د. #خەلیل ئیسماعیل محەمەد#

لەبەر ڕۆشنایی سەردان و هاتوچۆی ئەم دواییانەی نێوانی بەرپرسانی ئێراق و ئێران کە دوایەمینیان لە سەردانەکەی وەزیری دەرەوەی کۆماری ئیسلامی ئێراندا خۆی دەدیتەوەو دوای ئەوەش سەرۆکی حکومەتی هەرێم سەردانی تەهرانی کردەوە، بە ئومێدی سەردانی زیاتری هەردوولا لەسەر ئاستی هەردوو سەرۆک کۆمار، بۆ ئەو مەبەستە ئەم لێکۆڵینەوەیەم نووسی تا تیشک بخەمە سەر تەوەرێکی بنەڕەتی کە تا ئێستاش ڕۆڵی هەیە لەسەر نەخشاندنی پێوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتی دراوسێ ئەویش تەنگژەی کوردە فەیللیەکانی ئێراقە کە دیارترین پاشماوەی سیاسەتی چەوتی سەردەمانی حکومەتی پێشووە ..
دەسپێک:
کوردە فەیلیەکان لە بنەچەی مێژووییاندا دەچنەوە سەر گەلی للوڕی، زۆربەی کاتیش بە للوڕی ڕەسەن ناودێر دەکرێن، للوڕستانی ئێستا تا سەدەی شازدەیەمینی زایین بە للوڕستانی فەیلی یان وڵاتی فەیلیەکان ناوی هێنراوە، لە شەرەفنامەی بدلیسی للوڕ لکێکی سەرەکیی چوار لکە کە گەلی کوردیان پێکهێناوە: کورمانج، گۆران، کەلهوڕ، للوڕ..
سپایزەر وای دەبینێت کە للوڕ لە بنەچەدا دەچنەوە سەر لۆلۆیی، بە لای مینۆرسکیشەوە دەخرێنە پاڵ کاشییەکان، توێژینەوە مێژووییەکان ئاماژە بە پێوەندی توندو تۆڵی نێوان للوڕ و کاشییەکان دەدەن کە کەوتونەتە بەرزاییەکانی زاگرۆس ئەمەش واتا للوڕستانی ئێستا..
هەرێمی للوڕستان لە دوو گرووپگەل پێکدێن:
1 گرووپی للوڕی گچکە: ناوچەکانی پشتی کوە لە ئێراق و پێشی کوە لە ناو ئیراندایە..
2 - گرووپی للوڕی گەورە: ئەم ناوچانە دەگرێتەوە: بەختیاری، کۆهڵۆ، مامەسانس لە ئیران، واتە کوردانی فەیللی کەوتوونەتە ناوچەکانی قەسری شیرین و خانەقین و باکووری جەلەولا و خۆراوای شۆش. گورانی دەڵێت ناوچەکانیان لە باکووری کرمانشاوە درێژ دەبێتەوە بۆ باشووری دیزفوول هەندێکی تر تا کەنارەکانی کەنداویان دەگەیەنن..
پێوەندییەکانی نێوان ئێراق و ئێران
بە درێژایی مێژوو هەردوو گەلانی ئێراق و ئێران جگە لە دراوسێیەتی کە پێویستی بە تەنسیق و کامڵبوونی کۆمەڵایەتی و ئابوورییە بە تایبەتیش لە هەرێمی کوردە فەیللییەکاندا کۆمەڵێ پێوەندی دیکەی هاوبەشی ئایینی و نەتەوەیی و بازرگانیی ئەم گەلانە بە یەکەوە گرێدەداتەوە، دیواری شاخاوی بەرزاییەکانی زاگرۆس بەشێکە لە سنووری نێوان هەردوو دەوڵەت.
مێژوو شایەتحاڵی پێوەندییە بازرگانی و کشتوکاڵی و ئایینی و نەتەوەییەکانی سەر ئەم سنوورانەیە کە لێرەوە لەچاو شارەکانی ناوەوەی وڵاتیاندا زیاترن، وارێککەوتووە دانیشتووانی بەری ئێراق منداڵیان ناردووە بۆ گوندانی ئەودیو سنوور تا لەوێ پێگەییون و دواتر گەڕێنراونەوە بۆ ناو کەسوکاریان..
