ناونیشانی بابەت: شیعر، زمان ڕزگار دەکات
ناوی نووسەر: ڕەسووڵ سوڵتانی

شیعر، ئاخافتنە بە زمانێکی جیاواز لە زمانی ڕۆژانە و ئاسایی. ئەگەرچی زمانی شیعر کەرەستەکانی خۆی هەر لە زمانی ئاسایی وەردەگرێ، بەڵام تێکهەڵشێلان و داڕشتنەوەی زمان لە جیهانی خەیاڵ و زەینی شاعیردا وای لێ دەکات، ئەو زمانی دەربڕینە لە زمانی ئاسایی خەڵک جیاواز بێت. کاتی خۆی فۆرمالیستەکان باسی نامۆکردنەوەی زمان یان سڕینەوەی ئاشنایەتیان کرد و وتیان: شیعر، تۆزی خووخدە و عادەتی ڕۆژانە لەسەر وشە و زمان دەتەکێنێ. بۆ وێنە دەیانگوت: ئێمە ڕاهاتووین بڵێین کە زانیی خۆشمدەوێ، گەش گەش بووەوە. گوتنی ئەو قسەیە زمانی ئاساییە و ئەگەر لە یەکێکی ببیستین، بیر لە وشەکان ناکەینەوە، بەڵکوو یەکسەر بیر لە پەیامی ڕستەکە دەکەینەوە و تێدەگەین ئەو کەسەی باسی دەکرێ، وەختێک لە گومانی ئاخۆ خۆشی دەوێم یان نا ڕزگار دەبێ و لێی ڕوون دەبێتەوە خۆشمدەوێ، دەستبەجێ ڕوخساری گەش دەبێتەوە، بەڵام ئەگەر بڵێی: گوڵی ڕوخساری بە شنەبای خۆشەویستیم پشکووت، ئیتر قسەیەکی ئاساییمان نەکردووە. گوڵی ڕوخسار، پشکووتن، بە شنەبای خۆشەویستی. ئەو شتانە زمانەکەیان لە زمانی ئاسایی دوورخستووەتەوە. ئەگەرچی زۆر جار هەر ئەو زمانەی سەردەمێک نائاسایی بووە، لە ئەنجامی زۆر گوتنەوەدا دەسوێ و دیسان دەبێتەوە زمانێکی سواوی ڕۆژانە. بۆیە شاعیران بەردەوام لە داهێناندان و گەورەترین داهێنانی شاعیریش داهێنانە لە گۆڕەپانی زماندا.

شەفیعی کەدکەنی دەڵێ: شیعر ڕووداوێکە لە زماندا ڕوودەدات. بەپێی ئەو بۆچوونەی کەدکەنی بێ، ئێمە لە شیعردا بێ ئەملاوئەولا پێویستە بەشوێن ڕووداوێکی زمانیدا بگەڕێین. ڕووداوێک، کە تووشی ڕاچڵەکینمان بکات. ڕووداوێک پێشتر ڕووی نەدابێ و خوێنەر یەکەم جاری بێ بەسەریدا بکەوێ.

حافزی شیرازی دەڵێ، بەسەرهاتی عیشق و خۆشەویستی لە بنەبانی مێژووەوە تا ئێستا هەر یەک بەسەرهاتە، بەڵام سەیرە، لە هەر زمانێکەوە گوێمان لێ دەبێتەوە، تازەیە و دووبارە نییە. کەوابوو شیعر نابێ بە زمانێکی سواو و دووبارە بۆمان بدوێ. ئینجا بۆ ئەوەی دووبارە نەبێ، پێویستە ڕووداو بخوڵقێنێ، ئاخر مرۆڤ تەنیا بە دیتنی ڕووداوەکان ڕادەچڵەکێ. ڕووداوی کوژران و کوشتنی مرۆڤەکان تەنیا لە مەرگدا هاوشێوەی یەکن، ئەگینا لێکجیاوازن و هەرکام بەشێوازێکی جیاواز لەویتر ڕوو دەدەن، بۆیە هەموو ڕووداوێک تووشی ڕاچڵەکین و سەرسوڕمانمان دەکەنەوە. کەوابوو ڕووداوی زمانیش دەبێ نوێ بێ و داهێنەرانە بێت. مرۆڤ کە بیر لە ڕووداو دەکاتەوە، یەکەوڕێ مێشکی بەلای ئەو ڕووداوانەدا دەچێت کە لە دنیای دەوروبەریدا ڕوو دەدەن، بەڵام ڕووداوی ئەدەبی، بریتین لەو بەرهەمانەی زۆربەی کات لەژێر کاریگەریی ئەو ڕووداوانەی دەوروبەرماندا دەبنە ڕووداوێکی زمانی و لە فۆرمی چیرۆک و ڕۆمان و شیعردا دێنەوە بەرهەم و ئێمە بە خوێندنەوەیان چێژێکی ستاتیکی وەردەگرین. بەو پێیە دوو ڕووداومان هەیە:
1 ئەو ڕووداوانەی لە جیهاندا دەقەومێن و ڕوو دەدەن.
