سەدام حسێن مرۆڤەکێ حەز ژ خۆ کەر بوو و گەلەک حەز ژ جھێن گەشتیاری دکر، لەوما ل سالێن ھەشتێیان بریار دا مەزنترین جھێ گەشتیاری بۆ وی ل ھاڤینگەھا ئاشاوا ل نێزیک دەڤەرا سەرسنک و ئامێدیێ بۆ بھێتە دروستکرن، ئاشاوا ب دویڤ دلێ وی بۆ دھێتە خەملاندن و 23 قەسر بۆ وی تایبەت دھێنە چێکرن و ھاڤینگەە ژی ھەمی بۆ دھێتە جوانکرن و مەزنترین قەسر ل ھنداڤی گوندێ ئاشاوا ل سەرێ چیایێ گارەی دانا. بەلێ خۆشیا سەدامی گەلەک نەڤەکێشا و سەرھلدانا سالا 1991ێ ھات و سەدامی ھەمی قەسرێن خۆ و کۆمەلگەھا خۆ یا گەشتیاری ھێلا و ئاشاوا جارەکا دی بۆ خەلکێ گوندی ڤەگەریا. ھاڤینگەھا ئاشاوا جھەکێ ئاڤی یە و ڕویبارەکێ ئاڤێ یێ درێژ تێدا دھێتە خوار، ل سەر ڤێ ھاڤینگەھێ چیایێ گارەیە کو دھێتە ھژمارتن مەزنترین و بلندترین چیا ل دەڤەرێ، ھاڤینگەھا ئاشاوا 5کم یا ژ دەڤەرا سەرسنکێ دوورە و گەلەک سیلاڤێن ئاڤێ ھەر بگرە ژ چیایێ گارە دا دھێنە خار ھەتا دگەھنە ناڤ سیلاڤێن ھاڤینگەھا ئاشاوا و پاشی بەرەڤ چار گوندێن دی یێن نێزیک گوندێ ئاشاوا دچن. ئاشاوا دەڤەرەکا پر دارە و ئەڤ دارە ژی دبنە ئەگەر کو سەقایێ وێ ھەردەم یێ ھوین و فێنک بیت و سەقایەکێ پاقژ بیت، ل سالێن ھەشتێیان دەمێ سەدامی ئەڤ ھاڤینگەھە داگیرکری نێزیکی 120 خێزانان ل ناڤ گوندی دژیان، بەلێ ھەمی ھاتنە دەرخستن و چەم و بیستانێن وان ھاتنە پویچکرن و پشتی سەرھلدانا سالا 1991 جارەکا خەلکێ گوندی ڤەگەریا سەر مالێن خۆ و قەسرێن سەدامی پویچکرن و نھا نێزیکی 200 مالان ل ناڤ گوندێ ئاشاوا و دەوروبەری ھاڤینگەھێ دژین و گەلەک چەم و بیستان جارەکا دی ل سەر ڤێ ھاڤینگەھەێ شوینکرینە و پتریا داھاتێ خێزانێن گوندی ل سەر چاندن و وان چەم و بیستانانە.
