ئەمڕۆ پایەیەکی دیکەی کوردناسی ڕووسی ماڵئاوایی کرد
کوردناسی بەناوبانگ و پڕۆفیسۆر و زمانناسی کورد زارێ یوسوپۆڤا (#03-02-2022#) لەژیان ماڵئاوایی کرد.
زارێ یوسوپۆڤا کوردناسی دوو سەردەمی جیاواز (یەکێتی سۆڤییەت و ڕووسیای فیدراڵ) بوو. ئەو لە پاش (ئۆربیلی و قەناتی کوردۆ) یەکێک لە ڕێبەرانی ڕەوتی لێکۆڵێنەوەی زمانی کوردی لە لینینگراد بوو. ناوێکی دیاری لێکۆڵینەوە زمانناسییەکانی نێو کوردناسی سۆڤێتی و ڕووسییە، ئەو لە لێکۆڵێنەوە دەربارەی دیالێکتی گۆران و شێوەزاری هەورامی ڕچەشکێنی نێو کوردناسان بووە. هەموو ژیانی زانستی خۆی بۆ لێکۆڵینەوە لە زمانی کوردی و دیالێکتەکانی تەرخانکردبوو.
لێکۆڵینەوە و ڕونکردنەوەی وردەکارییەکانی ڕێزمانی زمانی کوردی لە لای کوردناسان و زمانناسانی لینینگراد، بابەتێک بووە پێویستی بە لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ هەبووە بۆ هەر پرس و بابەتێک. (زارێ یوسوپۆڤا) دەربارەی زۆرێک لە پرس و بابەتە ڕێزمانی و زمانەوانییەکانی زمانی کوردی لێکۆڵینەوەی بە بایەخی کردووە. ئەو زانیاری سەبارەت بە چۆنییەتی پێکهێنانی بکەر نادیار لە دەمی (ڕابردوو، ڕانەبردوو) لە وتارێکیدا بە ناونیشانی (گوزارشتکردن لە بکەر نادیار لە زمانی کوردیدا (بە کەرەستەی دیالێکتی کرمانجی خواروو) دەخاتە ڕوو.
(زارێ یوسوپۆڤا) وەک یەکێک لە کوردناسە دیارەکان بایەخی بە ئەرکی جێناو لە زمانی کوردیدا داوە. لە کارێکی دیکەیدا بە ناونیشانی (پاشگر لە زمانی کوردیدا)، سەرنج دەخاتە سەر زۆربەی ئەو پاشگرانەی کە (ناو، هاوەڵناو، هاوەڵکار) دروست دەکەن و بەسەر چەند گرووپێکدا دابەشی کردوون.
چەند کارێکی گرنگی دەربارەی فۆڕم و دەلالەتەکانی (پێشگر و پاشگر) لە ڕێزمانی زمانی کوردیدا بڵاو کردووەتەوە. لە یەکێک لە کارەکانیدا دەربارەی (پاشگری (ەوە) لە زمانی کوردیدا (دیالێکتی سۆرانی) لێکۆڵینەوەیەکی بڵاوکردەوە، لەم کارەیدا دەربارەی شێوە و ئەرکی (پاشگری (ەوە) لە دیالێکتی کرمانجی خواروو لێکۆڵینەوەی کردووە. ڕۆڵی پاشگر و ئەرکەکانی لە دیالێکتی کرمانجی خواروو لە کارێکی دیکەیدا بە ناونیشانی (پاشگر لە دیالێکتی باشووری زمانی کوردی) دەخاتە ڕوو، لە کارێکی دیکەیدا بە ناونیشانی (پێشگر و پاشگر لە سۆرانیدا) بە کورتی باس لە ئەرک و ڕۆڵی پێشگر و پاشگر لە دیالێکتی کرمانجی خواروو دەکات. لە بارەی هەندێک تایبەتمەنی بەکارهێنانی پێشگر لە زمانی کوردیدا، (زارێ یوسوپۆڤا) وتارێکی تایبەتی بڵاو کردوەتەوە، لەم وتارەدا چەند تایبەتمەندییەکی پێشگرەکانی (بۆ، لە، لێ، پێ، تێ)ی خستوەتە ڕوو. یەکێک لە پێشگرەکان کە (زارێ یوسوپۆڤا) سەرنجی لەسەر تایبەتمەندییەکانی بەکارهێنان و مانا بەخشینی بووە، پێشگری (بۆ) یە، بۆ ئەم مەبەستەش بە لە کارێکیدا بە ناونیشانی (دەربارەی تایبەتمەندی بەکارهێنانی پێشگری (بۆ) لە دیالێکتی باشووری زمانی کوردیدا) باسی لە زۆربەی تایبەتمەنییەکانی بەکارهێنان و مانابەخشینی (بۆ) کردووە. کاری هەرەدیاری تێزی دکتۆراکەیەتی کە دەربارەی (پێشگر و پاشگر لە دیالێکتی باشووری زمانی کوردی) بوو.