2 ئەو ڕووداوانەی لەژێر کاریگەریی ئەواندا ناخی شاعیر و نووسەر دەهەژێ و ڕووداوێکی زمانی دەخوڵقێنن. بەتایبەتی شاعیر ئەو ڕووداوەی لە جیهانی واقیعدا ڕوویداوە، دەکاتە هەوێنی شیعرێک و بە زمانێکی جیاواز لە زمانی شاعیرانی پێش خۆی و بە داڕشتنێکی نوێوە ڕووداوەکەمان بۆ دەگێڕێتەوە. بۆ وێنە، لە بۆردومانێکدا منداڵێک دەسووتێ، خەڵک دەڵێن منداڵێک سووتا... لێرەدا تەنیا هەواڵێکی دڵتەزێن دەبیسین بە وشە و ڕستەگەلێکی ئاشنا کە تێیاندا ئێمە تەنیا بیر لە پەیامی ڕستەکە دەکەینەوە و دەپرسین: کەی؟ چۆن؟ بۆچی؟ ئەی ئاخری؟ بەڵام شاعیر دەڵێ: خونچە هەڵپڕووکاون. لێرەدا ئێمە لەگەڵ ڕووداوێکی زمانی ڕووبەڕووین. ڕووداوێک کە لەبری ئەوەی هەست بکەین هەواڵێک دەبیسین، وێنەیەکمان دێتە بەرچاو. وێنەیەک کە تێیدا بەر لە واتای ڕستەکە، وشەکان گرینگن. پێوەندیی نێوان پاژ و کۆی وشەکان پێکەوە و لە پێوەندیی لەگەڵ سەرلەبەری دێڕەکەدا.
هەر بۆیە، ئەوەی لە شیعردا زۆر گرینگە زمانە. زمانی شیعر، جیهانێکی زیندووە. زمانی شیعر، زمانی گەیاندنی هەواڵ یان بەدرۆخستنەوەی هەواڵ نییە و لەپێناو مەبەستێکی دیاریکراودا نییە، بەڵکوو وشە بە وشەی مەبەستێکی تایبەت و جیهانێکی تایبەتە.
«تا دێم ئەو گوڵە سپیانە مەنێژن»
با لەو دێڕە شیعرەی شێرکۆ بێکەس وردبینەوە و ئەوەی لە سەرەتای ئەم بابەتەدا وەک تیۆری خستوومانەتە ڕوو، بە کردەوە پیت و وشە و دواجار سەرلەبەری دێڕەکەی پێ هەڵسەنگێنین و شیی بکەینەوە. کارەسات و ڕووداوە تاڵەکەی 16ی مارسی 1988 کە تێیدا پێنج هەزار کەس لە هەڵەبجە شەهید بوون، ڕووداوێکی زمانی لە ناخی شاعیردا دەخوڵقێنێ. تێیدا شێرکۆ بە زمانی شیعر قووڵایی کارەساتەکەمان بۆ دەگێڕێتەوە. هەر لە سەرەتاوە زمانی گێڕانەوەکە زمانێکی قووڵ و جیاوازە لە زمانی ئاخاوتن. هەر لەو شوێنەوە کە دەڵێ:
«دڵۆپ دڵۆپ باران گوڵ دەنووسێتەوە»
شێرکۆ ناڵێ، باران تینوێتیی گوڵ دەشکێنێ. دەڵێ باران گوڵ دەنووسێتەوە. نووسینەوە واتە گیان وەبەرنان. باران گیان وەبەر گوڵ دەنێ. گوڵ بە باران دەبووژێتەوە و وشە بە نووسین. لە دێڕی تا دێم ئەو گوڵە سپییانە مەنێژندا، پێویستە پتر ورد بینەوە بۆ ئەوەی مەبەستەکەمان وردتر بپێکین.
