ڕاست و ڕەوانە)، پێیان وابووە کە ڕێبازەکەیان لەئایینی ئیسلام وەرگیراوە، کە ڕێبازێکی هەق و ڕاستە(31)، بەڵام (د.حوسێن خەلیقی) پێی وایە: (هەقە لەسەرەتادا زۆرتر ئەم زاراوەیە لای ئەوانەوە دەرکەوتووە و بەکارهاتووە، کە لەحاڵەتی زیکری نهێنی و خۆتەرخانکردن بۆ بەندایەتی خوا، لەخەیاڵێکی قووڵ دا بوون. ئەمانە، کەوتوونەتە حاڵەتێکی بێهۆشی و بێئاگایی لەخۆیان و لەدەوروبەریان)(32).
لەبەرامبەردا (محەمەدی مەلا کەریم) دەنووسێت: من وای بۆ دەچم ناونانی کۆمەڵەکە بە (هەقە)، لە#شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە#وە بووبێت، ناونانەکەشی پەیوەندییەکی بە پاشماوەی (ئەهلی هەق)ەوە هەبێت، کەئێستا لەگەلێ لای کوردستانی ئێراق و ئێراندا هەن. لەهەموو ئەمەش زۆرتر، وشەی (هەقە) تێکڕا بەسەر زمانی پێشەوایانی #تەسەوف#ەوە بووە)(33).
هەروەها #مستەفا عەسکەری#ش پێی وایە، کە وشەی (هەقە) لەزۆری بەکارهێنانی وشەکەوە لەلایەن (هەقەکان)ەوە هاتووە، کە دەڵێت: هەر قسەیەکی ڕاستیان بیستبێ و هەر کردەوەیەکی بەجێیان دیبێ، وتوویانە (هەقە)، ئیتر وردە وردە ناوی (هەقە)یان بەبەردا بڕاوە (34).
دیارە ڕێبازی هەقە بەشێکە لەڕێبازی نەقشبەندی، کە ئەوانیش پەیڕەوی (تەسەوف) دەکەن، چەمکی (هەق) لەبیروباوەڕی تەسەوفدا پانتایەکی بەرفراوانی هەیە، ئەگەر لای خەڵکی ئاسایی هەق چەند مانایەکی هەبێت، ئەوا لای سۆفی، هەموو هەقیقەتەکان لەئەنجامدا دەچنەوە سەریەک هەقیقەت، کە ئەویش بەمانای خوای پەروەردگار دێت(35).

=KTML_Bold==KTML_FontSize_Begin=14=KTML_FontSize_Between=پێناسەی بزووتنەوەی حەقە:=KTML_FontSize_End==KTML_End=
سەبارەت بە پێناسەیەکی دیاریکراو بۆ بزووتنەوەی هەقە تەنیا پێناسەیەکمان نییە، بەڵکو ڕاو بۆچوونی جیاواز و پێناسەی هەمەجۆر بۆ ئەم کۆمەڵەیە کراوە لەلایەن نووسەر و مێژوونووس و توێژەرانەوە، کە لێرەدا هەندێکیان بەم شێوەی لای خوارەوە دەخەینەڕوو:
=KTML_Mark_Begin=مستەفا عەسکەری پێناسەی بزووتنەوەی حەقە دەکات و دەڵێت: وەچەیەکی ڕێبازی سۆفییە، کە ئەگەڕێتەوە سەر تەریقەتی نەقشبەندی، کە بەهۆی #مەولانا خالیدی نەقشبەندی#یەوە لەکوردستاندا بڵاوبۆوە (36).