لێکۆڵینەوە دەربارەی ڕۆڵی کار لە ڕێزمانی کوردیدا، یەکێکی تر لەو پرسە ڕێزمانیانە بوو کە جێی بایەخی زانستی (زارێ یوسوپوڤا) بوون. لەم ڕووەوە هەوڵی پۆلێنکردنی گرووپە جیاوازەکانی کاری لە زمانی کوردیدا داوە، لە وتارێکیدا بە ناونیشانی (گرووپەکانی کار لە بەشە دیالێکتی کوردی سلێمانیدا) شەش گرووپی جیاوازی کاری دیاری کردووە و نموونەی بۆ هەر یەکەیان هێناوەتەوە.
گەرچی (زارێ یوسوپۆڤا) بەشێکی بەرچاوی کارە زانستییەکانی بۆ لێکۆڵینەوە لە دیالێکتی (گۆران) و بە تایبەتی شێوەزاری (هەورامی) تەرخانکردووە، بەڵام کتێبێکی بە ناونیشانی (دیالێکتی سلێمانی زمانی کوردی) بڵاوکردەوە، لەم کارەیدا دەربارەی (ئەلفوبێی ڕێنووس، فۆنەتیک، وشەناسی، مۆرفۆلۆژی، سینتاکس) لە دیالێکتی سلێمانی زمانی کوردی لێکۆڵینەوەی کردووە.
لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە، (زارێ یوسوپۆڤا) دەستی بە لێکۆڵینەوەی دیالێکتی گۆران و شێوەزاری هەورامی کرد. لە دەسپێکی کارەکانیدا دەربارەی شێوەزاری هەورامی، لێکۆڵینەوەی دەبارەی (کەرەستەکانی شێوەزاری هەورامی) کردووە، تا ببیێتە دەلاقەیەک بۆ لێکۆڵینەوەکانی پاشتری دەربارەی ئەو شێوەزارە. بەشێکی زۆری کەرەستەکانی لێکۆڵینەوە لە شێوەزاری هەورامی، نووسراوە ئەدەبییەکانی ئەو شێوەزارەیە کە خۆی لە دیوانی شاعیرەکانیدا دەبینێتەوە. (زارێ یوسوپۆڤا) درکی بە بەهای زمانەوانی ئەم کەرەستە بایەخدارە کردووە، هەربۆیە زۆرینەی کارەکانی دەربارەی ئەم شێوەزارە، پشت ئەستورە بە دیوانی شاعیرەکانی و بە تایبەتی (مەولەوی 1806 – 1882ز)، بە پشت بەستن بە دیوانی ئەم شاعیرە چەند لێکۆڵینەوەیەکی ئەنجام داوە. ڕەگی کار لە شێوەزاری هەورامی بەپێی دیوانی (مەولەوی) ناونیشانی لێکۆڵینەوەیەکیەتی کە بە شرۆڤەکردن و هێنانەوەی نموونە لە دیوانی (مەولەوی)دا، ڕەگی کار لەو شێوەزارە دەخاتە ڕوو.
لێکۆڵینەوە لە مانا و دەلالەتەکانی (یەقین، عەدەم) لە شێوەزاری هەورامی دەبێتە بابەتی لێکۆڵینەوەیەکی دیکەی (زارێ یوسوپۆڤا) بە ناونیشانی(یەقین و عەدەم لە شێوەزاری هەورامی بەپێی دیوانی مەولەوی). کارێکی دیکەی بە پشت بەستن بە دیوانی (مەولەوی) لێکۆڵینەوەیە دەربارەی کار لە دیالێکتی گۆرانی (شێوزاری هەورامی).