د دو سالان دا کۆمەلگەھا گەشتیاری یا سەدامی ب دووماھیک ھات
ل پەی دویڤچوونەکا ڕۆژناما ئەڤرۆ ل ھاڤینگەھا ئاشاوا، پشتی سەدامی بریار دای ھاڤینگەھا ئاشاوا بۆ وی ببیتە جھەکێ گەشتیاری و بێھنڤەدانێ، د ھەیاما دو سالان دا، 23 قەسر بۆ وی ل ناڤ ھاڤینگەھێ ھاتنە دانان. دیدەڤانەکێ وی سەردەمی کو ئەو ب خۆ ژی ل گەل ھژمارەکا ئەندازیاران پالە بوویە بۆ ئەڤرۆ دیارکر، ل سالا 1984 سەدامی بریار دا چەم و بیستانێن دەوروبەری ھاڤینگەھا ئاشاوا ھەمی بھێنە برین و بۆ وی مەزنترین کۆمەلگەھا گەشت و گوزاری و قەسر ل ناڤ ھاڤینگەھێ و ل سەر چیایێ گارەی بھێنە چێکرن. خالد ئاشەوی، تەمەن 65 سالە و ل سالێن ھەشتێیان مالا وی ل ئاشاوا بوو بۆ ئەڤرۆ خویاکر، دەمێ سەدامی بریار دای ھاڤینگەھا ئاشاوا بۆ بھێتە خەملاندن، خەلکێ ھەر چار گوندێن دەوروبەری ئاشاوا وەکو پالە دانە کاری، ھەروەسا ھژمارەکا مەزن یا پالا ژ مسرێ و نیپالێ بۆ چێکرنا ڤی پرۆژوە ئینابوون و ل گەل ھژمارەکا مەزن یا ئەندازیاران، ئەڤ پرۆژێ ھوسا یێ مەزن کو چێکرنا دیوارەکێ ستویر و یێ گەلەک مەزن بۆ ژ بنێ ھاڤینگەھا ئاشاوا و ھەتا سەرێ چیایێ گارە و چێکرنا 23 قەسران د ماوێ دو سالان دا ب دووماھیک ھات. چونکو د ھەر چار وەرزان دا خوە ل دەمێ بەفر و بارانێ ژی کار نە دراوەستیا و بەردەوام دھاتە کرن و کار 24 دەمژمێران ژی دھاتە کرن.
(نەھیلا) و سێ کورێن خۆ د قەسرا سەدامی دا دژین
نەھیلا حەمدی عەلی، دانعەمرەکا 85 سالیە ل گوندێ ئاشاوا ئاکنجیە و نھا د ناڤ قەسرا سەدامی دا ل گەل سێ کورێن خۆ دژیت بۆ ئەڤرۆ دیارکر، ل سالێن ھەشتێیان سەدامی ب ئێکجاری ب سەر گوندێ مە دا گرت و خێزانێن گوندی و ھەر سێ گوندێن دەوروبەری ھەمی ئاوارە کرن و دویر برن، ئەم ژی وەکو خەلکێ گوندێ ئاشاوا بەرەڤ چەمانکێ و چەلێ و بەحرکێ برین و بۆ ماوێ دو سالان ئەم ماینە ل بەحرکێ و پاشی ھاتینە دھۆکێ و سەرھلدانا سالا 1991 سەدام ژ دھۆکێ چوو و ئەم ھاتینە سەر گوندێ خۆ، بەلێ مە بەرێ خۆ دایی سەدامی گوندی و چەم و بیستان و مال ھەمی یێن پویچکرین و ل شوینا وێ قەسرێن خۆ یێن داناین.
جادا بارزان ل سەر خاترا ئاشاوا چێکر
سوبحی مەھدی یونس کورێ نەھیلایێ یە و د ناڤ قەسرا سەدامی دا دژیت دیارکر، ل سالا 1980 سەدامی ب سەر دھۆکێ دا گرت و ل سالا 1984 دەست ب چێکرنا قەسرێن خۆ ل ئاشاوا کر و د ماوێ دو سالان دا قەسرێن خۆ ھەمی ئاڤاکرن و ھەتا سالا 1991 سەدامی قەسرێن خۆ ھێلان و جارەکا دی خەلکێ گوندی ھاتە د ناڤ گوندی دا و دەست ب سەر قەسرێن وی دا گرتن، بەلێ دەمێ ئەم ھاتین حوکمەتێ نەھێلا نێزیکی قەسرا ببین و ئەم بۆ دەمەکی ل نێزیک گوندی ماین و ل بن خیڤەتا دا ژیاین و پشتی ھینگی مە ھەدار نەما و مە ب سەر قەسران دا گرت و خەلکێ گوندی ھەمی قەسر خرابکرن، چونکو خەلک گەلەک یێ دلسۆتی بوو، قەسر و شوونوارێن وی ھەمی خرابکرن و جارەکا دی چوونە سەر ئەردێن خۆ و کرنە چەم و بیستان و چاندن لێ ھاتە کرن ڤە. سوبحی گۆتیشی: سەدامی زۆلمەکا مەزن ل مە کر و ل شوینا بیستانێن مە ھەمی کربوو ئەرد و دیوارەکێ مەزن دانابوو و ھەمی ژی د ناڤ ئەرد و بیستانێن خەلکی دا بوون، ھەروەسا ئەڤ جادا بارزان یا نھا د ناڤ سەنتەرێ قەزا دھۆکێ دا دھێت بەرەڤ دەرکەفتنێ ژ دھۆکێ سەدامی ڤەکر و قێرکر و ئەو ژی نە ژ بەر خاترا خەلکێ دھۆکێ، بەلکو ل سەر خاترا ھاتنا وی بوویە دەمێ بەرەڤ ئاشاوا دھێت.
