ناونیشانی بابەت: ناکۆکی کورد و تورک لە سەردەمى سەڵاحەدینى ئەیوبییەوە
ئامادەکردن: #بارام سوبحی#
سەرەتا:
چارەسەرکردنى کێشەى کورد بەڕێگەى سەرکوتکردن تیرۆرەوە لەسەردەمى عوسمانیەکانەوە هەرەسى هێنا، چارەسەر بەشێوەیەکى دیموکراتیانەى بنەڕەتى لەسەر چەمکێکى نوێى مافى هاونیشتمانیبوون یەکێتى کۆمەڵایەتى دەبێت، نووسەر و دیبلۆماتکارێکى تورکمان وادەڵێت.
پەڕتووکى کوردى تورکیا لەنووسینى ئیراهیم #داقوق#ى وەرگێڕانى هیمەت عەزیز کاکەیى لە بڵاوکراوەکانى دەزگاى توێژینەوەو بڵاوکردنەوەى موکریانییە، پەڕتووکەکە (420) لاپەڕەیەو لە هەشت بەش پێکهاتووە بە ناونیشانەکانى:
کورد و پەیوەندى نێوان دۆڵى دو ڕوبارەکەو وڵاتى ئەنادۆڵ ئێران، تورک کورد لە چاخەکانى مێژوودا، کورد و یەکەمین کۆمارى تورکیا، کورد و کۆمارى دوەمى تورکیا، کورد و ئاژاوەى سیاسى لە تورکیا، بزووتنەوەى نوێى کورد لە تورکیا، واقیعى تورکیاو ئاییندەى کورد، چارەسەرى ئاشتیانەى کێشەى کورد.
=KTML_Bold=خیانەت لەچاخى عوسمانیەکاندا:=KTML_End=
لەبەشى یەکەمى پەڕتووکەکەدا، نووسەر بەوردى ئاماژە بەمێژوى کورد و جوگرافیاى کوردستان لە بەرەبەیانى مێژوەوە تا سەردەمى عوسمانیەکان دەکات.
ڕایدەگەیەنێت ژمارەى کورد لە دەوڵەتى عوسمانیدا پێش ئەوەى بڕوخێت نزیکەى دوو ملیۆن بووە، ڕووبەرى کوردستانیش بە خەمڵاندن گەیشتۆتە (410) هەزار کیلۆمەترى چوارگۆشە.
لە ئەرشیفى دەوڵەت تۆمارگاکانى تاپۆو فەرمانە کارگێڕییەکانى تایبەت بەنیشتەجێکردنى عەشیرەتء هۆزەکان لە ویلایەتە عەرەبییەکانى ژێر دەسەڵاتى عوسمانى، تاوەکوو شەڕى جیهانى یەکەم (391) هۆز و عەشیرەتى کورد تۆمارکراون.
داقوقى هێما بۆ ئەوەدەکات وێڕاى ئەو هەوڵە زۆرانەى حکومەتەکانى عوسمانى پیادەی کرد بۆ بەتورک کردنى نەتەوەى کورد، بەڵام ژمارەى نوێنەرانى کورد لە یەکەمین ئەنجوومەنى نیشتمانى تورکیا لەکۆى (123) نوێنەر (23) نوێنەر بوو، واتا نزیکەى (17%) ، ئەمەش “نزیکەى هەمان ڕێژەى ژمارەى کورد پێکدێنێ لەبەرانبەر تورکەکانى دەوڵەتى عوسمانى لەکاتى ڕوخانیدا”.
دەربارەى دۆخى سیاسى کورد لەدەمى عوسمانیەکاندا، نووسەر دەڵێت: لەسەردەمى عوسمانیەکاندا پتر لە (25) میرنشینى کورد هەبوون، پێنجیان سەربەخۆ بوون نۆزدەشیان خاوەنى خودموختارى بوون.