هاوڕێ مەحمودیش بەم جۆرە پێناسەی دەکات و دەڵێت: بزووتنەوەی هەقە یەکێکە لەوەچەکانی تەریقەتی نەقشبەندی و بزووتنەوە ئایینی و نیشتمانییەکانی سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم لەکوردستان و خاوەنی تێڕوانینی تایبەت بەخۆیانن و تائێستاش لەفۆرمێکی جیاواز لەڕابردوویاندا شوێنەوار و تەکیە و خانەقایان لەکوردستاندا ماوە (37)، بەڵام مامۆستا #شاکر فەتاح# ڕایەکی تری هەیە و دەڵێت: حەقەکان ڕێڕەوی نەقشبەندیان گۆڕی و خستیانە شێوەی ڕێڕەوی هەقە، کە تڵپەی ڕێ ڕەوی نەقشبەندی یە. ئەگەر هیچی نەڵێین ئەوە دەڵێین، کە بووەتە هۆی بێ کار و فرمانی و گێژ و وێژی و نەزانی. لەبەرئەوە پێویستە بەهەموو هێزێکمانەوە کۆشش و خەبات بکەین ئەمانەی بوون بە هەقە بیانخەینەوە سەر ئایینە پاکەکەی ئیسلام..(38).=KTML_Mark_End=

=KTML_Bold==KTML_FontSize_Begin=14=KTML_FontSize_Between=باسی دووەم: ڕێبازی حەقە، بنچینە و پەیدابوونی، زنجیرەی تەریقەت و سنووری نیشتەجێبوونی جوگرافیان=KTML_FontSize_End==KTML_End=
دوای دەرکەوتنی ناووبانگی (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی) و هەژموونی تەریقەتی نەقشبەندی لەکوردستاندا، بنچینەی سۆفیگەرییانەی هەقە بەوەرگرتنی تەریقەتەکە لەلایەن (شێخ ئەحمەدی سەردار)ی #سەرگەڵوو#ییەوە لە (مەولانا خالد) دەستیپێکرد، هەرچەندە جێی باسە لەسەرەتادا (شێخ ئەحمەدی سەردار) خەلیفەی تەریقەتی قادری بووە و موریدی (#شێخ مارفی نۆدێ#) بووە لەشاری #سلێمانی#، کە ڕێبەری تەریقەتی قادری لەکوردستاندا کردووە(39).
دوای ئەوەی (مەولانا خالید) تەریقەتی دا بە (شێخ ئەحمەدی سەردار)، لێرەوە بنچینە و ئەسڵی تەریقەتی نەقشبەندی لەناوچەی #سورداش#ی نزیک بەشاری سلێمانی دەستپێدەکات لەدەوروبەری ساڵانی (1811-1815ز).
پاش ئەویش شێخ قادری کوڕی ناسراو بە (شێخ قادرە سوور) تەریقەتی خەڵکی داداوە، ئەمیش شێخ موحەمەدی ئیلەڵڵای کردووە بەجێگری خۆی. لەدوای ئەویش حاجی شێخ مستەفای کوڕی حاجی شێخ ڕەزا تا کۆچی دوایی کردنی لەساڵی (1915ز)دا تەریقەتی داداوە، لەسەر وەسێتی خۆی شێخ مەلا ئەحمەدی #گەڵنێری# تەریقەتی خەڵکی داداوە و بووەتە جێگری ناوبراو تا لەساڵی (1919ز)دا کۆچی دوایی کردووە.لەسەر وەسیەتی ئەم زاتەش تەریقەتەکە دراوە بەشێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە لەساڵی (1920ز)دا لەناوچەی سەرگەڵووی سورداش بووەتە شێخی ئیرشاد و تەریقەتی خەڵکی ناوچەکەی داوە.
لەسەردەمی (شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە)دا، بزووتنەوەیەکی ئایینی- کۆمەڵایەتی بەناوی (هەقە) سەرهەڵدەدات، کە خودی شێخی ناوبراو (واتە: شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە) ڕێبەری دەکات و بەردەوام لەفراوانبووندا بووە، لەماوەیەکی کەمدا خەڵکانێکی زۆر لەناوچە سوورداش و #مەرگە# و ڕانیە و #کۆیە# و #ئاغجەلەر# و #شوان# و #کەرکووک# تەریقەتیان لەسەردەستی ئەودا وەرگرتووە(40).

=KTML_Bold==KTML_FontSize_Begin=14=KTML_FontSize_Between=زنجیرەی تەریقەتپێدان و ئیرشادکردن=KTML_FontSize_End==KTML_End=
تەریقەتی نەقشبەندیش وەکو سەرجەم تەریقەت و ڕێبازە ئایینییەکانی تر، لەدوای ئەوەی، کە (شێخ پەیوەندی ڕوحانی دەگرێت و دەچێتە ناخی کەسایەتییەوە و تێدەکۆشێت، کە وەک ئەو بێت، ئیتر ئەم خاڵە دەبێتە پەیوەندی ناسراویان، زنجیرەی تەریقەت و ئیرشادکردن دێتە ئاراوە)(41).