قەسرەکا سەدامی تەمەت نیڤا گوندێ ئاشاوا بوو
فەیسەل حسێن حەیدەر موختارێ گوندێ ئاشاوا بۆ ئەڤرۆ دیارکر، ل وی دەمێ کارەسات ب سەر خەلکی دا ھاتی 120 خێزان ل ناڤ گوندێ ئاشاوا دا دژیان، نوکە پتر ژ 200 خێزانان لێ دژین، ل وی دەمی 22 قەسر ل ناڤ ھاڤینگەھێ و ئێک ل سەر چیایێ گارەی ھاتە چێکرن و پشتی خەلکێ گوندی ھاتی ھەمی قەسر ل گەل دیوارێ وی یێ درێژ خرابکرن ب تنێ ھندەک پرت ژ دیواری ماینە و قەسرەک ل ناڤ گوندی و ئێک ل سەر چیایێ ماینە. گۆتیشی: ھەتا نوکە حکوومەتا ھەرێما کوردستانێ چ ئاکنجیێن گوندێ ئاشاوا قەرەبوو نەکرینە.
ھەتا 200 سال نەبوورن چ تشت ناھێنە ھژمارتن شوونوار
د. حەسەن ئەحمەد قاسم، ڕێڤەبەرێ شوونوارێن دھۆکێ بۆ ئەڤرۆ دیارکر، ھەتا نوکە چو تشت و کار و نیشان و پرۆژە و قەسرێن سەدامی ل ڕێڤەبەریا مە وەکو شوونوار نەھاتینە تومارکرن و ئەو قەسرێن وی ژی یێن ل ئاشاوا ھاتینە ئاڤاکرن ھاتینە خرابکرن و ب تنێ دو ژ وان ماینە و ئەو ژی ناھێنە ھژمارتن شوونوار. د. حەسەن گۆتیشی: ل دویڤ قانوونا شوونوارناسیا عیراقێ ھەتا 200 سال ل سەر شوونواران دا نەبوون چ تشت ناھێتە ھژمارتن و تومارکرن وەکو شوونوار. بەلێ پێدڤی بوو حکومەتا ھەرێمێ پشتی سەرھلدانا سالا 1991ێ دەست ب سەر قەسرێن سەدامی دا گرتبایە و نەھێلابایە پویچ ببان، چونکو ئەو دەستکەفتەکێ مێژوویی بوو و ڕەنگە د ئایندەی دا ببایە جھەکێ گرنگ یێ شوونواری و ھندەک خەلک ژ وەلاتێن ھاتبانە و بەرێ خۆ دابایە وان شوونواران.
ئەمير ئەترووشى ئەڤ دووڤچوونە بۆ ڕۆژناما ئەڤرۆ يا ژمارە 1944 يا ڕۆژا دوشەمبى ڕێکەفتى 29ى تەباخا 2016ێ ئامادەکريە.[1]