د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلى*
تنێ سالەک بۆ هەلبژارتنا چارەنڤیسساز د دیرۆکا تورکیا دا دمینت. بزاڤێن نەپەنى بۆ سەرژنوى ڕاگەهاندنا خەلافەتەک وەکى یا عۆسمانیان یان ژى سیستەمەک دیتر، ل سالڤەگەرا هەڕفتنا وێ ل 2023 هەمى ئه و ئەگەرن AKP هەر ڕێک و تەکنیک و تەکتیکەکێ، ل ناڤخۆ و دەرڤە، بجەڕبینت بۆ گەهشتن ب وێ ڕۆژێ و دەست بۆ گێڕانا هەر سیناریۆ و دیلانەکى ببەت، هەتاکۆ هەکەر ب بهایێ گیانێ مرۆڤان ژى بیتن.
دیارە ل ڤان چەند سالان شیا هندەک تشت و بابەت و ئاریشەیان بکەتە بهایەک د ناڤ کەلتوور و فەرهەنگێ جڤاکى و د مێنتالیتە و هزرا تاکێ تورکدا، و ئەڤە ئێکە ژ وان خەسڵەتێن بیە جهێ هندێ تورکێن وى وەلاتى باوەریەکا مەزن ب ئەردۆغانى هەبت و ئه و ڕەفتار و بریارێن وى ژ دلێ وان دئێت. ئەگەر چى د گەلەک ژ وان سیناریۆیا دا دەولەت و پارتا دەستهەلاتدارا ئاکەپێ د خۆڕا نەدیت پێنگاڤێن مەزنتر ژ بەڕکا خوە بهاڤێژت و بتایبەت د ململانێیا ل گەل جوهیان، چونکى دۆستێن ئێک ژ پشتەڤانێن مەزنێ تورکیایە ژ لایەنێ ئابوورى و سیاسیڤە. بەلێ پا سیناریۆیێن وەک ئەوێن دگەل ئیرانێ ژى هەین، ژبەر ئەگەرێ دوبارەبوونێ بۆ چەند سەد سالانە و درێژبوونا وێ وەکى فلمێ هندى، هێدى نەشێت هند بۆ تاکەکێ تورک و دەڤەرێ و هەتاکو جیهانێ ژى هند یا سەرنجڕاکێش بیت، هەرچەندە ئەورۆپى بنڤەبنڤە و بۆ لاوازکرنا وان هەر دو دەولەتێن زلهێزێن موسلمان بزاڤکرینە، نەخاسمە تورکیا کو خودان هژمارەکا پترتر یا گەنجێن کارکەرە و ئەگەر ل داهاتووى دا بهێتە ناڤ ئێکەتیا ئەورۆپا دێ بیتە هێزەکا مەزنا ئابوورى و دبیت ژى گەلەک ژ وان گەنجێن تورک ئەوێن ل وەلاتێن ئەورۆپا و نەخاسمە ئەڵمانیا کاردکەن بۆ لایێ خوە ڕابکێشیت و ئاستەنگان ل بەر وان وەلاتان دروست بکەت، و ژبلى هندێ کۆ ململانێیا وان دو وەلاتان بخوە د بنەرەت دا پشکەکە ژ ستراتژیێن دوورمەودا و هەردەم، نەخاسمە دەمێ دگەهیتە ئاست یان بابەتێ مەزهەبى و د ناڤبەرا شیعە و سوننەیا واندا، لێ تنێ خالا هەڤپشکا وان دو وەلاتان دژاتیکرنا کوردانە، و نەخاسمە د ڤێ قۆناغا هەر دو وەلات پترتر ژ هەر جارەکێ هەست ب گەفێن وەلاتەکێ کوردى یان کوردستانەک بچووک یان مەزن دکەن.
سناریۆیا فەتحولایا ژى زووى بداوى هات، بۆ خەلکەکێ نڤستى تنێ ئێک دو سالان یا بتام و چێژ بى، نەخاسمە بۆ تورکێن تووندرۆ هند یا ب تام نەبى، هیچ نەبیت “فەتۆ” وەکى ئه و دبێژن پشکەک بى ژ کەلتوورێ نەتەوەپەرستیا تورکى، و شیابى د ماوێ ڤان 1020 سالان خزمەتەکا مەزن بگەهینیتە وێ و وى فەرهەنگێ تۆرانى ل جیهانێ بەلاڤ بکەتن. دەستکەفتەک مەزن بى بەلێ پا دیکتاتۆریەت هەمیشە نزیکترین دۆستێ خوە ژى قۆربانى بیروباورێن خوە دکەت.