دواتر نووسەر باس لە شۆڕشء بزووتنەوە چەکدارییەکانى کورد دژ بە دەسەڵاتى عوسمانیەکان دەکات، هۆکارەکانى هەرەسهێنانى شۆڕشەکانیش لە چوار خاڵدا پوختە دەکات کە بریتین لە:
یەکەم: نەبوونى یەکێتى یان جۆرێک لە یەکێتى نێوان ڕابەرو سەرانى کورد دەربارەى ئامانجە نەتەوەییەکان، نەبوونى ئەو پێشەوایەى کە بتوانێت دەسەڵاتى ئایینى دنیایى نێوانیان یەکبخات.
دووەم: بە سانایى پەیداکردنى ئەو سیخوڕو ئاڵقە لەگوێیانەى کە هەم لەپێشء هەم لەکاتى شەڕدا ناپاکى لەگەڵ ڕۆڵەکانى نەتەوەکەیان دەکەن.
سێیەم: نەبوونى داهاتى دارایى تەواو بۆ دامەزراندنى کارگەى چەکء جبەخانەى شەڕو پێداویستییەکانى.
چوارەم: بەرهەڵستى دەوڵەتانى زلهێز -لە ناوچەکەو لەدەرەوەى- بەرانبەر بە یەکگرتنى کورد و سەربەخۆیى بوونیان.
=KTML_Bold=زەماوەندى خوێن:=KTML_End=
بەپێى گێڕانەوەکانى نووسەر، دەستپێکى ناکۆکى نێوان کورد و تورک لە ڕۆژگارى سوڵتان سەڵاحەدینى ئەیوبى لە ساڵى (1185ز) لەسەروبەندى خیلافەتى (ناسرەدین للە) لەسەر زەماوەندى ژنێکى تورکمان ڕویدا، لە ئاکامى ئەمەدا شەڕێکى گەورەو خوێناوى لەنێوان کوردەکانى موسڵ میرنشینە تورکەکان لە کوردستانء دەوروبەرى (جزیرەى ئیبن عومەر) قەوماو دوو ساڵى خایاندو زەرەرو زیانێکى گەورەى بەهەردولا گەیاند، بەڵام دواجار لەبەر هۆى ئایینىء بۆ وەستان لەدژى خاچپەرستان پەیمانێکى ئاشتەوایى لەنێوانیان بەسترا.
بەڵام ئەم ئاشتەواییە زۆرى نەبردو هەمدیسان شەڕو ململانێ لەنێوانیان لەپێناو سەروەرىء دەسەڵات دەستى پێکرد کە تاوەکوو ئەم ڕۆژگارەمان بەشێوەى پچڕ پچڕ درێژەى هەیە.
=KTML_Bold=ئەتاتورک.. ئەفسانەیەکى بێ بەڵێن:=KTML_End=
نووسەر باس لەوەدەکات، کوردانى تورکیا خزمەتێکى زۆر گەورەیان پێشکەش بە بزووتنەوەى نیشتمانى تورک کرد، کە دەرەنجام بووە بەردى بناغەى کۆمارى تورکیاى نوێ.
هەر ئەوەش وایکرد کاتێک ئەنجوومەنى گەورەى نیشتمانى تورکى لە ساڵى (1920) لە ئەنکەرە بەسترا (72) نوێنەرى تیابوو نوێنەرایەتى کوردیان دەکرد، لەپێناو وەدیهێنانى مافە نەتەوایەتییەکانیان هاوکارییان لەگەڵ مستەفا کەمالدا کرد.
بەخوێندنەوەو سەرنجدان لە مێژوى دورو نزیکى کورد، نووسەر دەگاتە ئەو بڕوایەى هەموو ئەو بەڵێنانەى بە کورد دران بە با چوون، چونکە “پەیمان بەڵێنەکانى سەڵتەنەتى عوسمانى کە دابوونى بەدانى خودموختارى بۆ کورد نەهاتنەدى، یەکەم بەهۆى خۆگێلکردنى لیژنە وزارییەکە، دوەمیش چونکە حکوومەتى سەڵتەنەت ڕوخا.
