ناونیشانی بابەت: ئابووری ئەمریکا دوای هەنگاوەکانی چین و ڕووسیا
ئامادەکردن: #ڕێبوار محەمەد#

“ئاییندەی ئابووری ئەمریکا، دوای هەنگاوەکانی چین و ڕووسیا بۆ تێکدانی باڵادەستی دۆلار، لە بازاڕەکانی نەوتدا”
ڕووسیا و چین، هەنگاو دەنێن بۆ دابەزاندنی دۆلاری ئەمریکی لە بازاڕەکانی نەوتی جیهانیدا، کۆمپانیا زەبەلاحەکانی (ڕووسیا و چین) ی هایدرۆکاربۆن، گازپرۆم و کۆمپانیای نیشتمانی چین، ڕێککەوتن لەسەر گۆڕینی پارەی دابینکردنی غاز بۆ ڕوبڵ. ژمارەیەک پرسیار دێتە پێشەوە کە بریتین لە:
– چارەنووسی دۆلار و ئابووری ئەمریکا بەرەوکوێ؟
–زیانەکانی گۆڕینی دۆلار بۆ دراوێکی تر، لەکاتی کڕین و فرۆشتنی نەوت بۆ ئەمریکا و سوودەکانی بۆ نەیارەکانی بەتایبەت (ڕووسیا و چین) چییە؟
– بۆچی نەوت بەدۆلار دەفرۆشرێت؟
– ئایا ئەنجامەکەی جەنگێکی جیهانی وێرانکەر بەدوای خۆیدا ناهێنێت؟ چونکە چارەنووسی ئابووری ئەمریکا بەستراوە بە فرۆشتنی نەوت بەدۆلارەوە؟
بەرزی بەهای دۆلاری ئەمریکی بەستراوەتەوە بە فرۆشتنی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان بەدۆلارەوە، چونکە ڕۆژانە بە گوژمەی پێنج ملیار دۆلار مامەڵەی نەوتی بەدۆلار دەکرێت لە جیهان و، ئەم مامەڵە وایکردووە کە بەهای دۆلار بەم شێوە بەرز و بێ ڕکابەر بێت. هەموو دراوی وڵاتانی جیهانی لەبەرانبەر بەهاکەیدا یەدەگی ئاڵتوون هەیە، ئەو یەدەگە بڕیار لەبەرزوونزمی بەهاکەی دەدات، بەڵام دۆلاری ئەمریکی هیچ بڕە ئاڵتونێک لەبەرانبەری وەک یەدەگ نییە و لە ساڵی 1976 وە بەهاکەی لەئاڵتونەوە گۆڕا بۆ نەوت و، بەهای دۆلاری بەرزکردەوە و بێ ڕکابەری کرد لەبازاڕی نەوت، لەئێستادا (چین و ڕووسیا) هەنگاوەکانیان دەست پێکردووە، سەرەتا لە فرۆشتنی غازە و هەنگاویان ناوە، قۆناغی دواتر نەوت دەبێت، گۆڕینی دۆلار بە دراوێکی تر پەیوەستە بەئاستی تووندبوونەوەی ململانێکان.