سیاسەتا چێکرنا قەیرانا د سیاسەتا نوى یا تورکیا دا ڕۆلەکێ مەزن و کارتێکەر د کۆمکرنا نەتەوەپەرستێن تورکدا دگێڕت. ئەڤ سیاسەتە هەتا ل سەر ئاستێ دەرڤە ژى گەلەک ب زیندیاتى دهێتە جێبەجێکرن. ئیران و نەخاسمە پشتى کۆمارا ئیسلامى هاتى سەر دەستهەلاتێ و گەلەک وەلاتێن دیتر ژى نۆکە ل سەر ڤێ سیاسەتێ دچن.
گڤاشتنێن ناڤخوەیى ب هەمى ڕەنگێن ئابوورى، جڤاکى، نەتەوەیى، ئایینى، کەلتوورى و فەرهەنگى، هزرى و…هتد، نەشێن تاکێ وەلاتى بخاپینن و ئه و پێشکەفتنا ڕوومەتى و ساختەڤەشێرن، یاکو دەسهەلاتا نۆکە بزاڤێ دکەت هەڤوەلاتى وەسا تێبگەهینت یا د گۆپیتکا خوەدا. هەتاکو د بابەتەکێ بچووکێ وەرزشێ و مژوولکرنا هزرا تاکێ تورک ب یاریێن وى وەلاتى، ناڤخوەیى و دەرڤە و گەلەک تشتێن بچووک و مەزنێن دیتر هێدى نەشێن ئه و هەڕیا وەلات کەفتیێ ژ سەروچاڤێن وێ ڤەکەتن و ژ بیرا وان ببەت.
جوداهیێن ژ عەردى تا عەسمانى د ناڤ تورکیا دا ل هەمى بابەتێن سەرى، کو د بنەرەتدا بەرهەمێ سیاسەتا شاش و دەمارگیرانەیا دۆگماتیا سەد سالێن بۆریە و ڕەوشەنبیرێن دلسۆزێن جودا و ژ وان ژى ئیسماعیل بێشکچى و گەلەکێن دیتر ب بەردەوامى هوشداریێ ددەن ژ مەترسیێن وێ ل سەر تورکیا بخوە و ل سەر نەتەوێن دیتر. مەزنترین بەلگە ژى بۆ هەبوونا ئاستەکێ بلندێ وان جوداهیان ژى کۆچکرنا ب مەلیۆنان خەلکێ هەمى دەڤەران و ب تایبەت ژى کوردستانێ یە بۆ جهێن دیتر، هەروەسا ڕاپەرین و شەڕێن ناڤخوەیى و کۆدەتانە و هەمى بەلگەنە ل سەر گۆپیتکەکا دیکتاتۆریەتا شۆڤینیزما تورکى ب سەر گشت نەتەوان، نەخاسمە کوردان، کو ب ترسا هەرى مەزن بۆ ئێکپارچەیا وى وەلاتى دهێتە هژمارتن. تەنانەت ل سەر ئاستێ تاکى ژى دبینین هەتا کەسەکێ وەکى ئیبراهیم تاتلیسەسى پرۆژێن خوە نەڤەگۆهاستنە کوردستانا باشوور حوکمەتا تورکى هیچ ئاریشەک ل گەل نەبى، بەلێ پشتى هینگى هەلوێستێ وان بەرامبەر وى هاتە گوهۆڕین. دیارە ئەوان ئه و کارێ وى ژى ب پشکەک ژ فاکتەرێن تێکدانا ئاسایشا وەلاتێ خوە دیتیە.
تاکێ تورکى پشتى ڤان چەند سالان، پترتر ژ هەر دەمەکى مەندەهۆشتر و بەلکۆ ڕێک ل بەر بەرزە، بەلێ پا وەکى هەردەم دفنبلندتر، ڤێ جارێ ژى خوە ب ئۆپراسیۆنەک وەکى “چقا زەیتوونى” ڤەکر و دو ئارمانجێن پەیداکرنا سووژێت و بەهانەیەک دیتر و بهێز هەم بۆ ناڤخوە و نێزیککرنا نەیارێن سیاسى و بهێزکرنا ئێکڕێزییا پارتا خوە و نەتەوەپەرستان ژ لایەکى، هەم وەلاتێن پشکدار د ستراتژیا دژاتیکرنا کوردان ژ لایەک دیتر، تیدا پالدەرێن وى شەڕینە.
