ناونیشانی بابەت: منداڵانی بەهرەمەند
ئامادەکردن: #ڕەزا شوان#

لە ڕوی زانستییەوە، چەندین زاراوە هەن کە گوزارشت لە چەمکی (منداڵی بەﮪرەمەند) دەکەن و هەمان مەبەست دەگەیەنن. وەک (منداڵی بەتوانا) ، (منداڵی داﮪێنەر) ، (منداڵی بلیمەت) ، (منداڵی ﮪەڵکەوتوو) ، (منداڵی لێﮪاتوو) ، (منداڵی باڵادەست) ، (منداڵی زۆرزان) ، … ﮪتد.
ئەم زاراوانە ﮪەرچییەکبن، گوزارشت لە پۆلێک لە منداڵانی نائاسایی دەکەن، کە دەکەونە ژێر چەتری پەروەردەی تایبەتییەوە و لە ڕووی زیرەکی ئەقڵییەوە جیاوازیان لەگەڵ منداڵانی ئاسایی هاوتەمەنیاندا هەیە، لەوان بە جۆش و خرۆشتر و ﮪۆشیارترن.
بێگومان ﮪەموو خێزانەکان حەزدەکەن کە منداڵەکانیان بەﮪرەمەند و داﮪێنەر و جیاواز و ناوازەبن، تا شانازی بە خۆیان و بە داﮪێنانەکانیانەوە بکەن. بەڵام حەز شتێکە و توانا و بەﮪرە شتێکی ترن.
دەشێ منداڵانی بەﮪرەمەند، لە بوارێک یا زیاتر لە بوارێکدا هەڵکەوتووبن، وەکوو لە ڕووی ﮪزری و داﮪێنان و کۆمەڵایەتی و جەستەیی و ﮪونەریی (موزیک، هەڵپەڕکێ، سەما، گۆرانی، شانۆ) و لە بواری ئاکادیمی و وەرزشی و تەکنەلۆژی و بوارەکانی کەدا. ئەم منداڵە بەﮪرەمەندانە پێویستییان بە ستراتیژی و میکانیزمی جیاواز ﮪەیە. پێویستییان بە بەرنامە و پرۆگرامی پەروەردەیی پێشکەوتوو ﮪەیە، کە لە ناوەرۆکدا جیاوازبێت لەگەڵ بەرنامە و پرۆگرامەکانی منداڵانی ئاساییدا، چونکە بەرنامە و پرۆگرامە گشتییەکان، حەز و ئارەزوو و ﮪیوا و خەونەکانیان مەست ناکەن.
منداڵانی بەﮪرەمەند لە هەموو توێژەکانی کۆمەڵایەتی و ئابووری و ئایینیدا هەڵدەکەون.
لە توێژینەوەکانی پسپۆراندا، ئەو ڕاستییە دەرکەوتووە، کە زۆربەی بەﮪرەمەندان و بلیمەتان و داﮪێنەران و سەرکردە ﮪەڵکەوتووەکان، لە خێزانە کەم دەرامەت و ﮪەژارەکاندا پێگەیشتوون و ﮪەڵکەوتوون.
تا ئێستا گەلێ پێناسەی جیاواز بۆ دیاریکردنی چەمکی (بەﮪرەمەند) کراوە. بە کورتی و بە چڕی باس لە ﮪەندێ لەو پێناسانە دەکەین:
پێناسە کلاسیکییەکان، سەرنج وردیان لەسەر ئەوەیە کە توانای ئەقڵی، کە گوزارشت لە بەﮪرەمەندی و زیرەکی دەکات، تەنیا پێوەرە بۆ پێناسەکردنی منداڵی بەﮪرەمەند.
ئەم پێناسەیەش، بۆ بۆچوونی (ﮪۆلینگ ۆرس) و (تیرمان) دەگەڕێتەوە. سەرنجیان لەسەر توانای گشتیی ئەقڵی بووە. کە لەڕێی تاقیکردنەوەکانی زیرەکییەوە دەردەکەوێت.
کەمترین ڕێژەی زیرەکیشیان بە (140) نمرە دیاریکردووە. کە سنووری نێوان منداڵی بەﮪرەمەند و منداڵی ئاساییە.
(رینزولی) بەم شێوەیە پێناسەی بەهەرمەندی دەکات:”منداڵی بەﮪرەمەند، ئەو کەسەیە کە توانایەکی ئەقڵیی باڵای لە داﮪێناندا ﮪەیە”.
سەبارەت بە پێناسەی (ویتی) ش، کە ئەو پێناسەیەیە کە کۆمەڵەی ئەمریکی پەسەندی کردووە و پشتی پێدەبەستن، ویتی دەڵێت:”منداڵانی بەﮪرەمەند ئەو کەسانەن کە ﮪەمیشە لە بوارەکانی موزیک و ﮪونەر یان سەرکردایەتیکردنی کۆمەڵایەتیدا، بە پلەیەکی سەرنجڕاکێش نمایشکاری بەرزن”.
