$چ دیندارییەک، چۆن دیندارییەک؟$
#ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
پرسیارێک زۆرجار من لەخۆمی دەکەم ئایا مرۆڤ دەتوانێت بەبێ دین بژی؟ بەڵێ و نەخێرەکان لەم بارەدا زۆرن و هەموو بەڵێ و نەخێرێکیش ئارگیومێنتی تایبەت بەخۆی هەیە، ئەوە سرووشتی کەینونەیی مرۆڤانەی مرۆڤە کە تەنانەت دەتوانێت ئینکار و ئیسباتی خوداش بکات نەک دین. لە یەکەمین مرۆڤەوە تا دواهەمین مرۆڤ لەسەر ئەم ئەستێرەیە ئەم پرسانە هەن و دەشبن، مرۆڤ نەیتوانیوە و ناشتوانێت وەڵامی ئەم پرسیارانە بەلایەکدا بخات، چونکە خوا خۆی بارووتی ئەم تۆپخانەی نەگەیشتنە دابیندەکات، لەسەرێکەوە خۆی نیشان دەدات لە سەرێکی دیکەوە خۆیمان لێ ون دەکات:خۆی ویستوویەتی وابێت: إنما احتجب لشدة ظهوره وخفي عن الأبصار لعظم نوره. کانت بەم جۆرە پرسانەی دەگوت ئانتینۆمی واتە ناتوانین قسەی کۆتاییان لەبارەدا بکەین. چەندە پێش بکەوین لەم ئانتی نۆمییانەدا هەر لەخاڵی سەرەتاداین، ناگەینە دەرئەنجامێک. بەڵام بە بڕوای من پرسیاری جەوهەریتر هەیە بەتایبەتی بۆ ئەوانەی دیندارین کە دەبێت لەخۆمانی بکەین ئەویش ئەوەیە مادەم دیندارین هەڵگری خەسڵەت و ئاکار و سرووشتی چ جۆرە دیندارییەکین؟ ئەم دیندارییە بە کوێی گەیاندووین؟ زیان وسوودەکانی چیبوون؟ جۆری دیندارییەکانمان کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر کۆمەڵگا و تەنانەت خودی خۆشمان هەیە. گەلێک پۆلێنبەندی بۆ دیندرای کراوە کە بەندە ئەم پۆلێنبەندییەم لە هەموو ئەوانی دیکە لا پەسەندترە:
$شەریعەت$
دینداری فقهی یا فقهی شەریعەتی:ئەم جۆرە لە دینداری بە دینداری عامیانە یا وەک غەزالی دەڵێت دینداری عەوامانەش پێناسە دەکرێت. شەریعەت دیوی لای کەم minimalی دینە. واتە سنوورە، کە ئەو سنوورەت تێپەڕاند ئیتر تۆ لەدەرەوەی بازنەی دینی لەو سنوورەدا. حەرام و حەڵاڵەکان، بکە و مەکە کان، وەلاء و بەڕائەکان، خەتە سوورەکان هەموویان سەر بەم جیهانبینییە دینیەن. بە قەولی حامیدی غەزالی شەریعەت لە ئەساسەوە وەک یاساکان بۆ درووستنەبوونی دوژمنایەتی فصل التخاصم درووستبووە، واتە بۆ ئەوەی من و تۆ نەدەین بەیەکدا و دیوی ماددی ژیان بەشێوەیەک کە هەرکەس تێیدا سنوور خۆی بزانێت سەرڕێ بکەوێت دامەزراوە. دەقیق وەک ئەو یاسایانەی دەوڵەت و شارەکانیان لەسەر درووست دەکرێت یاساکانی شەریعەتیش یاسای ماددی و دونیایین. یاسا سیکۆلارەکان لەوێدا لە یاساکانی شەریعەت جیا دەبنەوە کە یاسا سیکۆلارەکان پێیان وایە لەڕێگای ئەم یاسایانەوە ژیانێکی شەرەفمەندانە سەرڕێ بخرێت تەنیا لەپێناو ژیاندا، بەڵام شەریعەتی دینەکان پێیان وایە لەڕێگای یاساکانیانەوە ژیانێکی شەرەفمەندانە سەرڕێدەخەن بۆ ئامانجێکی بە گوتەی خۆیان لە ژیان مەزنتر ئەویش عیباداتە و ژیانێکی هەمیشەییە. تەنیا جیاوازییەک لەنێوان یاسایەکی شەرعی و یاسایەکی لائیکدا هەبێت لێرەدایە. ئەوانەی کوێرانە خودی یاسا شەرعییەکان بە پیرۆز دادەنێن، دەبێت بزانن هیچ جیاوازییەکیان لەگەڵ ئەو عەلمانییە توندڕەوەدا نییە کە لائیسیتێ بە پیرۆز دەزانێت.
