ناونیشانی بابەت: جینۆسایدی بێدەنگی کوردانی فەیلی
ئامادەکردن: #فاتیح عەبدوڵڵا شوانی#

=KTML_Bold=دەروازەیەک=KTML_End=
فەیلیەکان وەک لقێکی گەورەی نەتەوەی کورد لە باشووری میسۆپۆتامیاو باشوورو ڕۆئاوای زاگرۆس لە هەزارەی سێیەمی ( پ.ز ) ەوە لەو ناوچەیە نیشتەجێن و هەتا ئەمڕۆش بەشێکی زۆریان ماونەتەوە و لەسەر خاکی باوباپیرانی خۆیان دەژین و بەشێکی سەرەکین لە خاک وخەڵکی کوردستان. ئەمانە لەرووی کلتوری و زمان و شارستانی و ڕەگەزیەوە کوردن، دەگەڕێنەوە سەر سومەر، بە پاشماوەی سومەریەکان دادەنرێن، لە ناوچەکانی ئێستای باشووری ئێراق و باشوورو باشووری ڕۆژئاوی ئێراندا وەک خەڵکی کورد دەژین و بە ژیانی ڕۆژانەی خۆیانەوە خەریکن. ئەم بەشە گەورەیەی گەلی کورد تا هاتنی ئیسلام بۆ ناوچەکە بە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و بازرگانی و بازارەوە خەریک بوون لەسەر خاکی خۆیان و ئەو زەویانە هەموی موڵک و خاک و نیشتمانی ئەوان بوو، هیچ کێشەیەکیان نەبوەو ماونەتەوە لەسەر خاکی خۆیان.
کاتێ هێزە دەرەکیەکان هاتوون لە ئەنجامی شەڕو سەرهەڵدانی کێشە ڕامیاریەکاندا ئەمانیش وەک بەشێکی سەرەکی خەڵکی ناوچەکە زیانیان بەرکەوتووە. لە ئەنجامی هاتنی شەپۆلی یەکەمی گەلانی سامی نەژاد لە نیمچە دورگەی عەرەبییەوە بۆ میسۆپۆتامیا وەک ئاکەدو بابل و ئاشور کە توانیان جێ پێی خۆیان بکەنەوەو دەستیان بە داگیرکردنی ناوچەکە کرد. ئەوەش بە یەکەم شەپۆلی داگیرکاری کوردستان دادەنرێت لەلایەن سامی نەژادەکانەوە، وەک یەکەم قۆناغی بەعەرەبکردنی کوردستان، چونکە ئەو پڕۆسەیە هەر ناوچەی سومەرو فەیلی نەگرتەوە، بەڵکوو گەیشتە زۆربەی خاکی کوردستان.
لە =KTML_Bold=ئەکەد و بابلەوە بۆ هاتنی سامی نەژادەکان=KTML_End=
هەرچۆنێک بێت سەردەمی داگیرکاری ئەکەدو بابل و ئاشور، نەبووە هۆی هەڵکەندن و ڕاگوێزانی تەواوەتی فەیلیەکان و دەرکردن و کۆمەڵکوژیان لەسەر خاکی خۆیان کە بەشێکی سەرەکی کوردستانە. کەچی بە هاتنی ئیسلام وەک شەپۆلی دووەمی هاتنی سامی نەژادەکان و بەعەرەبکردنی کوردستان لێرەوە کوردستان و خاک و خەڵکی فەیلی تووشی کارەسات بوون، کە ئەکرێ وەک شەپۆلی دووەمی بەعەرەبکردن دابنریت لەژیر ناونیشانی فتوحاتی ئیسلامدا، چونکە لەو سەردەمەدا سەدان خێڵی بەربەریی عەرەب لە نیمچە دورگەی عەرەبی و کەناری دەریاوە بەرەو خاکی میسۆپۆتامیاو کوردستان هاتن و دوای داگیرکردنی تیدا نیشتەجێبوون و دەستیان بەسەر هەزاران دۆنم زەوی کشتوکاڵ و خاک و ماڵی کورددا گرت، وردەوردە خەڵکە ڕەسەن و خاوەن ماڵەکەیان تووشی کێشە و شەڕو کوشتن و دەرپەڕاندن و ماڵوێرانی کرد. لە سەرەتاشدا بەناوی ئیسلامەوە دەستیپێکرد لەبەرئەوەی ئەم ناوچانە لە پایتەختی دەوڵەتی ساسانیەوە نزیک بوون و ناوچەیەکی دەوڵەمەند بوون بە ئاوو خاک. هەروەها کاتێ دەوڵەتی ئیسلامی هەر ناوچە و هەرێمێکی داگیردەکرد سەرۆک خێڵ و سەرکردە سەربازیەکانی عەرەبی دەکردە فەرمانڕەوای ئەو ناوچانەو هێزو سوپای خێڵە عارەبەکان لەو ناوچانە دەمانەوەو دەیانکرد بە موڵکی خۆیان و خەڵکە ڕەسەن و خاوەن خاکەکەش وەک ژێردەستە مامەڵەیان لەگەڵ کراوە و وردەوردە خاکەکەیان لەدەست دەرچووە، بەو شێوەیە عارەب وەک هێزێکی داگیرکەر بوون بە خاوەن ماڵ لەسەر خاکی کورد لە ناوچەی سومەرو فەیلی.
