نامونیشانو بابەتی: چێشما کەرد بەشێ جە ویرەوەری دوێ ڕچە ماڕ و پێشەنگا شیعرێ نەوەی هۆرامیێ06
قەقنەس و کەیلاو
بەشو ششی
ئاادە کەردەی پەی کوردیپێدیای: #جەلیل عەباسی#
واتێوە جە ئامادەکاری:
تاریخو ئەدەبیاتو هەورامانی نەنویسیانۆ، تۆمار نەکریان. پی بۆنۆ بەشی فرەو سامانی ئەدەبیما وڵاویان. فرەو کەسایەتییەکاما مەژناسمێ و مەزانمێ چکۆ و چەنی ژیوێنێ و بەرهەمشا کامە بیەن و چ سەروەتێوەشا پێشکەشو وڵاتی و خەڵکو وەڵاتی کەردەن. بەڵام ئارۆ هامکێشەکە جیاوازا، ئارۆ ئامێر و هۆکارێ پەیوەندی و هەرپاسە تۆماری فەتوفراوان هەنێ وەرو دەسیمانە و ئێتر مەتاومێ بەهانێ نەبیەی ئا ئیمکانات و ئا دەرفەتا گێرمێ. ئیسە ئێتر پەنەوازا گردما هەوڵو تۆمارو بەشێ جە تاریخو ئەدەبیما بدەیمێ و پەی سەوای و ئایەندەی پارێزنمێش. بە تایبەتی ئەدەبو ئارۆیما و بەتایبەتیتەر ئەدەبی تازە و مۆدێڕن کە چرکە بەچرکەش ئەشۆ تۆمار کریۆ. ئی دەقە هەر پی بۆنۆ نویسیان تا بەشێ جە تاریخو ئەدەبیما پارێزیۆ.
ئی ویرەوەریێ بەشێنێ جە مێژوو ئەدەبیاتو هۆرامانی بەتایبەت جە ژانرو شیعرێ نەوەی هەورامیێ کە دوێ پێشەنگا ئی ڕەوتیە (جەلیل عەباسی/ قەقنەس و ڕەوف مەحمودپوور/ کەیلاو) پێوەرە نویستەن تا بۆ بە بنەمێوە پتەوە پەی وشکنای و کونجکۆڵی و نویستەی سەرو مێژوو ئەدەبو هەورامانی.
***
چی ماوە تاریکەو ئاوارەیی قەقنەسینە، شاعیرێ جوانی پەنە یاوێ و شیعرێ نەوە کە سەردەمو ئێدیشا تەریکە و بێکەسە بێ، بیە ساحیبەو چند دەنگێوە ئێژای و یاوا یاگێ کریۆ سەرش بنویسیۆ: کاک عادڵ محەمەدپوور کەوت شۆنەو ئی کاریە و دەسش کەرد گێڵای و وشکنای شۆنەو ڕەوتو شیعرێ نەوەو هەورامانیرە.
یۆ جە بابەتەکاش، جوابێوە کەیلاویش ئارد شۆنەو وێشەرە، خەریب بێ باسەکە بۆ بە غەڵبەغەڵب، خەریک بێ دڵو ئازیزا جەیۆی بێشۆ. قەقنەسیچ کە ژاراوەو غوربەتیش چەشتێبێ، حەز پا نیگەرانییە نەکەرێ پۆکەی ئادیچ وەستەنە دلێ باسەکەی:
کاک عادڵ نویستەبێش:
عادڵ محەمەدپوور
دەس پەنەکەرەکاو شێعرێ تازێ هورامیێ
جەلیل عەباسی (2)
ئا تاکە(دەقه) شێعرێ کە کاک جەلیل عەباسی ساڵه و شەسی کۆچی ڕۆجیاری(سزاو ئەنەیاوای) واتێنە و جە کتێبوو تەرحێ(ل 185) باسم سەر کەردێنە، چنی بڕگەماڕاکه و مامۆسا عوسمان هورامی(ئێروو دڵی) و هەنگامەکاتەری کە هۆرگیریاینێ و بیێنێ تەوەنه و بنەڕەته و ژووژنایوه و شێعره و هورامی، تاوانشا نەقشی تاریخی[1] وێشا پەی تازەگەری، جە تاریخوو سەرهۆردای ئی ویەڕێنە تۆمار کەرا. قەقنەس سەرەڕاو شێعرێ دەسێو‌ە واڵاش هەن جە نویستەی و شیکاری ئەدەبی و ڕۆشنویریەنە و تا ئیسە چەندین کتێبێش جە دەراوە جۆراوجۆرەکاو زوان، ئەدەب، تاریخی کەونارا و ئەوێستاشناسی و... چاپ و وەڵا کریاینێوە. چا نموونەشێعرا کە تازە پەیش کیاستەنا ئی فاکتۆرێ پێویا: زەرافەت و ساختاری ئەدەبیشا وێمانەن، زوانشا ڕەسا و پاراو، وێنەکێ هەستکریای و پەیامەکێ وەردەنگ پەسەندێنێ:
هەتا
دما پەڵه و وارانیچ
ڕۆحوو من
هەر لێزمە کەرۆ
بنپاساروو دڵی تەژنەیم
چک چک
ویراوه و تۆ
مژۆ.
٭
بدیە هەنارەکەی
چەنی دەمش چەقنانەرە...و
وناوی مزۆ دەمش
جە حەسرەتوو
شەمامەکا باخەڵه و تۆ
کە کۆمیەیۆ
پەی گزی دای.
٭
وەهار ژەکوو زیندەگیم
زوو وشکش کەرد
تۆراخ تۆراخ
دۆو تەمەنیم
وشکم کەرۆ
سوەیلی داش
مێوە دەیمه و پایزوو عەمریم
ساناڵێ سەرده و زمسانوو
زیندەگانیم
بێ کەشکەڵان.