هەریەکەش لەم زانا پسپۆرانەش (وڵاس، کوچان، کۆکس، دکتۆر ماکینون، ماریا شیڤل) و زایانی کەش، هەریەکەیان کۆمەڵێک سیما و تایبەتمەندییەکانی منداڵانی بەهرەمەندیان دیاری کردوون.
کۆمەڵەی نیشتمانی منداڵانی بەﮪرەمەند (دی سی) لە واشنتۆن لە ئەمریکا. جەخت لەوە دەکاتەوە کە ﮪەرچەندە پێناسەی زۆر بۆ بەﮪرەمەندی ﮪەیە، بەڵام ﮪەموویان توخمێکی ﮪاوبەش لەخۆدەگرن، واتە:”بەﮪرەمەند، کەسێکە کە ئاستێکی ناوازە نیشان دەدات. یا لە ئەدای کارکردن لە یەکێک یا لە چەند بوارێکی دەربڕیندا، توانای نیشاندانی ﮪەیە”.
بە کورتی، بەﮪرە توانایەکی جیاوازە و ئامادەییەکی ڕەمەکی نائاساییە لە لای کەسی بەﮪرەمەند. دەشێت توانایەکی بۆماوە بێت یا وەرگیراو بێت. توانایەکی ئەقڵی بێت یا توانایەکی جەستەیی بێت.
نیشانەکانی منداڵانی بەﮪرەمەند
لەوانەیە بپرسن کە چۆن منداڵانی بەﮪرەمەند بناسن. نیشانەکانی منداڵانی بەﮪرەمەند زۆرن، ئەمانەی خوارەوە بە کورتی بەشێکن لە نیشانەکانی بەﮪرەمەندی:
1 منداڵانی بەﮪرەمەند وەکوو مامۆستا دەردەکەون. لە منداڵانی مامناوەند، خێراتر و ئاسانتر فێردەبن و زانستی وەردەگرن، بە تایبەتیش لە فێربوونی زماندا بەﮪرەیەکی باشیان ﮪەیە، خاوەنی وشە و زاراوەیەکی زۆرن و دەتوانن لە پێکﮪێنانی ڕستەدا سوودیان لێوەربگرن و بەکاریان بﮪێنن. بەئازادی و ئاسانی و جوانی و بوێریشەوە گوزارشت لە ﮪزر و بیرۆکە و ڕاکانیان دەکەن.
2 منداڵانی بەﮪرەمەند، کراوەن، خۆدەرخەرن و خۆیان دەبنە پێشەوە.
3 خوێنەری خووگرتوون، هەمیشە خولیا و شەیدای خوێندنەوەی گۆڤار و پەڕتووکی بابەت هەمەچەشنەن. لە خوێندنەوە مەست نابن و حەز بە زانینی زیاتر دەکەن.
4 ئەرکەکانی قوتابخانەیان، لە ماڵەوەدا بەخێرایی و بە ئاسانی جێبەجێدەکەن و پشت بە تواناکانی خۆیان دەبەستن.
5 کۆمەڵایەتین و بە ﮪۆی زیرەکییانەوە، ﮪاوڕێتی و ئاشنایەتی لەگەڵ کەسانی تەمەن گەورەتر لە خۆیان دەکەن. ڕۆحی یارمەتیی و ﮪاوکاری و دادپەروەرییان ﮪەیە.
6 بڕوا و متمانەیەکی زۆریان بە خۆیان هەیە. هەردەم ﮪیوادار و گەشبینن، بوێرن و دودڵنین. هەڵوێستی ئەرێنیان هەیە. خاوەنی ئیرادەیەکی بەﮪێزن و ئەستەم بوونی نییە لە لایان. نوێخواز و داﮪێنەر و ئەزموونخوازن. لە گفتوگۆ و قسەکردندا شەرم ناکەن.
7 زۆر دەپرسن و زوو تێدەگەن و ﮪەردەمیش وێڵی دوای زانین و ڕاستییەکانن.
8 بە شێوازێکی نوێ و ناوازە، توانای چارەسەرکردنی گرفت و کێشەکانیان ﮪەیە.
9 خاوەنی خەیاڵێکی بەرز و فراوانی نائاسایین. چیرۆکی خەیاڵئامێز دەگێڕنەوە. بە وردەکارییەکی زۆرەوە، باس لە داﮪێنان و لە جیﮪانە خەیاڵییەکان دەکەن.
10 دڵیان بە کارە ڕۆتینییە دووبارەکانی ڕۆژانە داناکەوێت. وێڵی دوای داﮪێنان و ئافراندن و پێشکەوتنن.