یاکوبسۆن پێیوایە شیعر لەسەر بنەمای تەوەری جێنشینی دامەزراوە. واتە جێگرتنەوە یان خوازە بە کۆڵەکەی شیعر دەزانێ. لێرەدا گوڵ، جێی منداڵی گرتووەتەوە. گوڵ هێمای تەمەنی کورت و ناسکی و بێگەردی و پاکییە. سپی، دیسان هێمای پاکی و بێگەردییە. لەلایەکیش دەڵێین منداڵ وەک پەڕی سپی وایە و چیی لەسەر دەنووسیت بنووسە. ئەی بۆچی ناڵێ گوڵی سوور؟ دەی خۆ لە زمانی ئاسایی خەڵکدا بە شەهید دەڵێن سوورخەڵات، ئەدی بۆچی لێرەدا ناڵێ سوورخەڵات؟ چونکە شەهیدەکانی هەڵەبجە، بە فیشەک شەهید نەبوون و بەبێ ئەوەی خوێنیان لێ بێت، گیانیان لێ ئەستێنرا و کفنی سپییان پۆشی. هەر بۆیەش دەڵێ: ئەو گوڵە سپییانە. بۆ وێنە ئەگەر شاعیر گوتبای ڕاوەستن هەتا دێم ئەو منداڵانە کە تەمەنیان وەک تەمەنی گوڵ کورت بووە مەنێژن، ئەو کات ئێمە گوێمان لە قسەیەکی ئاسایی دەبوو، بە زمانێکی ئاسایی و سواوی ڕۆژانە. هەر لێرەشەوەیە کە دەڵێن ماناکردنەوەی شیعر و داڕشتنەوەی بە زمانی پەخشان، شیعرییەتی دەقەکە ناهێڵێ و ئیتر ئەوکات لە شیعریەت دەکەوێ. کەوابوو ئەوەی ئەم داڕشتنەی کردووەتە شیعر، زمانەکەیەتی. زمانێک کە لەلایەک خەڵکی ئاسایی ئاوا پێی نادوێن، کەچی وشەکانیشی لە زمانی خەڵکی ئاسایی هەڵێنجراون. دێم، گوڵ، سپی، ناشتن/مەنێژن.
گوتمان، وشە لە زمان و دەقی شاعیرانەدا وشەیەکی ئاسایی نییە، بگرە فرەڕەهەندە. شیعر، زمان لە تاکڕەهەندبوون ڕزگار دەکا و دەیکاتە شتێکی فرەڕەهەند. ئەوە ئەرکی ڕەخنەگرە، ڕەهەندە شاراوەکانی دەق/ زمان/ وشە بۆ خوێنەر ئاشکرا بکات.
وشەی گوڵمان تاوتوێ کرد، با بێینە سەر ناشتنەکە. ناشتن دوو واتای هەیە، یەکەمیان بەخاک ئەسپاردنە و دووەمیان چەقاندن و چاندنی نەمام و تۆوە. مەسەلێک هەیە دەڵێ: تۆو هەتا نەمرێ و لە خاکدا نەنێژرێ، چەکەرە ناکا و شین نابێتەوە. لێرەشدا شاعیر ناشتنەکەی بە واتای چاندن و چەقاندن هێناوە. وەک لەسەرەتادا بە گوڵیان دەشوبهێنێ. ئاخر تۆ کە نەمامێک دەنێژیت، بە مەرگی ناسپێریت، بەڵکوو بۆ شینبوونەوە و هەڵدان و گەیشتن و بەرگرتنی دەنێژیت. تا ببێ بە داری بەری و هەم لە سێبەریدا بحەسێیتەوە و هەم بەروبووەکەی بخۆی. شێرکۆ لێرەدا دەڵێ: ئەو گوڵانە نەمردوون، بگرە تۆوی خەباتێکن، کە ڕۆژێک تەنانەت ئەم بە ڕواڵەت مەرگەیش دەبێتە دارێک، نیشتمان لە سێبەریدا دەحەسێتەوە و میللەت بەروبووی هەڵدەگرێتەوە.
داریوشی ئاشووری لە پەڕتووکی شیعر و هزردا دەڵێ: شاعیر وردە شیعری پەرشوبڵاوی نێو جیهان کۆدەکاتەوە و پێکیانەوە دەنێتەوە و دەیانکاتە شیعرێکی تۆکمە و کاریگەر. هەر لەوێیشەوە یەکسەر دەڵێ: گەوهەری شیعر خەیاڵە. مەبەستی ئەوەیە، تۆ خەیاڵ لە شیعر بستێنیتەوە، هیچی پێوە نامێنێ. ئەو زمانەی گوتمان لە سایەی شیعرەوە دەبێتە جیهانێکی زیندوو و فرە مانا، ئەو زمانە لە سایەی خەیاڵی شاعیرانەوە وا قووڵ دەبێتەوە. ئاخر خەیاڵی شاعیر، منداڵێکی گیان لێ ئەستێنراوی دەستی غەدر دەکاتە گوڵی سپی. زمان لە سایەی خەیاڵەوە گیانی بە بەردا دێ و دەبێتە جەستەیەکی زیندوو. هەر لەو سۆنگەیەشەوەیە کە خوێنەر زۆر جار پێش ئەوەی بیر لە پەیامی شیعرەکە بکاتەوە، سەری لە پێکهاتەی ڕستە و زمانەکەی سوڕدەمێنێ و ئەو فرەڕەهەندبوونی زمانە وای لێ دەکات چێژ وەربگرێ، هەر ئەوەشە شیعر لە قسەی ئاسایی جیا دەکاتەوە. [1]