بەڵێنى هاوپەیمانەکانیش بۆ کورد جێبەجێ نەکران لەبەر هەڵوێستى جیاجیاى هەریەکەیان بەرانبەر بە کێشەى کورد لەلایەک دوایەش بەهۆى زاڵبوونى بەرژەوەندىء تەماحیان لە ناوچەکە بەسەر کێشە مرۆییەکانء چارەنووسى گەلاندا.
بەڵێنى بزووتنەوەى نیشتمانى تورکە کەمالییەکانیش وێڕاى دەقە ڕوون ڕاشکاوەکانى پەیمانى لۆزان ئیمزاکردنى دەوڵەتەکان لەسەرى بە زامنکردنى مافى کوردان ئەوانیش نەهاتنەدى، بەهۆى پاشگەزبوونەوەى حکوومەتى ئەنکەرە کە هاوسەنگى نێودەوڵەتى کاریگەرى هەبوو لە پابەندبوونى دەوڵەتەکانى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوین بەو بارودۆخەى سەقامى گرتووە، بەبێ ئەوە هیچ گۆڕانکارییەکى گەوهەرى تیابکرێ”.
سەبارەت بە بەڵێنەکانى ئەتاتورک، نووسەر وتەیەکى ناوبراو وەبیردێنێتەوە کە لە کۆنگرەیەکى ڕۆژنامەوانیدا لە شەوى (16/1/1923) بەبۆنەى ئازادکردنى شارى ئیزمیر، لەوەڵامى پرسیارێکى سەرنووسەرى ڕۆژنامەى (کات) دا دەڵێت:
ناکرێ وێناى کورد بەدەر لە تورک بکەین، نەخوازە دەستوور دان بەدامەزراندنى جۆرێک لە ئیدارەى ناوخۆیى دەنێت، لەم حاڵەتەشدا ئەو لیوایەى زۆرینەى کوردە ئۆتۆنۆمى پێدەدرێ.. هەردوو نەتەوە بەرژەوەندییەکانء چارەنووس لەگەڵ یەکتردا گرێى داون، چونکە هەردوکیان دەزانن ئەمە چارەنووسی هاوبەشیانە، بۆیە سنووردانانى نێوانیان کارێکى درووست نییە”.
=KTML_Bold=چلەکان: قۆناغى نەهامەتییەکان:=KTML_End=
بۆ ڕونکردنەوەى دۆخى کوردان لەچلەکانى سەدەى بیستەم دواى مردنى ئەتاتورک، نووسەر وتارێکى عوسمان مەتەى نووسەرى ڕۆژنامەى سۆن پۆستە بەنموونە دەهێنێتەوە، کە دواى سەردانێکى بۆ ناوچەى کوردستانى تورکیا لە نیسانى ساڵى (1948) ئەمەى نووسى “لێرە نە ڕێگەیەکى قیرتاو هەیە نە پردێک ڕۆنراوە، قوتابخانەو حوجرەکانیش داخراون ناوچەکە خاڵیە لە هەر خەستەخانە یاخود بنکەیەکى تەندرووستى، کشتوکاڵیش وا داڕوخاوە بەشێوەیەک دانیشتووان بژێوییان تەنیاو تەنیا لەسەر لەوەڕاندنى بزنە.
لەولاشەوە ئەو گوندانەى بەسەر تەپۆڵکەکانەوە بنیاتنراون لەحاڵێکدان مرۆ گریانى بۆیان دێت. بەرپرسیارێتى ئەم ژیانە سەرەتایىء نامرۆییەى خەڵکى تێدان، دەکەوێتە ئەستۆى ئەو دەزگاو دایەرە حکومیانەى لافى ئەوە لێدەدەن گوایا ئەوان چاکسازى لە بارودۆخەکان دەکەن”.