11 جوانخوازن و حەزیان لە چێژی جوانییە. لە ڕووە جوانەکانی شتەکان دەڕوانن.
12 منداڵانی بەﮪرەمەند توندڕەو و دەمارگیر نین، میانڕەون. ئامادەییەکی زیاتریشیان بۆ داننان بە ﮪەڵەکانیاندا ﮪەیە. ڕێزیش لە دایکان و باوکان و لە مامۆستاکانیان و لە ﮪاوڕێکانیان و لە کەسانی تر دەگرن. ڕای جیاواز قبووڵ دەکەن و هەستی کەس بریندار ناکەن.
13 خاوەنی هەست و سۆزن، ﮪەردەمیش گەشبین و ﮪیواخواز و کۆڵنەدەرن بۆ گەیشتن بە ﮪیوا و بە ئامانجەکانیان. لە لایان ناکرێ و ئەستەمیش بوونیان نییە.
14 سەرنج وردن و زوو تێدەگەن و دانامێنن و خێرا وەڵامی پرسیارەکان دەدەنەوە.
15 بە ﮪۆی زیرەکی و باڵادەستی و بەﮪرەمەندییانەوە، حەز بە ڕابەری و پێشەنگی و بە سەرکردایەتیکردنی ﮪاوڕێکانیان دەکەن.
16 لە تەمەنێکی بچوکدا فێری قسەکردن دەبن و زووش پێ دەگرن، زووش فێری خوێندنەوە و نووسین دەبن. لە قوتابخانەشدا لەچاو ﮪاوڕێ خوێندکارەکانیانەوە کە بەهرەمەند نین و ئاسایین، ئەمان ئاست بەرزترن و نمرەکانیشیان لە وانەکاندا باڵاترن.
17 ڕووخۆشن و حەزیان لە گفتوگۆ و سوعبەت و لە قسەکردن و لێکدانەوەیە.
18 خاکین و زیادەڕۆیی ناکەن و خۆیان هەڵناکێشن و کەمتر شانازی بە خۆیان و بە کارەکانیانەوە دەکەن.
19 حەزیان لەو یارییانەیە کە ئاسان نین و پێویستییان بە بیرکردنەوەی قووڵ و بە یاسا ﮪەیە. وەکوو یاریی شەترەنج و یاریی هەڵوەشاندنەوە و پێکەوەنانی شتەکان.
20 تەندرووستییەکی باش و تەنێکی بەﮪێزیان ﮪەیە.
21 توانایەکی باشیان لە گوزارشتکردن لە ﮪزر و لە خەیاڵ و لە بیرۆکەکانیان هەیە. توانای ڕەخنەگرتنیشیان لە خۆیان ﮪەیە.
ڕۆڵی خێزان لە گەشەکردنی بەﮪرەی منداڵان
(بلوم) لەو باوەڕەدایە، کە خێزان ڕۆڵێکی گرنگی لە پێکﮪێنانی بەﮪرەی منداڵدا هەیە. گەر خێزان ﮪانی منداڵەکەی نەدات و بەﮪرەکانی بە ﮪەند نەزانێت و ڕێز و پێزانینی بۆ تواناکانی منداڵە بەﮪرەمەندەکەی نەبێت و لە ماڵەوەدا کەشوﮪەوایەکی گۆنجاوی گەشەکردنی و پێشکەوتنی بۆ نەڕەخسێنێت، بەﮪرەکانی منداڵەکەیان بە کپی و پەنگخواردوویی و شاراوەیی لە دەروونیدا دەمێننەوە و دەریان نابڕێت.
هەریەکەش لە (گینسبۆرگ) و (ﮪاریسۆن) یش، جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە، کە تا ئەمڕۆش بەشێکی زۆری خێزانەکان نابەڵدن لە گرنگی ڕۆڵیان، لە دۆزینەوەی منداڵانی بەﮪرەمەند.
یەکەم هەنگاو کە پێویستە دایک و باوکی منداڵ بینێن بۆ دیاریکردنی منداڵەکەیان، ئایا بەﮪرەمەندە یا ئاساییە. ئەوەیە کە لەلایەن دەروونناسێکی پسپۆری مۆڵەتپێدراوەوە، منداڵەکەیان هەڵسەنگێندرێت، کە شارەزایی و ئەزموونی مامەڵەکردنی لەگەڵ منداڵانی بەﮪرەمەندا ﮪەیە.
مامۆستاکانیش ڕۆڵێکی گرنگیان لە دۆزینەوەی قوتابییە بەﮪرەمەندەکانیان ﮪەیە. لە میانەی سەرنج و تێبینییەکانیان، لە کاتی وتنەوەی وانەکانیاندا. دەتوانن منداڵە بەﮪرەمەندەکانیان بناسن و ئەوەش بزانن کە توانا و بەهرەکانیان لە چی بوارێک دایە.