چین لە مێژە پێگەی دراوی (رێنمینب) ی خۆی لە خشتەی خوولی جیهانی دراوەکاندا بە ڕەنگدانەوەی گرنگی جیۆپۆلەتیکی و ئابووری خۆی لەسەر شانۆی جیهان دەزانێت، ئاسۆی درێژخایەن بۆ کۆتایی هاتنی هەژموونی دۆلاری ئەمریکی لە بازاڕەکانی نەوت و گاز جیهانیدا، هەفتەی ڕابردوو هەنگاوێکی دیکەی بەرەو بەدیهێنانی نا، بە ڕاگەیاندنی ئەوەی کە کۆمپانیا زەبەلاحەکانی (ڕووسیا و چین) ی هایدرۆکاربۆن، گازپرۆم و کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی چین (CNPC) ڕێککەوتوون لەسەر گۆڕینی پارەدان بۆ دابینکردنی غاز بە ڕوبڵ، (RUB) و ڕێنمینبی (RMB) لەبری دۆلار. لە قۆناغی یەکەمی سیستەمی نوێی پارەدان، ئەمە بۆ دابینکردنی غازی ڕووسیا بۆ چین لە ڕێگەی ڕێڕەوی بۆری ڕۆژهەڵاتی “هێزی سیبیریا” کە کۆی گشتی لانی کەم 38 ملیار مەتر سێجا غاز لە ساڵێکدا (bcm/y) دەگرێتەوە، دوای ئەوەش فراوانکردنی زیاتری پلانی نوێی پارەدان دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، جێگای خۆیەتی لەم خاڵەدا؛ ئاماژە بەوە بکەین کە هەرچەندە سزا نێودەوڵەتییە بەردەوامەکانی سەر ڕووسیا، بەهۆی داگیرکردنی “ئۆکرانیا” لە مانگی شوباتدا پاڵنەرێکی کۆتایی بۆ ئەم گۆڕانکارییە گرنگە لە میتۆدۆلۆژیای پارەدان دابینکردووە، بەڵام ستراتیژییەکی سەرەکی “چین” بووە لە لانی کەم ساڵی 2010ەوە بۆ تەحەدای، پێگەی دۆلاری ئەمریکی وەک دراوی یەدەگی دیفاکتۆی جیهان. چین لە مێژە پێگەی دراوی (رێنمینب) ی خۆی لە خشتەی خولی جیهانی دراوەکاندا بە ڕەنگدانەوەی گرنگی جیۆپۆلەتیکی و ئابووری خۆی لەسەر شانۆی جیهان دەزانێت.
ئاماژەیەکی سەرەتایی بۆ ئاواتەکانی چین بۆ RMB لە لوتکەی G20 لە لەندەن، لە نیسانی 2010دا دیار بوو کاتێک “ژۆو شیاوچوان” پارێزگاری ئەوکاتی بانکی گەلی چین (PBOC ) ، ئاڵای ئەو تێڕوانینەی کرد کە چینییەکان دەیانەوێت دراوێکی نوێی یەدەگی جیهانی لە شوێنێکدا جێگەی دۆلاری ئەمریکی بگرێتەوە، ئاماژەی بەوەشکرد، بەشداریکردنی RMB لە تێکەڵەی سەروەت و سامانی یەدەگی مافی وەرگرتنی تایبەتی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی (SDR) دەبێتە هەنگاوێکی سەرەکی لەم چوارچێوەیەدا. لەو کاتەدا لانی کەم 75%ی داهاتی ڕۆژانەی ئەوکات 4 تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی جیهانیدا (FX) ، وەک لەلایەن بانکی یەکلاکردنەوەی نێودەوڵەتییەوە (BIS) دیاریکرابوو، لەلایەن دراوە نێودەوڵەتییەکانی چوار گەورە-وە حساب دەکرا : دۆلاری ئەمریکی (USD) ، یۆرۆی ناوچەی یۆرۆ (EUR) ، پاوەندی بەریتانی (GBP) ، یێنی ژاپۆنی (JPY) ، جگە لە زاڵبوون بەسەر گۆڕانکاری ڕۆژانەی بازاڕەکانی FX، دراوەکان لە SDR زاڵن لە پارەدان، یەدەگ، و ئەرکەکانی دراوی وەبەرهێنان لە ئابووری جیهانیدا. جەنجاڵییەکی گەورەی میدیا لە “چین” دوای بەشداریکردنی RMB لە تێکەڵەی SDR لە ئۆکتۆبەری 2016 ڕوویدا، کاتێک قوورسایی لەسەدا 10.9ی پێدرا (دۆلار لەسەدا 41.9 پشکی هەبوو، لەسەدا 37.4 یۆرۆ، لەسەدا 11.3 پاوەند، و لەسەدا 9.4ی پاوەند) . تا ساڵی 2022، پشکی RMB لە تێکەڵەی SDR بەرزبووەتەوە بۆ 12.28%، کە چین هێشتا بە ڕاستی ناگونجێت لەگەڵ بەرزبوونەوەی پێگەی زلهێزەکانی لە جیهاندا.