=KTML_Mark_Begin=زنجیرەی تەریقەتی هەقەکان لە (شێخ مەولانا خالیدی نەقشەبەندی)یەوە دەستپێدەکات، تا (7) خەلیفە بەردەوام بێت و لە (شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە)دا کۆتایی دێت=KTML_Mark_End=، کە شەجەرە و زنجیرەی ڕیزبەندی یەکەی بەم شێوەیەی لای خوارەوەیە(42):
1-شێخ ئەحمەدی سەردار.
2-شێخ قادری کوڕی ناسراو بە (شێخ قادری سوور).
3-شێخ ڕەزای عەسکەر.
4-شێخ محەمەد ئیلەڵڵا.
5- حاجی شێخ مستەفای کوڕی حاجی شێخ ڕەزای عەسکەر.
6-شێخ مەلا ئەحمەدی گەڵنێری.
7-شێخ عەبدولکەریمی شەدەڵە.

=KTML_Bold==KTML_FontSize_Begin=14=KTML_FontSize_Between=سنووری جوگرافی بزووتنەوەی هەقە=KTML_FontSize_End==KTML_End=
سەبارەت بە دەستنیشانکردنی سنوورێکی جوگرافی جێگیر بۆ شوێنکەوتووانی بزووتنەوەی هەقە، بەهۆی هەلومەرجی سیاسی و گۆڕانکاری دانیشتوان (دیمۆگرافی) و سیاسەتی ڕاگواستن و کارەساتی نالەباری ئەنفالی ساڵی (1988ز)ی ڕژێمی بەعس دژ بەسەرجەم خەڵکی کوردستان، لەنێویاندا هەقەکان. پاشان درووستکردنی بەنداوی دوکان، بەم هۆیەوە گواستنەوەی دانیشتوانەکەی و ژێرئاوکەوتنی ژمارەیەک گوندی هەقەنشینی ناوچەکە و ڕاگواستنیان بۆ ناوچەکانی تری کوردستان وەکو #بەکرەجۆ#، #چوارقوڕنە#، #ژاراوە#، #سەنگەسەر#، #بازیان#. 
ناتوانرێت کارێکی وا قورس بەئاسانی ئەنجامبدرێت، بەڵام بەگشتی دەکرێت ناوچەکانی سنووری بازنەی هەقەنشین بەم شێوەیە دیاری بکرێت: هەروەک لەئیسایکلۆپیدیای گشتیدا هاتووە: تەنها لەناوچەی سوورداشی نزیک شاری سلێمانی و چەند گوندێکی کەرکووکدا بڵاوبوونەتەوە(43)، بەڵام لەڕاستیدا سنوورەکە زۆر لەوە فراوانترە لەوانە: جگە لەچەقی هەردوو پارێزگای کەرکووک و #هەولێر#، لەشارۆچکەی #تۆپزاوا#، بنەسڵاوە، شارۆچکەی کۆیە و دێهاتەکانی و شارەدێی #تەقتەق#یش هەن(44).
هەروەها لەناوچەکانی #تۆربە#، گەڵنێری، #سارتکە#، #کەلکەسماق#، شوان، #شێخ بزێنی#، قەڵاسێوکە، ئاغجەلەر، سورداش، #خەلەکان#، خەرابە، قازی بەگیان، کڵێسە، #ساتوقەڵا#، بازیان، #خوڕخوڕە#، #یاخیان#، کوێرەکانی، #شارستێن#، #بنگرد#، #قەڵادزە#، سەنگەسەر، ڕانیە، #بەستەسێن#، بەکرەجۆ، ژاراوە، #مەلاهۆمەر#، #خۆشناو#، چوارقوڕنە و...هتد هەن(45). هەروەها هەقەکان لەناوچەکانی (دۆڵی جافایەتی، ناوچەی ئاغجەلەر، عەسکەر، مەرگە، دەشتی کۆیە، #گەرمیان# و کەرکووک هەن)(46).