چۆنییەتی مامەڵەکردن لەگەڵ منداڵانی بەﮪرەمەندا
1 پێویستە ئێوەی دایکان و باوکان، گرنگی و بایەخی بەﮪرەمەندی بزانن و بۆ گەشەکردن و ﮪاندانی منداڵەکانتان بیقۆزنەوە.
2 بوار و کەشوﮪەوایەکی ﮪێمن و گونجاو بۆ منداڵە بەﮪرەمەندەکانتان بڕەخسێنن. کاتێک کە دەیانەوێت شتێک دابﮪێنن یا بیر لە بابەتێکی دیاریکراو دەکەنەوە.
3 لەو بوارانەی کە منداڵاکانتان بەﮪرەیان تێیاندا ﮪەیە، ﮪانیان بدەن کە متمانەیان بە تواناکانی خۆیان هەبێت. توانای ئەنجامدانی کاری گەورەیان هەبێت. چونکە متمانە و بڕوابەخۆبوون، ﮪۆکارێکن بۆ دەرخستنی توانا و بەﮪرە متبوو و شاراوەکانیان.
4 دابینکردنی پەڕتووک و گۆڤاری بابەت هەمەڕەنگەی بەسوود، بە پێی تەمەنی منداڵە بەﮪرەمەندەکانتان. کە لە میانەی خوێندنەوەیاندا، خەیاڵیان فراونتر دەکەن و ئیلهام و مەیلێکی زیاتریان بۆ داﮪێنان و ئافراندن دەبێت. لە ماڵەوەشدا پەڕتووکخانەیان بۆ دابنێن و بە پەڕتووک و گۆڤاری هەمەڕەنگەی گۆنجاو لەگەڵ تەمەنیاندا، بیانڕازێننەوە.
هەروەﮪا دابین کردنی کارەستەکانی ئەو یارییانەی ئارەزوویان لێیان ﮪەیە. چونکە یاریکردن ﮪۆکارێکی گرنگە بۆ گەشەکردنی بەﮪرە و توانا و ئارەزووەکانی منداڵانی بەﮪرەمەند. بە تایبەتیش یارییە زەینییەکان کە پێویستییان بە بیرکردنەوە ﮪەیە.
5 هەرگیز نابێت گاڵتە بە توانا و بە خەیاڵ و بیروڕا و بە بیرۆکەکانی منداڵە بەﮪرەمەندەکانتان بکەن و پێیان پێبکەنن یا گاڵتە بە کار و بە پڕۆژەکانیان بکەن. گەر ساکاریشبن، بەﮪەندیان بزانن. ئەگینا بڕوا و متمانەیان بە خۆیان نامێنێت و بەﮪرەکانیشیان دەتاسێن و لەناودەچن.
6 ﮪەندێ کێشە بخەنە بەردەم منداڵە بەﮪرەمەندەکانتان، تا بزانن چۆن بیریان لێدەکەنەوە و چی چارەسەرێکی گونجاو بۆ چارەسەرکردنیان دادەنێن.
7 گێڕانەوەی چیرۆک بۆ منداڵان لە پێش نووستندا زیاتر گەشە بە بەﮪرەکانی منداڵانی بەﮪرەمەند دەکەن. لێکۆڵینەوە تازەکان ئەوەیان سەلماند، کە گێڕانەوەی چیرۆک بۆ منداڵان زۆر بەسوودە. ئەو منداڵانەی چیرۆکیان بۆیان گێڕاونەتەوە، لە قوتابخانەدا زیرەکترن لە ئەو منداڵانەی کە گوێیان لە چیرۆک نەبووە.
8 ڕاﮪێنانی منداڵانی بەﮪرەمەند، لەسەر بە درووستی بەکارﮪێنانی ئامێرەکانی کۆمپیوتەر و ئینتەرنێت و ئایپاد. کە لەمیانەیانەوە دەتوانن زیاتر فێربن و وەربگرن و زیاتر گەشە بە بەﮪرە و ئارەزووەکانیان بکەن.
9 پێویستە قوتابخانەکان ڕۆماڵێکی گشتی بۆ ناسینی قوتابییە بەﮪرەمەندەکانیان بکەن.
بە جیاوازیان بزانن و پۆلی تایبەتی و پرۆگرام و بەرنامەی تایبەتییان بۆ دابڕێژن.
10 پێویستە ئەو مامۆستایانەی کە وانە بە پۆلی منداڵانی بەﮪرەمەند دەڵێنەوە، کۆرس و خولی تایبەتییان بۆ بکرێتەوە و بە باشی ڕابﮪێنرێن، تا لە لە بارەی چۆنییەتی مامەڵەکردن لەگەڵ منداڵانی بەﮪرەمەندا ﮪۆشیار و شارەزابن. [1]