=KTML_Bold=دیکتاتۆرییەتى ئەفسەرە چەپەکان:=KTML_End=
لە (27/5/1960) کودەتایەکى سەربازى لە تورکیا ڕویدا، بەدوایدا حکوومەتى یەکێتى نیشتمانى سەربازى پێکهات، کە لەکۆى بیست ئەندامى حکومەت چواریان کورد بوون، بەڵام وەکوو نووسەر دەڵێت:
ڕەوشى سیاسى کۆمەڵایەتى گەلى کورد هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهات، بەهۆکارى ئەوەى “هەرچەندە زۆربەى ئەندامەکانى ئەم حکومەتە لە ئەفسەرانى پێشکەوتوخواز بگرە لەچەپەکانیش بوون، بەڵام نەیاندەوێرا دان بەوەدابنێن لە تورکیا کێشەیەک هەیە بەناوى کێشەى کورد… هێندێکیشیان هەڕەشەى لەناوبردنى کوردیان دەکرد، ئەگەر هەر جموجۆڵء بزووتنەوەیەک بەرپابکات”.
=KTML_Bold=جیاوازییەکانى پارچەکانى کوردستان:=KTML_End=
بەبڕواى نووسەر یەکێک لە جیاوازییەکانى نێوان کوردى تورکیا لەگەڵ کوردى ئێران ئێراق ئەوەیە، لە کوردستانى تورکیاو دواى بنەماڵەى بەدرخان، ڕابەرانى مێژویى دەرنەکەوتن تا بتوانن کاریگەریى سیاسى ئایینى بکەنە سەر جەماوەرى کورد لە تورکیا، بەڵام “سەرەڕاى ئەوە بزووتنەوەى کورد لە تورکیا زیاتر جەماوەرى تۆکمەتر بوو، وێڕاى ململانێى نێوان باڵە جیاجیاکانى، ئەمەش لەبەر زاڵبوونى بارى ڕۆحى بەکۆمەڵ لەبەرانبەر ئەو مەترسیە هاوبەش گشتییەى دەیەوێ تۆوى نەتەوەى کورد لەو وڵاتە ببڕێتەوەء قەڵاچۆیان بکات، ئەویش مەترسى بەرەى فاشیزمى ڕاستڕۆى تورکە”.
جیاوازییەکى دیکە کە نووسەر ئاماژەى پێدەکات، ئەوەیە کەسایەتییە سیاسییەکانى کورد لەبەر چەند فاکتەرێکى ئایدۆلۆژىء کۆمەڵایەتى، وایان بەباشتر دەزانى لەچوارچێوەى حیزبە سیاسییەکانى تورکیا درێژە بە خەبات بدەن، لەبرى ئەوەى خۆیان ڕێبەرایەتى بزووتنەوەى کورد بکەن.
بۆ نموونە لەساڵى (1968) کامیل ئاکینجى بە ڕەگەز کورد بووە سکرتێرى گشتى پارتى کرێکارانى چەپى تورکیا، لەساڵى (1969) نووسەر و هزرڤانى چەپڕەوى کورد محەمەد عەلى ئەسڵان بە سەرۆکى هەمان حیزب هەڵبژێردرا. کەسایەتى ناودارى کوردیش یوسف عەزیز ئۆغڵۆ بووە سەرۆکى حیزبى تورکیاى تازە.
هەر لەبارەى حیزبە سیاسییەکانەوە، نووسەر باس لەوەدەکات لەساڵى (1963) پارێزەرى کورد فایەق بوجاک پارتى دیموکراتى کوردستانى دامەرزاند، کۆمەڵێکى زۆر لە ڕۆشنبیرو لاوو کرێکارو جوتیارو تەنانەت موڵکداریش لەدەورى کۆبوونەوە، بەمەش جیاوازى هەبوو لەگەڵ هەردوو پارتى دیموکراتى کوردستان لە ئێراق ئێران، چونکە “حیزبێکى بنکە فراوانى جەماوەرى بوو، بەپێچەوانەى ئەو دوو حیزبە کە لە دەستپێکى دامەزراندنیان پشتیان بە دەرەبەگء سەرانى عەشایەر بەستبوو.