ئەم قۆناغەش لە سەردەمی ڕاشدین دا بەڕوونی دیارە خێڵە عەرەبە بەربەرییەکان چۆن نیشتەجێکراون لە ناوچەکەدا، دواتریش لەسەردەمی دوا خەلیفەدا ئەم ناوچەیە بووە مەیدانی شەڕو پێکدادانی بنەماڵەی عەلی و موعاویەو ئەو عەرەبانەی هاتبوونە ناوچەکە زیاتر پشتگیری عەلی بوون و ئیتر لێرەوە کێشەکە زیاتر دەستی پێکردو ڕق و کینەو کوشتن و فیتنەو داگیرکاری زیاتر سەریهەڵداو بەتایبەتی دوای هاتنی ئومەویەکان و ناوچەکەیان کردە جێی تۆڵەکردنەوە و کوشتارگەو ماڵوێرانیەکی زۆریان بۆ ناوچەکە هێنا.
=KTML_Bold=لەسایەی دەسەڵاتی ئیسلامیی عەرەب و تورکدا=KTML_End=
بەدرێژای حوکمی دەوڵەتی ئیسلامی عەرەب بەناوی ئاژەڵداری و لەوەڕگاوە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بەرەو ڕۆژهەڵات و باکووری میسۆپۆتامیا دەهاتن. ئەمە جگە لەو بنەماڵە عەرەبانەی وەک حاکمی دەوڵەتی ئیسلامی لە ناوچە کوردسانیەکان جێگیربوون و خۆیان سەپاند بەسەر خەڵکی ناوچەکەدا. ئەم شەپۆلی کۆچبەریەی هۆزە عەرەبە بەربەریەکان بەدرێژایی چەندین سەدە بەردەوام بوو، واتە بەتەواوەتی لە سەدەکانی ناوەڕاستدا تا هاتنی شەپۆلی سێیەمی بەتورککردن و بەعەرەبکردن لەسەردەستی دەوڵەتی عوسمانیەکان وەک دریژەپێدەری دەوڵەتی ئیسلامی، عوسمانیەکان هەر لە سەرتاوە دەستیانکرد بە سیاسەتی بەتورککردنی کوردستان و داگیرکردنی خاکی کورد، بەڵام ئەوەی ئەم جارە جیاوازە بەتایبەت دژی خەڵکی فەیلی ئەنجامدراوە بە سیاسەتی بەعەرەبککرنی ناوچەکەیان لە سەدەی هەژدەو نۆزدەدا.
دەوڵەتی عوسمانی دەستی کرد بە گۆڕینی دیمۆگرافی گەلانی ناوچە بەتایبەتی دژی کورد بە بیانوی ئایینی و مەزهەبی و شۆڕش و ڕاپەرینەکانەوە، بۆ نموونە ڕاگوێزانی هەزاران کوردی هۆزی هەمەوەند بۆ لیبیاو هۆزی فەیلەیەکان بۆ ئێران بە بیانوی ئەوەی خەڵکی فەیلی شیعە مەزهەب بوون.