٭
وەشڵەی
بە وەرزە دێزەکە
جیای جووجەڵەکا مامێم
کاکیلێ منش واردێنێ
با...
ئیتر هەرگیز ددانوو
ئەقڵیم نەزیێ.
(ج.قەقنەس)
پانویسێ:
[1] - شفیعی کدکنی، با چراغ و آینە، صص 607- 618.
داوا کەروو پەیجۆرکاراو ئی ڕەوتە تازێ، ئی وتاریە حەتمەن بواناوە. وانایوەو ئی وتاریە سەلەمنۆ کە باقە بەستەکەو من جە کتێبوو (طرح)ێ ل (173) سەروو تارێخچەو ئی شێعرە ئارۆیانێ، چننە تاپۆکریا، واقێعی، زانستی، شێوازشناسانە و بنچینەدارا. واتە بە نرخەکەو «د. کەدکەنی» ئا تاکە بەیتێ و ئا پارچە شێعرێ نەقشی تاریخی وێشا نیانەرە و ئیتر پەیشا نیا شاعێرەکێ گێڵاوە دما و بنیشارە و چێمنە دەقێ: «ئێرو دڵی، سزاو ئەنەیاوای، شێعرێ عالێ و زەڕنەو ئاسۆی» بنیارە. ئاساییا کە تاوا خاستەرێچ بنیارە، بەڵام قوتاریاینێ جە بۆ و بەرامەو چێوەڵتەری و نەقشە تاریخیەکەش.
چی وتارەنە د. کەدکەنی سەروو ئا ئامانجیە دوان: «کە تەنانەت تاکە بەیتێوە پێسەو:
آهوی کوهی در دشت چگونە دودا
او ندارد یار، بی یار چگونە بودا
سەرەتاو سەدەکاو کۆچی مانگی جە لاو شاعێرێوە بە نامێ (ابو حفص سغدی) نریاینەرە و دماتەر دەماودەم وچیاینەوە و نویسیاینەوە، تاوانش جە ئاخێزوو شێعرەو فارسینە، نەقشێوە تاریخی سەلەمنۆ و بۆ بە بناغەکاو ئی عەمارەتە شێعرێ. ئیدامەو ئی وتاریەنە، ئی شیکارە ئەدەبیە منویسۆ: کەسانێوە کە ماچا متاومێ شەوێنە سەدان هەزار خاستەر چی بەیتێ بنیەیمێرە، ئینە تەنیا واتێوە ڕووتا. بنیەیمێرە ئینێ ڕاس بواچا و تاوا ئی هەرمانێ کەرا بەڵام چینەیە خافڵێنێ کە ئی سەد هەزار بەیتە، ئایا تاوا یاگێ «آهوی کوهی...» و یام شێعرەکێ «زمسانوو ئەخەوانی» گێراوە؟ بێ گومان ئی هەرمانێ سەرنەگێرتێنە، چوون لەحازی « نەقشی تاریخی»: لاتکرار فی التجلی... و بەهرەمەندی نەقشی تاریخی چی ڕۆخانەنە فرەتەر جارێ نمەتاوی مەلێ کەری.»
شفیعی کدکنی، با چراغ و آینە، صص 607-608
سەرچەمە: موحەمەدپوور عادڵ، چەکەریای حەزێ تازێ و عومرێ جادە..ل 89...
**
کەیلاو شۆنیشەرە نویستەبیش:
ژیونایۆ شێعرەی هەورامیانێ
1
دەسپێکەکاو شێعرەی نەوەی هەورامیانێ جە ڕەوتێوی پاگێرتەنە
ڕەوتوو شێعرەی ویەرینەی هەورامیانێ ساحیبوو بنەمایێوەی دێرین و دەنگاویێن. تاوانش هامشان چنی ڕەوتوو شێعرەو میللەتاتەری بیەیش بۆ و چند قۆناغێ مەرزنۆرە و بە ئەزموونی شێعریشا کەرۆ. هەر جە شێعرەو هورموزگانیەوە تا سەریاڵوو ئی ڕەوتی کە دەقەکاو مامۆسا مەولەویەنێ، بەردەوامی قۆناغسازش بیەن.
بەڵام بە پێچەوانەو سەردەمیانە بیەیۆ ڕەوتوو شێعرەو فرێوە جە میللەتەکا، پەی نموونەی؛ شێعرەی فارسیە و تەنانەت شێعرەی سۆرانیەیچ، کە دوێ هامسا شێعرێ ئی ڕەوتیەنێ، بەسەردەمیانە بیەیشۆ دێرش پەنە بیەن. ئینەیچ پەی بڕێو هۆکارا گێڵۆوە کە چێگەنە فرسەت پەی باس کەردەیشا نیەن و جە باسێویتەرەنە بە وردی گنۆ وەروو شیکاریی.
بە وەشیەوە، ئی بێدەنگیە مەڕیۆ و پەی یەکەم جاری ترووسکەو ئی حەزی جە سلێمانی و جە زەکای شێعری مامۆسا عوسمان محەمەد هەورامیەوە هۆرقوڵیۆ. ئادیچ بە چاپ کەردەی دوێ پارچە شێعرا جە مەجەلەو(.... 3 )یەنە. چاپ کەردەی ئی دو پارچە شێعرەی بە شۆنگێری جە شێوازوو مامۆسا گۆرانی، جە مەجەلەکانە، بۆ بە دەسپێکوو ورکەی پەی بە سەردەمیانە کەردەیۆ شێعرێ هەورامیانێ...[1]