لێکۆڵینەوە مێژووییەکان شێوازی ئەم پێوەندییانەی نێوان شارو شارۆچکەکانی سەر هەردوو سنوور نیشان دەدەن، لە توێژینەوەیەکی عەبدولرەزاق ئەلحسێنی هاتووە: شاری خانەقین بە جموجوڵی بازرگانی و گەشتوگوزارییەوە ناسراوە کە تژییە بە بازاڕگەو شەقامی فراوان لەوانە ئۆتۆبانی خوراسان کە بەغدا دەبەستێتەوە بە تهرانەوە بە تایبەت هاتوچۆی گەشتیارانی ئێران بۆ کەربەلا و نەجەف و کازمییەو سامەڕا و لەمسەریشەوە گەشتیارانی ئێراق بۆ سەردانی قوم و مەشهەد، جگە لەمەش ناوچەی خانەقین دۆڵێکی قووڵی نەوتییە هەر لە چیاسوورخەوە تا نەفتخانە کە ئەمەش بایەخی خۆی هەیە لەرووی ئاوەدانی بۆ هەمووئێراق تا ڕادەی ئەوەی کێبەرکێ دەکات لەگەڵ شاری باقووبەدا.
مەندەلیش هەروەها بە دانیشتووان و کشتوکاڵ و بازرگانییەوە بە تایبەتیی بەروبوومی ئاژەڵدارییەوە دەوڵەمەندە چونکە پڕە لە سەرچاوەی ئاویی و بێستان و دارودرەختی میوەو خورما چاک و دانیشتووانێکی زۆر بەر لەوەی دیمۆگرافیای دانیشتووانی تێکبدرێت..
دانیشتووانی هەردوو پارێزگای کوت و عەمارەش کە تێکەڵەیەکن لە عەجەمی و عەرەبی شارۆچکەی سەرەکییان بەناوی حەی پڕی کوردی ئێران و عەرەبی ئێراقییە، هەموو دانیشتووانی عەلی غەربی لە کوردی فەیللی پێکهاتوون. لە پارێزگای مەیسان ناوی شارۆچکەی کەرادی بۆ ڕەفاعی گۆڕدرا، لە لێتوێژینەوەکەی ئەنترۆپۆلۆژیکی ئەمریکی هەنری فیڵد کە لەسەر دانیشتووانی ئێراقە هاتووە ( (کوردانی فەیللی لە بەشێکی فراوانی عەلی غەربیدان، بەلەمیان هەیە بۆ گواستنەوەی خەڵووز، دانیشتووانی کەرادی) ش کە کراوەتە ڕەفاعی بە کشتوکاڵەوە خەریکن، سێ بەشی دانیشتووانی قەلعەی سوکەر لە کوردانی فەیللین) ) ..
ئێراق و گرفتی کوردە فەیللییەکان
بەر لە درووست بوونی دەوڵەتی ئێراقی لە ساڵی 1921 کوردانی فەیللی چ گرفتێکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییان نەبوو، وێرای بەربەستی سرووشتی و لەمپەڕی ئەمنی، کەچی دۆستایەتی لەسەر هەموو ئاستەکان لەنێوان خەڵکانی هەردوو دیوی سنووردا هەبوون، بەپێی یاساکانی باری کەسێتی ئێراقی کە لە ساڵی 1925 دەرچووێنراون کوردانی فەیلی لە ڕووی تیۆرییەوە کەوتنە سەر کۆمەڵگەی ئێراقی چونکە شوێنی نیشتەجێیان دەکەوتنە سەر خاکی ئێراق بەڵام لەرووی کردارەکییەوە و لە تێڕوانینی دەسەڵاتدارانی ئەوسای ئێراق بە تەنۆچکە و لەشێکی نامۆیان دەژماردن..
نەخشاندنی سنووری خۆرهەڵاتی ئێراق بە پێی ڕێکەوتننامەو پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان لە مێژوودا هەنگاوی زۆری بۆ نرابوو تا بەم ئەنجامەی ئێستا گەیشتبوو:
1 سنوورەکە لە ناوچەی کوردانی فەیللی چڕ بۆتەوە هەر لە باشووری هەڵەبجەوە تا نزیک شارۆچکەی بەدرە لە پارێزگای واست لەم شوێنانەوە سنوور لە پایتەختی ئێراق نزیکە و بە ناوچەکانی چەقبەستووی سنووریی دەناسرێن
2 ئێران لە بەرزاییەکانی سەر سنووری ناوچەکانی کوردانی فەیللیەوە زاڵە بەسەر دەشتاییەکانی نزیک بەغداا ئەمەش بۆ ئێران بایەخێکی جیۆستراتیژی گرنگی هەیە کە دەڕوانێتە سەر ڕێگای گشتی بەغدا تەهران..
3 حەوزی نەوتینەیی نەفتخانە ئێراقی و نەفتشای ئێرانی دەکەوننە سەر سنوورەکان..