بەڵام زۆرى نەخایاند ئەم حیزبە چووە کۆڕى خەباتى ژێرزەمینەوە، بەهۆى ڕاوەدونانى لەلایەن ڕژێمى تورکیاوە لە سۆنگەى پێکهاتە نەتەوەییەکەوە”.
=KTML_Bold=کورد و پارلەمانى تورکیا:=KTML_End=
لەدەیەى شەستەکانء دواتر قۆناغێکى نوێى خەباتى کوردانى تورکیا دەستپێدەکات، کە ئەویش بەشداریکردنە لە پارلەمانى تورکیادا.
بەنموونە لە هەڵبژاردنى (1965) ، حیزبى چەپى تورکیا پانزە کورسى پارلەمانى بردەوە کە چواریان کورد بوون. لە هەڵبژاردنى (12-11-1969) لە کۆى (450) نوێنەرى حیزبى دادو حیزبى گەلى کۆمارى (71) نوێنەرى کورد بوونە پارلەمانتار.
لە هەڵبژاردنى (05-06-1977) لە کۆى (402) نوێنەرى حیزبى دادو حیزبى گەلى کۆمارى (56) نوێنەرى کورد بوونە پارلەمانتار، لەبارەى خەباتى پارلەمانى کوردانەوە، نووسەر دەڵێت:
ئەوەى لەڕوى سیاسیەوە جێگیرەو هیچ گومانێکى تێدانییە، لە ڕابردوو ئێستاشدا کورد نزیکەى (15-18%) ئەندامانى ئەنجوومەنى نیشتمانى گەورەى تورکیایان لە خولەکانى پارلەمان لەساڵى (1920) تا ئیمڕۆ پێکهێناوە، هەرچەندە کورد لەمیانەى خەباتى سیاسیاندا بەڕاشکاوى ئەم هەقیقەتە نەتەوەییەیان نەدرکاندوە.
=KTML_Bold=بۆچى ئۆزال مرد؟=KTML_End=
تورگۆت ئۆزالى سەرۆک کۆمارى تورکیا، یەکێک بوو لەو سەرۆکانەى هەوڵیدا بەدەر لە ڕێگەچارەى سەربازى کێشەى کورد چارەسەر بکات، بەڵام مەرگە گوماناوییەکەى ڕێگەى نەدا هەوڵەکانى بەپایان بگەیەنێت، لەبارەى هەوڵەکانى ئۆزال مردنەکەیەوە، نووسەر دەنووسێت:
بانگەشەکانى ئۆزال بەشێک بوو لە بیرۆکەى (عوسمانیە نوێیەکان) کە تێیدا ئامانجى ئەوە بوو ناوچەى ئۆراسیا بە کورد و تورک عەرەبییەوە لە بەلقانەوە بەرەو ڕۆژهەڵاتى ناوین ئەنجا قەفقازیاو وڵاتانى ئاسیاى ناوین بگێڕێتەوە بۆ ژێر سەرکردایەتى تورکیا، لەبەر ئەمە ئێمە پێمانوایە ئەم بانگەشەیەى ئۆزال بووە هۆى ئەوەى هاوپەیمانە ئەمریکایى ئیسرائیلیەکانى وابکەن کارى پاترییە بەهێزکەرەوەکەى دڵى (ئۆزال) بەڕێگەى مانگە دەستکردەکانەوە پەکبخەن، دواى ئەو نەشتەرگەرییە قەستەرییەى کە لە دەستپێکى ساڵى (1992) بۆى کرا تاوەکوو بە مردنێکى کتوپڕ لە (17/4/1993) گیانى لەدەست بدات، ئەمەش لەبەر مەترسى ئەوەى نەبا بگات بەخەونى خۆى بۆ دامەزراندنى یەکێتییەکى ئیسلامى نوێ لەم ناوچە زیندوەى جیهاندا.