لێرەدا غەدرێکی گەورە لە خەڵکی فەیلی کراوە لەلایەن والی بەغداوە بە فیتی خەلیفەی عوسمانی. کاتێک سەرژمێری دانیشتووانی دەوڵەتی عوسمانی کراوە، فەیلیەکان بێبەش کراون و تۆمارنەکراون بە بیانوی ئەوەی سونە مەزهەب نین و مەیلیان بەلای دەوڵەتی شیعەی ئێراندایە، یان ڕەنگە ئەمە بۆ فەیلیەکان هەنگاوی یەکەمی کارەساتەکە بێت لە لێسەندنەوەی زەوییەکانیان و بە بێگانە زانینیان لەلایەن دەستەڵاتەوە. کە دواتر بووە بنەمایەک بۆ دەستبەسەراگرتنی موڵک و ماڵ و دەرکردنیان. هەر بۆیە لەم سەردەمەدا بەتایبەتی سەردەمی مەدحەت پاشا سەدان خیڵی کۆچەری و ئاژەڵداری عارەب هاتنە ناوچەکەو بەرەسمی بریاری نیشتەجێکردنیان دراوەو لە زۆربەی ناوچەکانی موسڵ و کەرکووک و دیالەو ناوچەی فەیلەکانیش بۆ نموونە (لە نیوەی دووەمی سەدەی 19دا لە سەردەمی مەدحەت پاشا 1869 کە والی بەغدا بوو، خێڵێکی عەرەبی وەک (رەبیعە، بەنی ئەوس، جبور…) دەشتەکانی مەندەلی و بەلەدروزو قزڵرەبات و قەرەتەپەیان گرتەوە، ئاشکرایە کە مەدحەت پاشاو ئەو والیانەی دوای ئەو هاتن هانی ئەو عەشیرەتە عەرەبانەیان دا بۆ نیشتەجێکردنیان) . ئەمەش بە قۆناغێکی مەترسیداری بەعەرەبککردن و دەرکردنی کورد و فەیلی دادەنرێت لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا.
بەعس =KTML_Bold=و سڕینەوەی کوردی فەیلی=KTML_End=
قۆناغی چوارەمی بەعەرەبککردن و جینۆسیادی هۆزی فەیلی کورد و دواتر ئەنفال و ڕوخاندنی گوندەکان و کیمابارانکردن لە سەردەمی دەوڵەتی نەتەوەپەرستی عارەبی سونەدا کە لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانەوە لەلایەن بریتانیاوە درووستکراوە لەسەر خاکی کوردستان. ئەوە بوو بەشێکی گەورەی کوردستان کەوتە ژێردەستی کەمینەیەکی عارەبی سونەوە لە ساڵی 1921وەک یەکەم دەوڵەتی سونی عارەبی کەوتە جینۆسایدکردن و بەعەرەبککرن و ڕاگوێزانی کورد بەتایبەتی فەیلیەکان.
ئەم دەوڵەتە ناسوێنالیستە سونە مەزهەبە هەر لە سەرەتاوە کەوتە دژایەتی کوردی فەیلی بە بیانوی ئەوەی شیعە مەزهەبن، لەکاتێکدا عارەبیش هەبوون شیعە بوون، بەڵام فەیلیەکان باجی کوردبوونیان داوە نەک مەزهەب. بۆ نموونە داگیرکەری بریتانیا تا ساڵی 1930 کە خۆیان بە فەرمانڕەوای کرداری ئێراق دەزانی و دەوڵەتی پاشایەتی لەژێر دەستی ئەواندا بوو، یاسای ئێراق کە بریتانیای داگیرکەر دایڕشتبوو چەمکی ها‌وڵاتی ناڕەسەنی دەرکرد، ئەو کەسانەی دەگرتەوە کە شوناسنامەی عوسمانییان نییە یان لە سەرژمێری عوسمانیدا ناونووس نەکراون. ئەمەیان کردە بیانویەکی باش بۆ ئەوەی فەیلیەکان بە هاووڵاتی نارەسەن و شوێنکەوتەی ئێرانی شیعە لەقەڵەم بدەن و پاشان ڕایان بگوێزن و دەست بەسەر ماڵ و موڵکیاندا بگرن.
ئەمەش بووە بنەمایەکی گرنگ بۆ دەوڵەتی پاشایەتی و کۆماری کە کاری زیاتری لەسەر بکەن، هەر لەم ڕوانەگەو یاسایەوە کار بۆ جینۆسایدی فەیلیکان کرا، بۆ نموونە لە سەردەمی دەستەڵاتی بەعسدا نیو ملیۆن کورد لە خەڵکی فەیلی لە سەرەتای ساڵی 1970دا دەستکرا بە پڕۆسەی دەرکردن و ڕاگوێزان و ڕەوانەکردنیان بۆ ئیران، ئەمەش وەک قۆناغێکی ترسناکتر و بۆ جینۆسایدی فەیلی و کورد لەو ناوچانە پەیڕەوکرا.