4 کۆنترۆڵی ئێران بەسەر سەرچاوەکانی ڕووبارو لکەکانی ئاو بۆ ناوچەی کوردانی فەیللی زاڵبوونی ئێران بەسەر ناوچەکەدا نیشان دەدات.
لەمیانەی ئەمانەوە پێگەی جیۆگرافییانەی ناوچە فەیللی نشینەکان لەژێر سایەی نەخشاندنی سنووری خۆرهەڵاتی ئێراقیدا ترس وسامناکی بۆ دەسەڵاتە پێوەندیدارەکان خوڵقاندووە، لەگەڵ گرژبوونە سیاسی و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکاندا ئەم ترسەی نێوان ئێراق و ئێران لە هەڵکشاندایەو زیاتر دەبن بە تایبەتیی لە نیوەی دووەمی سەدەی ڕابردوو لە دوای درووستبوونی کۆماری ئێراق لە ساڵی 1958ی زایینی و دوای درووستبوونی شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی 1979ی زایین ناوچە فەیللی نشینەکان گرژی زیاتریان بە خۆوە بینی و دەروازەبوون بۆ جەنگی نێوان هەردوو وڵات کە لە ساڵانی 19801988ی زایینی هەڵگیرسا.
حکوماتەکانی ئێراقی بەردەوام لە هەوڵی دابەشکردنەوەی دانیشتوواندا بوون، لە پارێزگاکانی دیالا و واست و مەیسان و بە بەغداوەش سیاسەتی ئاشکرای بەعەرەبکردن بەرانبەر کوردان پیادە دەکرا بەم شێوەیە
1 هەڵمەتەکانی دەرکردنی فەیللیەکان بۆ ئەودیوی سنوور هەزاران خێزانیی فەیللی گرتەوە و لە بری ئەوان هۆزە عەرەبییەکان دادەنران..
2 فەرامۆشکردنی بە ئەنقەستی ژێرخانی ئابووری، زیاترکردنی گرفتی ئاو تا ڕەز و باخەکان وشک ببن، ئەمەش ببێتە پاڵنەرێک بۆ ڕەوکردنی خەڵکی لەسەر زێدی خۆیان.
ئەمەش لە ئەنجامی سەرژمێرییەکاندا دەردەکەوت کاتێ فەیللیەکان ژمارەیان کەم دەبووەوە لە ناوچەکانی خۆیاندا بە نموونە دانیشتووانی خانەقین بە ڕێژەی %2، 1 ساڵانە لە 1970 تا 1987 کەم دەبوونەوەو لە مەندەلیش ساڵانە%5لە کاتێکدا لەنێوانی ساڵانی 1947تا1970 ژمارەی دانیشتووانی ئەو شارانە لە زیادبووندا بوون بە ڕێژەی %7، 7بۆ خانەقین و %1، 5 بۆ مەندەلی، ئەمەش ڕەنگی داوەتەوە لەسەر پێکهاتەی نەتەوەیی لەبەرژەوەندی عەرەبە هاوردەکاندا..
ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکە
1 گشت گرفتەکانی لەنێوان ئێراق و ئێراندان لە ناوچەکانی جێنشینی کوردی فەیللیدا خەست دەبنەوە لەبری ئەوەی سنوور ببێتە ئامڕازێک بۆ هاوکاری و کامڵبوونی نێوانیان کەچی هەمیشە بنکەی گرژیی و ململانێ بوون
2 بەهۆی بایەخی ستراتیژیانەی ئەو ناوچانەوە بە تایبەت ئەوانەی لە بەغداوە نزیکن ناوچەکانی کوردی فەیللی بوونەتە گەرمی پێوێک بۆ ئاستی پێوەندییەکانی نێوان ئێراق و ئێران
3بەهۆی گرنگی ناوچەکانی جێنشینی کوردانی فەیللی بە درێژایی ماوەی حوکمی حکوماتەکانی ئێراقی سیاسەتی بەعەرەبکردن و هێنانی عەرەبی هاوردە لە بری بنەچەی ڕەسەنی ناوچەکە پیادەکراوە
4 ڕووخانی ڕژێمی ئێراقی ساڵی 2003 دەرفەتێک بوو بۆ هەڵدانەوەی پەڕەیەکی سپی لە پێوەندییەکان بە تایبەتیی لە بوارەکانی ئابووری و کۆمەڵایەتیەوە دەکرێت ئەم ناوچانە بکرێنە پردی پێوەندی بۆ پەرەپێدانی پێوەندی دۆستانەی نێوان هەردوو وڵات.[1]