=KTML_Bold=چارەسەرى کێشەى کورد چییە؟=KTML_End=
دەربارەى چۆنێتى چارەسەرکردنى کێشەى کورد لە تورکیا، نووسەر دەڵێت: چارەسەرکردنى کێشەى کورد بەڕێگەى سەرکوتکردن تیرۆرەوە لەسەردەمى عوسمانیەکانەوە هەرەسى هێنا، بۆیان ڕون بۆوە کە سیاسەتى توانەوەى هەر کەمایەتییەک چ وەک نەتەوە یان خێڵ یان تایفە لەم سەردەمەدا مەحاڵە بێتەدى.
چارەسەرکردنى کێشەى کورد بەڕێگەچارەى تایفەگەرى تەسک هەنوکەیش نایەتەدى، بەڵکوو بەشێوەیەکى دیموکراتیانەى بنەڕەتى لەسەر چەمکێکى نوێى مافى هاونیشتمانیبوونء یەکێتى کۆمەڵایەتى دەبێت، ئەو چەمکەى کەوا دەخوازێ هەموو هاووڵاتییان لە خاکى نیشتماندا بگرێتەخۆ.
لە کۆتایی پەڕتووکەکەدا، لەبارەى ئاییندەى کوردەوە نووسەر بەم جۆرە گوزارشت لە بۆچونى تایبەتى خۆى دەکات:
پێم وایە کورد لە تورکیا بە هەموو مافەکانى خۆیان لەچوارچێوەى یەکێتى تورکیا شاد دەبن، چ بەدەستەبەرکردنى مافە نەتەوەییەکانیان، یان بەڕێگەى دامەزراندنى یەکێتییەکى فیدراڵى لەنێوان هەردو نەتەوەى تورک کورد وەکوو فیدراڵیزمى سویسرى.
بەمەش بەشدارى لە پەرەپێدانى دیموکراتى لە تورکیا دەکەن بەڕێگەى دامەزراوە دەستوورییەکانى وڵات ئۆتۆنۆمییەکى نموونەیى بەدەست دێنن دەبێتە جێى سەرنجى هەموو کورد لە ناوچەکە، پاڵیش بە ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان لە ڕۆژهەڵاتى ناوینەوە دەنێن دان بە مافى نەتەوەیى کورد لە ئۆتۆنۆمییەکى ڕاستەقینەدا بنێن.. بەوەش هاوکارى دەکەن لە پەرەسەندنء تەکاندان بە بزووتنەوەى گەلى کورد بەگشتى، بەرەو سەرکەوتنى زێدەتر لەپێناوى ڕزگارى دیموکراتیدا.
=KTML_Bold=ئیبراهیم داقوقى:=KTML_End=
لە (1934) لە #کەرکووک# لەدایکبووە.
لە (1954) دیبلۆمى لە زمانى عەرەبى بەدەستهێناوە.
لە (1954 - 1960) مامۆستا بووە.
لە (1970) کۆلێژى قانونى لە تورکیا تەواوکردووە.
لە (1966 - 1972) لە پاشکۆى ڕۆژنامەوانى باڵێوزخانەى ئێراق لە تورکیا کاریکردووە.
لە (1975) ماستەرى لە ڕاگەیاندن بەدەستهێناوە.
لە (1998) دکتۆراى لە زمانء ئەدەبى تورکى بەدەستهێناوە.
لە (1972 - 1985) لە بوارى ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەوانى کاریکردووە.
خاوەنى (35) پەڕتووکە بە نووسینء وەرگێڕان بە زمانەکانى عەرەبىء تورکىء ئینگلیزى لەبارەى ئەدەبء ڕاگەیاندنء قانونەوە.
لە (16-01-2008) کۆچى دوایى کردووە. [1]