بە نزیکبوونەوەی جەنگی ئێراق –ئێران مەترسیەکە زۆرتر بوو بۆ خەڵکی فەیلی بەتایبەتی بۆ ئەوانەی هێشتا مابوونەوەو لەسەر خاکی خۆیان، ئەوانیش دەرکراون و ڕاگوێزران بە بیانووی ئەوەی شیعەن و لەگەڵ سەدان هەزار عەرەبی شیعەدا دەرکران لە زێدی ڕەسەنی خۆیان، بەڵام ئەمجارەیان شێوازی ڕاگوێزان و دەرکردنیان ئاسایی نەبوو، چونکە فەیلەیەکان وەک خەڵکی کورد بەشێکی گەورەی بازرگان و ئابووری بازاڕی بەغدایان بەدەستەوە بوو هاوشێوەی ڕاگوێزانی جوولەکەکانی سەردەمی نازیی هیتلەر بوون لە ئەڵمانیا، چونکە هەموو ماڵ وموڵک و سەرەوەت و سامانیان دەستی بەسەردا گیرا لەلایەن دەوڵەتەوە، خەڵک و ژن و منداڵ و پیاوو گەنجیان وەک ئەنفال گیران و دەست بەسەر کران و گەنجەکانیان جیاکردەوەو دواتر لەناوبران و بێسەروشوێن و ئەنفالکران، پاشان پیرو پەککەوتەو ژن و منداڵیان بە ماشێنی سەربازی لەسەر سنووری ئێراق-ئێران فڕێدا و بەدەم لێدان و تەقەکردنەوە بەسەریاندا لە سنووری ئێراق دەرکران.
ئەم کارە دڕندانەیە بەرانبەر کورد و خەڵکی فەیلی زۆر سەیر نەبوو، چونکە فەیلیەکان هەم ناسنامەیان کوردی بوو هەم لەرووی مەزهەبەوە شیعە بوون، بۆیە لەلایەن ڕژێمی نەتەوەپەرستی عارەبی سونەوە دەبوو دوو جار جینۆساید بکرێن. یان دووقات ئەنفال بکرێن، دواتر سەرجەم ماڵ و موڵک و خاک و هەرچییان هەبوو دابەش کرا بەسەرعارەبی سونەو شیعە بەتایبەتی بەعسییەکان.
=KTML_Bold=تەنانەت دوای بەعسیش، سڕینەوەی فەیلییەکان=KTML_End=
قۆناغی پێنجەمی بەعەرەبکردن و لەناوبردنی فەیلیەکان لەدوای ڕوخانی ڕژیمی بەعسەوە دەستی پێکردو ئەو فەیلی و کوردانەی لەو ناوچانە مابوون بەهۆی ئەوەی کوردن گێچەڵیان پێکراوە و بۆ ئەوەی دەست بەسەر زەوی و خاکیاندا بگرن لەلایەن گرووپی چەکداری سونەو تیرۆرستەوە بە هاوکاری و چاودێری دەوڵەت. ئەوەی جێی داخە بەدرێژای مێژووی دەوڵەتەکانی ناوچەکە فەیلیەکان بە بیانوی شیعەبوون جینۆساید دەکران و هەندێ جارێش کوردبوونیان. واتە شیعەبوون ببووە بەڵایەکی گەورە بەسەر فەیلیەکانەوە بۆ لەناوبردنیان لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی و عوسمانی و پاشایەتی و بەعسەوە.
ئەوەی لێرەدا جێی سەرنجەو دەبێت ئاماژەی پێبکرێت ئەوەیە لەدوای ساڵی 2003ەوە شیعەکان بوون بە دەستەڵاتداری ئێراق، کەچی فەیلی زیاتر تووشی کێشە و ماڵوێرانی بوونەتەوە، ئەم جارەیان بەناوی کوردەوە کۆمەلکوژ دەکرێن و دەربەدەر دەکرین و بەترس و تۆقاندن و کوشتن و هەرەشەکردن لێیان ماڵ و موڵک و زەوییەکانیان لێ داگیردەکرێرت بە بەرچاوی حکومەتی بەغداو ئێرانی شیعەو هەرێمی کوردساتانیشەوە.