لە دینداری فیقهیدا حوکم بە زاهیر دەکرێت، زاهیرەکەش زاهیرێکی لانی کەمیی Minimal ییە. بۆنموونە ئەوەندە بەسە کە تۆ ئەو تیکەیەی کە دەیخۆیت بە مەشروع و لە ڕێگای حەڵاڵ و مەشروعەوە پەیدات کردبێت، ئیدی کەی دەیخۆیت، چۆنی دەخۆیت و چەندی لێدەخۆیت ئازادیت. یا نوێژێک گەر کردت شەریعەت بە زاهیر بڕیاری لێدەدات، گەر لە ڕوکەشدا شتێک نەکەیت کە ئەو نوێژەت بەتاڵ بکاتەوە ئەوا هیچ فەقیهێک ناتوانێت بڵێت نوێژەکەت بەتاڵە گەر لەو نوێژەشدا حزووری دڵیشت نەبووبێت و خەیاڵت لای نوێژەکەش نەبووبێت. دیندارییەک گەر لەم یاساگەلەدا بمێنێتەوە خۆبەخۆ بەرەوە یاساپەرەستی و ئیستغراقی نێو یاساکان مل دەنێت، لەبری خوا یاساپەرەستی و شەریعەتپەرەستی درووستدەکات. . دەقیق وەک ئەوەی لە دونیاکەی خۆماندا ئەمڕۆ هەموو دین و ئیمان و خودای تێدا کورتکراوەتەوە. دینداری فقهی باشترین کەشێکە کە ئایدیۆلۆژیست و سیاسییەکان وەبەرهێنانی تێدابکەن بۆ دەستکەوتی تایبەتی خۆیان و گرووپەکەیان. دەبێت ئەوە ڕوون بێت یاساکانی شەریعەت خۆیان لەخۆیاندا پیرۆز و گەورە نین، ئەو ئەنجامە گەورەیە کە یاساکە دەیدات بەدەستەوە. یاسایەکی وەک قیصاص بە ئەنجامەکەی دەپێورێت نەک ئەوەی جێبەجێکردنی قیصاص وەک عیبادەت تەماشا بکرێت. کاتێک قیصاص ئەنجام نادات بەدەستەوە لەوەی قەتڵ و کوشتن کەم بکاتەوە ئیدی دەبێت بیر لە یاسای بەدیل بکرێتەوە چونکە ئەم پێورانەی شەریعەت بە زاتی خۆیان نا بەڵکوو بە ئەنجامەکانیان گەورەییان دیاریدەکرێت. یاساکانی دیکەش هەر بەم جۆرەن، دونیا چاکدەکەن بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت دیوە ئاسمانییەکەی خۆی ون نەکات. دینداری شەریعەتی یا فیقهی دیندارییەکی تەوا تەقلیدییە، لاساییکردنەوە و تەقلید پشکی شێری بەردەکەوێت تێیدا. بەشی زۆری ئەوانەی بەخۆیان دەڵێن زانای ئایینی سەر بەم جیهانبینییەن.
‌$تەریقەت$
لە بنەچەی وشەکەوە دیارە تەریقەت بە واتای ڕێگا دێت، ڕێگایەک من لە شوێنێکەوە بگوازێتەوە بۆ شوێنێکی دیکە، لەتەریقەتدا کەسی ڕێبوار یا ساڵێک زۆر زیاتر لە یاساکانی شەریعەت مایە لەخۆی دەگرێت، تەرازووی ئەم لەجیاتی سنوورەکانی حەرام و حەڵاڵ بێت زیاتر ئەخلاقە، ئەخلاقێکی تەواو کانتی. بەتەنیا بەوە بەس ناکات کە حەڵاڵخۆر بێت، بەڵکوو دەبێت لە حەڵاڵەکەش کەم بخوات کاتێک دەبینێت دەرواسێکەی برسییە، لەپێناوی شکاندن و تەربێتکردنیدا هەندێ جار نابێت لەهەندێ جۆری حەڵاڵیش کە نەفسی ساڵێک پێی خۆشە ئەسڵەن هەر بخوات. تەنیا بەوە ئیکتیفا ناکات ئەو نوێژەی کە دەیکات جوڵەکانی درووست بێت، بەڵکوو حزوری دڵ و ڕۆحی تێیدا دەکاتە مەرج، نوێژێک گەر حزوری دڵی نەبووبێت تێیدا، یا خەیاڵی لە دەوری غەیری خودا سوڕابێتەوە ئەم بە نوێژێکی باتڵی دادەنێت و دەبێت قەزای بکاتەوە. ئەوەی تەریقەت لە شەریعەت جیادەکاتەوە ئەوەیە