(زارێ یوسوپۆڤا) سەرنجی لەسەر پرسی (پێشگر و پاشگر لە شێوەزاری هەورامی) بووە و وتارێکی بۆ ڕونکردنەوە ئەرکی پێشگر و پاشگر لەو شێوەزارەدا بڵاوکردۆتەوە. پاشان ئەرکەکانی (پێشگر)ی لە شێوەزاری هەورامی خستووەتەڕوو و بە هەریەک لە دیالێکتەکانی کرمانجی ژووروو و خواروو بەراوردی کردوون.
کاری دیاری (زارێ یوسوپۆڤا) دەربارەی دیالێکتی گۆران، بڵاوکردنەوەی کتێبی (دیالێکتی کوردی گۆران بەپێی پاشماوە ئەدەبییەکانی سەدەی 18 - 19)ە. ئەم کارەی لێکۆڵینەوەیە دەربارەی دیالێکتی گۆران، کە کەم لە بارەیەوە کۆڵراوەتەوە و بۆ ماوەی چەند سەدەیەک زمانی ئەدەبیاتی ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە. لەم کارەیدا، لەسەر بنەمای کەرەستە و نووسراوەکانی ئەدەبی کلاسیکی کوردی لە سەدەی (18 – 19) لێکۆڵینەوە دەربارەی (فۆنەتیک، مۆڕفۆلۆژی، سینتاکس)ی لەو دیالێکتەدا کردووە و بەو ئەنجامە گەشتووە کە دیالێکتی (گۆران) بە یەکێک لە دیالێکتەکانی زمانی کوردی دابنێت.
بڵاوکردنەوەی کتێبێکی (زارێ یوسوپۆڤا) بە ناونیشانی (شێوەزاری کوردی هەورامی (لەسەر بنەمای دیوانی سەیدی) دەبێتە دەسپێکی قۆناغێکی نوێی مێژووی لێکۆڵینەوەی دیالێکتۆلۆژی. لەم کارەیدا بە شێوەیەکی گشتگیر، لێکۆڵینەوەی دەربارەی سیستەمی ڕێزمانی شێوەزاری هەورامی لەسەر بنەمای دیوانی (سەیدی 1784 – 1848) کردووە، تایبەتمەندییەکانی فۆنەتیک و زمانەوانی شێوەزارەکەی خستووەتەڕوو.
ڕۆحت ئارام شاژنی نێو کوردناسان، سوپاس بۆ خزمەتەکانت بە زمانی کوردی.[1]
هەندێک لە بەرهەمەکانی زارێ یوسوپۆڤا:
Южнокурдские фольклорные тексты (транскрипция, перевод, примечания)
СПб., 2004Курдский диалект аврамани. М., 2000
Курдский диалект горани по литературным памятникам XVIII-XIX вв. СПб
1998
Курдские забавные истории и анекдоты / Пер. с курдского яз. З. А. Юсуповой
М., 1996
Сулейманийский диалект курдского языка. М., 1985
Курдско-русский словарь (сорани). Совм. с К. К. Курдоевым. М., 1983
Функции послелога –ewe в курдском языке. – Краткие сообщения ИНА АН
СССР, 1964, № 68, с. 40—47
Предлоги и послелоги в сорани. Тезисы доклада. – ППиПИКНВ/I. М., с.54
56.
Предлоги и послелоги в южном диалекте курдского языка (сорани). Автореф
канд. дисс. Л., 1965, 16 с.
Курдские новеллы (пер. с курд. яз.) – Сб. “Суп и солнце”. М., 1965, с.30—42
Послелоги в южном диалекте курдского языка (сорани). – ППиПИКНВ/2. М
1966, с.71—73
Функции местоименной энклитики –к в курдском языке. – Сб. V-я
межвузовская конференция по иранской филологии. Тезисы докладов
Душанбе, 1967, с.325—328
Изафетное словосочетание и сложное слово.. – ППиПИКНВ/IV. М., 1968
с.127—129
Курдско-русский словарь (сорани). Тезисы доклада. – ППиПИКНВ/V. М
1969, с.167—170
Об особенностях употребления предлога bo в южном наречии курдского
языка. – Сб. К 60-летию со дня рождения профессора А.Н.Болдырева. Л
1969, с.110—113
О некоторых особенностях употребления предлог[1][2]