خەریکە ئەم بەشە گرنگەی نەتەوەی کورد (فەیلییەکان) بەرەو لەناوچوون دەروات، هەم لە ئێران و هەم لە ئێراق. هەتا دێت کێشەی زیاتر بۆ ئەم خەڵکە ڕەسەن و پاکەی گەلی کورد درووست دەکەن و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر فەرامۆش دەرکرێن و مەترسی جینۆسایدێکی تریان لێدەکرێت و بەردەوام لەژێڕ مەترسی و هەڕەشەدان بە ئاشکرا هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەو ڕەگەزیان دەدرێت و بەیەکجاری لەسەر نەخشەی کوردستان و بەتایبەتی ناوچەکانی خۆیان لە وڵاتی سومەر و فەیلی بەغداو کوت و سەماوە بەدرەو جەسان و مەندەلی و سۆمار، چونکە شوێنەکەیان کەوتۆتە ناوجەرگەی عارەبی سوونەو شیعەو دورن لە هەرێمی کوردستانەوەو دابڕاون لە کوردستان. ئیرانیش لەبەرئەوەی کوردن هاوکاری و پاڵپشتیان ناکات، لە هەمان کاتدا شیعەی عەرەبی ئێراق خۆیان بەشێکی سەرەکی بوون لە تاڵانکردن و دەست بەسەراگرتنی موڵک و ماڵی کورد و داگیرکردنی خاک و ئاویان بەدرێژایی مێژوو بەتایبەتی لە ناوەندی شاری بەغداا خەڵکیان تیرۆر دەکرێت و کۆمەڵکوژ دەکرێن.
ئەم کارە بە بەرنامە دەکرێت دژی فەیلیەکان، نەک هەر داگیرکردن و دەست بەسەراگرتنی خاکی فەیلی، بگرە گەیشتونەتە ناوچەکانی دیالەو خانەقین و کەرکووک و موسڵ و دوزخورماتوو هەندێ شوێنیان بەتەواوەتی داگیرکردووەو لەدەستی کوردیان دەرهێناوە بە هاوکاری حکومەت و میلیشیاو چەکدارە تیرۆرستەکانی سەربە شیعەو سونە، واتە داعش و حەشدی شەعبی.
=KTML_Bold=سەرچاوەو پەراوێزەکان:=KTML_End=
(1) سۆمەرییەکان یەکێکن لە گەلە دێرینەکانی کوردستان و باشوور و باشووری ڕۆژهەڵاتی وڵاتی نێوان دووروبارە سنووری جوگرافیای وڵاتی سۆمەر دەکەوێتە باشوورو ناوەڕاستی میسۆپۆتامیا وە، لە باشوورەوە کەنداوی عەرەب و وڵاتی ئیلام هەندێ‌ جار هەموو وڵاتی نێوان دوو ڕووبارەیان لەژێر دەستبووە لە باکوورەوە خاپوور لە ڕۆژاواشەوە ڕۆژاوای کوردستان.
کريمر، صمويل: من الواح سومر، ترجمة طه باقر، قاهرة 1957، ص 9.–طلعت الشيمانى: دساتير الحکم فى العراق القديم ، مجلة قظاء ْ العدد الاول ، شباط ، 1957 ، السنة الخامسة عشرة ، مطبعة العانى ، بەغدا ، ص21 .
=KTML_Bold=بۆ پەیوەندی نێوان سومەرو فەیلی، بڕوانە:=KTML_End=
حول علاقة بين السومريين و الکورد الفيليين والحقائق، جریدە الاتحاد، العدد ا455، السنة العاشرة، ص15، 11- 2002.
فاتیح عەبدوڵڵا محەمەد: مێژوویی دێرینی کوردستان، بەرگی یەکەم، چاپی یەکەم، چاپخانەی کاروخ / سلێمانی 2716 کوردی 2016، ل63.
(2) ڕەفیق سابیر: ئیمپراتۆریای لم، چ3، 2014، غەزەلنووس، سلێمانی، ل116-117.
(3) فاتیح عەبدوڵڵا شوانی: پارێزگای کەرکووک لە ساڵانی 1957-1977، چ1:2000، سلێمانی، ل23-24.
(4) ڕەفیق سابیر: ئیمپراتۆریای لم، 111-116.
(5) ڕەفیق سابیر: ئیمپراتۆریای لم، ل116-117.
(6) ڕەفیق سابیر: ئیمپراتۆریای لم، ل116-117.
(7) نعيم الهاشمي الخفاجي: مظلومية الکورد الفيليون- ، جاسم الخيبري ابو زهراء قصة التهجير للکورد الفيليين .ء – https://www.sotaliraq.com/2020/04/13
[1]