کیمیای زیندەیی و پێناسی زانا و یاساکان.
ئامادەکردنی: محەمەد ئەحمەد.
$کیمیای زیندەیی (بایۆکیمیا) چییە؟$
بایۆکیمیا بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە پڕۆسە کیمیاییەکان و ئەو ماددانە کە لە زیندەوەرە زیندووەکاندا ڕوو دەدەن. توخمەکانی بایۆلۆجی و کیمیا تێکەڵ دەکات و تیشک دەخاتە سەر تێگەیشتن لەوەی کە چۆن کارلێک و پڕۆسەی کیمیایی جۆراوجۆر لە خانە و شانەکاندا بەشدارن لە کار و هەڵسوکەوتی زیندەوەران. هەندێک بوارەکانی لێکۆڵینەوە لە بایۆکیمیادا بریتین لە میتابۆلیزم (metabolism) ، کارکردنی ئەنزیمەکان، ئاماژەدانی خانەکان، و پێکهاتە و کارکردنی مۆلیکولە بایۆلۆژییەکان وەک پرۆتین و کاربۆهیدرات و چەوری. بایۆکیمیا بوارێکی گرنگی خوێندنە کە چەندین بەکارهێنانی هەیە لە بواری پزیشکی و کشتوکاڵ و بوارەکانی تردا.
ئەو زانایانەی کە پەرەیان بە کیمیای زیندەیی (بایۆکیمیا) دا کێن؟
بایۆکیمیا بوارێکی فراوان و نێوان زانستەکانە و زۆرێک لە زاناکان بەدرێژایی ساڵان بەشدارییان لە گەشەسەندنیدا کردووە. هەندێک لە پێشەنگەکانی سەرەتایی بایۆکیمیا بریتین لە:
1. یۆستوس ڤۆن لیبێنگJustus von Liebig (1873-1803): بە یەکێک لە باوکانی کیمیای مۆدێرن دادەنرێت، هەروەها لە ڕێگەی کارەکانی لەسەر میتابۆلیزمی metabolism ڕووەک و ئاژەڵان بەشدارییەکی گرنگی لە بواری بایۆکیمیادا کردووە.
2. کلۆد بێرنارد Claude Bernard (1813-1878): بێرنارد بە باوکی فیزیۆلۆژیای مۆدێرن ناسراوە و بەشدارییەکی بەرچاوی کردووە لە تێگەیشتن لە پڕۆسە کیمیاییەکان کە لە جەستەدا ڕوو دەدەن. هەروەها شانازیی بە دامەزراندنی بنەماکانی تاقیکردنەوەی زانستی دەکات.
. فیلیکس هۆپ سیلەر Felix Hoppe-Seyler (1825-1895): هۆپ سیلەر بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی بایۆکیمیا دادەنرێت و بەشدارییەکی گرنگی کردووە لە تێگەیشتن لە پڕۆسە کیمیاییەکان کە لە زیندەوەرە زیندووەکاندا ڕوو دەدەن. بە کارەکانی لەسەر پێکهاتەی کیمیایی پڕۆتینەکان و ڕۆڵی ئەنزیمەکان لە میتابۆلیزمدا ناسراوە.
. ئیمیل فیشەر Emil Fischer (1852-1919): فیشەر بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی کیمیای کاربۆهیدراتی مۆدێرن دادەنرێت و بەشدارییەکی گرنگی کردووە لە تێگەیشتن لە پێکهاتەی کیمیایی شەکرەکان و ڕۆڵی ئەوان لە میتابۆلیزمدا. لە ساڵی 1902 خەڵاتی نۆبڵی کیمیای وەرگرتووە بەهۆی کارەکانییەوە.
چەندین زانای تر هەن کە بەشدارییەکی گرنگیان لە بواری بایۆکیمیادا کردووە و ئەم لیستە تەنیا نموونەیەکی بچووکە لەو کەسانەی کە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا بوارەکەیان لە قاڵب داوە.
$یاسا بیرکاری و شیکارییەکانی بایۆکیمیا چین؟$
وەک پێناسێک دەبێ بزانین بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە بنەمای گەردیلەیی چالاکیی بایۆلۆژی لەنێوان بایۆمۆلیکولەکان لە سیستەمە جیاوازەکانی خانەیەکدا، لەوانە کارلێکەکانی نێوان DNA، RNA، پڕۆتینەکان و میتابۆلیتەکان.
چەندین یاسا و بنەمای بیرکاری و شیکاری هەن کە لە بایۆکیمیادا بۆ تێگەیشتن و وەسفکردنی سیستەمی بایۆلۆجی بەکاردەهێنرێن. هەندێک نموونە بریتین لە:
1. یاساکانی گەرمیداینامیک Thermodynamics، کە باس لە پەیوەندییەکانی نێوان وزە و کار و گەرمی دەکەن و چۆن ئەم بڕانە دەگوازرێنەوە یان دەگۆڕدرێن لەناو سیستەمێکدا.
2. یاساکانی کرداری بارستەیی Mass Action، کە باس لە دۆخی هاوسەنگی کارلێکی کیمیایی دەکەن و چۆن چڕیی کارلێککەرەکان و بەرهەمەکان کاریگەرییان لەسەر ڕێژەی ڕوودانی کارلێکەکە هەیە.
3. یاسای پاراستنی بارستە Conservation of Mass، کە دەڵێت کۆی بارستەی کارلێککەرەکان لە کارلێکی کیمیاییدا یەکسانە بە کۆی بارستەی بەرهەمەکان.
4. هاوکێشەی مایکلیس-مێنتن Michaelis-Menten، کە پەیوەندی نێوان ڕێژەی کارلێکێکی ئەنزیم-کاتالیزەکراو و چڕیی ژێرخانەکە باس دەکات.
5. یاساکانی بڵاوبوونەوە و ئسمۆزی Diffusion and Osmosis، کە باس لە جووڵەی مۆلیکولەکان دەکەن بەسەر پەردەیەکدا و گرادێنتەکانی چڕبوونەوە لە ئەنجامدا.
ئەمانە تەنیا چەند نموونەیەکن لەو یاسا و بنەما زۆرانەی بیرکاری و شیکاری کە لە بایۆکیمیادا بەکاردەهێنرێن بۆ تێگەیشتن و وەسفکردنی ئەو پڕۆسە ئاڵۆزانەی کە لەناو زیندەوەرە زیندووەکاندا ڕوو دەدەن.
[1]