لەم ڕێگایەدا لایەنی کەم بەمەرج نەگیراوە، کەسی ساڵێک خۆی و دڵی خۆی بەگوێرەی پلەکەی دەبێت بە موفتی خۆی یستفتی قلبە، حەڵاڵەکانی نێو شەریعەت بەشی زۆری حەرام و قەدەخە دەکات لەخۆی. هەروەک لەناوەکەیەوە دیارە تەریقەت ڕێگای گەیاندنە نەک ئامانجێک بۆ مانەوە، وەک شەریعەت مانەوە لە تەریقەتیشدا دەبێتە تەریقەت پەرەستی و دورخستنەوەی کەسی ساڵێک لە ئەسڵ و مەشغوڵکردنی بە فروعاتەوە، بەحوکمی لەززەتە ئەخلاقی و ڕۆحییەکانی زۆرێک لە شەتەح و لادانە دینییەکان لەم بواردەدا ڕوو دەدەن، هەندێ جاریش کەسی خاوەن تەریقەت یان شێخ بەهۆی پێگەکەی خۆی وەک سیبەری خودا دەبینێت. مەترسیداریی تەریقەت لەوێدایە کە بەسیاسیی بکرێت، چونکە کەس ناتوانێت ڕەخنە لە شێخ یا سەرکردەی تەریقەت بگرێت، چونکە ئەو سێبەری خودایە و پلەی ویلایەتی هەیە. هەمان ئەوەی لە ئێرانی ویلایەتی فەقێ ئەمڕۆ ڕوودەدات نموونەیەکی بەرجەستەی ئەم دیدەیە بۆ سیاسەت. دینداری تەریقەتی دیندارییەکی مەعریفییە، کەسی ساڵێک بەشوێن زۆرترین مەعریفەوەیە بۆ دەستخستنی زۆرترین دڵنیایی اطمئنان.
$حەقیقەت$
لەبنەڕەتدا دەبێت شەریعەت و تەریقەت لەخزمەت حەقیقەتدا بن. لە حەقیقەتدا کەسەکە بوونی سەربەخۆی نامێنێت، ئەوەی هەیە دەبێتە حەقیقەت، بەناوی حەقەوە قسەدەکات، دبڕێت و دەدوورێت. پێغەمبەران کەسانێک بوون لە حەقیقەتەوە هاتوونەتەوە بۆ یارمەتییدانی دەوروبەرەکەیان بۆ ئەوەی لە نزکیترین و بێوەیترین ڕێگاوە دەستی خەڵک بگرن. ئەوان زۆر بە وردی ئەم باسەیان گەیاندووە، بێ مەرام و بێ بەرژەوەندی لا نرید منکم جزاء ولا شکورا بەیانی ئەم دۆخەی ئەوانە. کەسێک کە لە تەریقەتەوە دەگوازێتەوە و بە حەقیقەت دەگات لەبەرانبەریدا هیچ پاداشتێکی ماددی یا زەوقی و تەنانەت مەعنەویشی ناوێت. ئەوەی بەحەقیقەت دەگات لە مامەڵەی مەعریفییەوە دەگوازێتەوە بۆ مامەڵەی حیرەتی. باسە مەعریفییەکان خۆبەخۆ لەبەرانبەر حەقدا دەتوێنەوە. کەسێک کە بەحەق دەگات بە بوونە بچوکەکەی خۆیەوە موتەحەیر دەمێنێت لەبەرانبەر ئەو بوونە گەورەیەی کە دەڵێت وەرە ببە بەبەشێک لەمن. دەقیق وەگ گەیشتنی قەترە بە دەریا. حەقیقەت و گەیشتن پێی و درووستبوونی حیرەت دەقیق وەک ئەو نێچیرە وایە کە دەکەوێتە دەست چنگ و چەپۆکەکانی شێرێکی دڕندە، لەوکاتەدا نە مەعریفەت نە تەقلید دادی ئەو کەسە نادات کە لەبەردەست ئەو شێرە دڕندەیەدایە، ئەوەی هەیە دۆخێکی لەخۆ دەرچوونە لەبەرانبەر بێدەسەڵاتی و موتەحەیر مان لەبەردەست ئەو بوونە گەورەیەدا کە ئەمی لەخۆیدا ون کردووە. ئایەتی قم اللیل الا قلیلا کتومت بەیانی ئەم حاڵەتە دەکات، ئەی محەمەد تۆ مۆمیت مۆمیش نابێ خامۆش بێت و بخەوێت هەستە ڕێگای تاریکی حەقیقەت بۆ خەڵک ڕووناککەرەوە.
لەسەر خۆچوونە، شەیدا بوونە، قوڕپێوانە، سووتانە
هەتا مردن، مەحەببەت ئێشى زۆرە، ڕێزى لێ دەگرم [1]