ئەگەر سیناریۆیا وێ بشێت هەتا 2019 ڤەکێشت و چو کۆدەتا یان ڕاپەرین یان گوهۆڕین و وەرچەرخانەک ڕووى نەدەت، دبیت گەلەک ڕاستى د ڤى ماوەى دا بهێنەڤەشارتن و گەلەک ژ قەیرانێن سایکۆپۆلیتیکێن ڤى وەلاتى ژ بیرا خەلکێ بچن، بەلێ پا ئەڤە ڕامانا سەرکەفتنێ نینن چونکى گەلەک تشتێ ژنەشکافى د دەریایا سیاسەتێ دا ڕووى ددەن و گەلەک ژ پرۆژە و خەونێن مەزن تێکددەن و هیڤیێن سەرکەفتنێ ناهێلن.
ژبلى ڤان تەکتیکا، زیزبوونێن سیاسى د سیاسەتا تورکیا دا، د سەرەدەرى دگەل وەلاتێن دەڤەرێ و جیهانێ، ژى پشکەکن ژ بەردەوامیا سیاسەتا دروستکرنا ئاریشە و کوشتنا دەمى ل بەرچاڤ و دلێ خەلکێ، و خاپاندنا هزرا وان بەر ب بابەتێن دیتر و لاوەکى، و دوور ژ سەنتەرێ ئاریشەیێن تایبەتێن ناڤخۆیى و گرێداى ب ژیارا هەڤنیشتمانیان، و یێن پترتر سیاسینە و گرێداینە ب شێوازێ دیکتاتۆریانەیا وێ و نەشیانا خۆگۆنجاندن ل گەل پێکهاتەیێن ناڤ تورکیا و مایتێکرنێن زێدەتر ژ خوە د کاروبارێن گەلەک وەلاتان ل دەڤەرێ و هەمى جیهانێ و نەخاسمە وەلاتێن ئیسلامى سۆننە.
د دووماهی تەکتیک دا، و بۆ ڕازیکرنا جیهانێ ژ ڤێ ئۆپراسیۆنێ، فلمێ چوونا نک پاپایێ ڤاتیکانێ هندا دیتر ئه و وەلات ڕژدکر پێداگریێ د ئەنجامدانێ دا بکەت، بێگومان ژى پشتەڤانیا پاپاى تەمامکەرێ پێڤەکرنا تورکیا بى د شەڕەکێ مەزن و دژوار، یێ کو هەر لایەنەک زیانێ بکەت بۆ ڕۆژئاڤا هەر باشە. ڕاستە هەکە ئه و ئۆپراسیۆن بشێت بگەهیتە وان ئارمانجێن لەشکرى، ئەوێن تورکیا پیلان بۆ دارشتین، زیانێن مەزنێن سیاسى و گیانى بۆ کوردان، نەخاسمە ڕۆژڤایا کوردستانێ، دێ هەبن. هەکە چى هەڤکێشێن سیاسى زووى ب زووى ناهێنە خواندن و ل دووڤ گەلەک بەرژەوەندیان، نەخاسمە وەلاتێن دەڤەرێ و زلهێزان گوهۆڕین ب سەردا دهێن، لێ دەرگەه بۆ هەمى جۆرێن خواندنا یا هەى: دبیتن شکەستنا تورکیا و تووشبوون ب شەڕەکێ دژوار دگەل کوردان ل ڕۆژئاڤا یان هەتاکۆ باکوور ژى بدویڤ خۆ دا بینیتن، و دبیتن بەرۆڤاژى ژى ڕووى بدەتن. ئەلترناتیڤێن دیترێن لاوازتر یێن وەکى جەنگێ دگەل سوپایێ سووریا، یان ژى پێکدادانا ڕۆسیا و ئەمریکا و تورکیا ژى دبیتن هەبن. هەمى تشت دهێنە پێشبینیکرن و گەلەک جاران ژى تشت و ئەنجام وەکى وێ دەرناچن، لێ تشتێ دیارە ئەوە ئەڤ سیناریۆیە د ڤێ قۆناغا سیاسییا ژیانا سایکۆپۆلیتیکا تاک و وەلاتێ تورکیادا، وەسا دهێتەمەزندەکرن گەلەک کارتێکەر و چارەنڤیسساز و هەستیار بیت، دوور ژى نینە وەکى دبێژن ببیتە مەتەلا ” هەکە عەجەلا بزنێ هات نانێ شڤانى بخۆت “، لێ هەرچاوا بیت ل وى ملێ دیوارێن پشتى وێ ئۆپراسیۆنێ گوهۆڕینێن مەزن دهێنەدیت، چ تورکیا ببەتن و چ بدۆڕینیت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایکۆلۆژى و پەروەردەیى/فاکۆلتییا پەروەردە/ زانینگەها زاخۆ.[1]