هەروەها مامۆستا شاکر فەتاح لەیاداشتەکانیدا بەناوونیشانی (#ئاوێنەی ژینم#)، کاتێک لەساڵی (1942ز)دا قائیمقامی قەزای ڕانیە و لەساڵی (1946ز)دا قائیمقامی قەزای #چەمچەماڵ# بووە، لەبارەی هەقەکانی ناوچەکەوە دەنووسێت: (هەقەکان بەهەموو لایەکی کوردستانی ئێراقدا بەتایبەتی بەناو بەشی (#سۆران#)دا بڵاوبوونەتەوە و لەناوچەی ڕانیەدا دوو سێ گوندێکیان هەبووە، کە ئاغاکانی پشدەر چاویان بڕیبووە داگیرکردنی ئەو گوندانە)(47). 
هەروەها لەکۆمەڵە ڕۆژنامەی چەمچەماڵیشدا کەلەساڵی (1946ز) کەقائیمقامی قەزای چەمچەماڵ بووە دەریکردووە لە ژمارە (7)دا دەنووسێت: (هەقەکانی چەمچەماڵ لەنزیکەی (35) گونددا دانیشتوون(48).

سەرچاوە و پەراوێزەکان:
24- هەژار موکریانی، فەرهەنگی هەنبانە بۆرینە، پاپی سێیەم، انتشارات سروش، تاران، 1381ی کۆچی هەتاوی، ل982.
25- محمد حسن الحمصی، مفردات القرا ن الکریم، دار الرشید، دمشق، ص65-66.
26- سورە لقمان، اڵایە 30.
27- سورە الحدید، اڵایە 16.
28- سورە محمد، اڵایە 3.
29 -سورە یونس، اڵایە 23.
30- سورە الرعد، اڵایە 14.
31- عەلائەدین سەجادی، ڕشتەی مرواری، چاپی دووەم، #سنە# ئێران، 2008، ل563.
32- حوسێنی خەلیقی، کۆمەڵناسی کوردەواری، بەرگی دووەم، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1992، ل221.
33- مستەفا عەسکەری، ئاوڕدانەوەیەک لەبزووتنەوەی هەقە، چاپخانەی عەلا، بەغداد، 1983، ل39.
34- هەمان سەرچاوە، ل18.
35- عبدالقهارداود العانی، مصدر سابق، ص17. 
36- مستەفا عەسکەری، سەرچاوەی پێشوو، ل14.
37- هاوڕێ مەحمود، بزووتنەوەی هەقە و ڕەنگدانەوەی لەڕاگەیاندنی کوردیدا، چاپخانەی سیما، سلێمانی، 2012، ل210.
38- شاکر فەتاح، کۆمەڵە ڕۆژنامەی چەمچەماڵ، حەقەکان، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1983، ل101-102.
39-هاوڕێ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل67.
40- مستەفا عەسکەری، سەرچاوەی پێشوو، ل10-12.
41- حوسێن خەلیقی، سەرچاوەی پێشوو، ل267.
42- ڕێبوار حەمەتۆفیق، کۆمەڵی هەقە (لەشێخ عەبدولکەریمی شەدەڵەوە تا حەمەسووری کڵاو قووت 1920-1986)، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2010، ل43. هەروەها بڕوانە: مەلاعەبدولکەریمی مودەڕیس، یادی مەردان-مەولانا خالیدە نەقشبەندی، ل88.
43- یاسین سابیر ساڵەح، ئینسکلۆپیدیای گشتی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2005، ل1120.
44- حاکم ساڵەح، بزووتنەوەی هەقە لەدەمکەلی کەلکەسماقەوە، گۆڤاری هاموون، ژمارە (54)، 2706کوردی، ل5.
45- ڕێبوار حەمەتۆفیق، سەرچاوەی پێشوو، ل62.
46- عەبدوڵڵا  عەبدولکەریم مەحمود، تێڕوانینێک بۆ ڕابردووی هەشتا ساڵەی گروپی هەقە، گۆڤاری تایم، ژمارە (11)، 1999، ل22.
47- شاکر فەتاح، ئاوێنەی ژینم، بەرگی یەکەم، چاپخانەی دەزگای ئاراس، هەولێر، 2003، ل434.
48 -شاکر فەتاح، کۆمەڵە ڕۆژنامەی چەمچەماڵ، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1983، ل103.[1]