هەروەها چین لە مێژە بە تووندی ئاگاداری ئەو ڕاستییەیە، کە وەک گەورەترین هاوردەکاری گشتی ساڵانەی نەوتی خاو لە جیهاندا لە ساڵی 2017ەوە ( گەورەترین هاوردەکاری پاکی جیهان لە کۆی گشتی نەوت و سووتەمەنی شلەکانی دیکە لە ساڵی 2013) ، ئەو کەوتۆتە ژێر کاریگەریی چەواشەکارییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، بە شێوەیەکی تەسکی لە ڕێگەی میکانیزمی نرخی نەوت بە دۆلاری ئەمریکی. ئەم تێڕوانینە بۆ دۆلاری ئەمریکی وەک چەکێک لە دوای لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا و سزاکانی هاوڕێی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا کە بەدوایدا هات، بەهێزترینیان بەهێزتر بووە، تووندترینیان وەک سزاکانی سەر ئێران لە ساڵی 2018ەوە، پەیوەندی بە دوورخستنەوە لە بەکارهێنانی وەکوو دۆلار. جێگری سەرۆکی پێشووی جێبەجێکاری بانکی چین، “ژانگ یانلینگ” لە وتارێکدا لە مانگی نیساندا وتی کە دوایین سزاکانی سەر ڕووسیا “دەبێتە هۆی ئەوەی ئەمریکا متمانەی خۆی لەدەست بدات و هەژموونی دۆلاری [ئەمریکی] لە درێژخایەندا تێکبدات. ” زیاتر پێشنیاری کرد (چین) یارمەتیی جیهان بدات ” زووتر لە هەژموونی دۆلار ڕزگاری بێت نەک درەنگتر.”
ڕووسیا، خۆی لە مێژە هەمان بۆچوونی هەیە سەبارەت بە سوودەکانی بۆ خۆی، لە لابردنی هەژموونی دۆلاری ئەمریکی لە نرخی هایدرۆکاربۆنەکانی جیهانیدا، بەڵام لە کاتێکدا چین ئامادە نەبوو بە ئاشکرا تەحەدای ئەمریکا بکات لە کاتی بەرزبوونەوەی جەنگی بازرگانیدا لەژێر سەرۆک کۆماری پێشووی ئەمریکا، کە زۆر پێشبینی نەدەکرا “ترەمپ” دەیتوانی لەسەر خۆی شتێکی کەمی لەو بارەیەوە بکات. بەڵام نیشانەیەکی نیازی ڕووسیا تەنیا دوای ئەوە هات کە ئەمریکا لە ساڵی 2018دا سزاکانی بەسەر هاوبەشە سەرەکییەکەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەپاندەوە، کە ئێرانە. کاتێک “لیۆنید میخێلسۆن” بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای نۆڤاتێکی “ڕووسیا” لە مانگی ئەیلولی ئەو ساڵەدا وتی کە ڕووسیا گفتوگۆی گۆڕینی کردووە، ڕێگەیەک لە بازرگانیکردن بە ناوەندی دۆلاری ئەمریکی لەگەڵ گەورەترین هاوبەشە بازرگانییەکانی وەک هیندستان و چین، تەنانەت وڵاتانی عەرەبی بیریان لێدەکردەوە. زیادی کرد “ئەگەر ئەوان [ئەمریکا] کێشە بۆ بانکە ڕووسییەکانمان درووست بکەن، ئەوا تەنیا شتێک کە دەبێت بیکەین ئەوەیە دۆلار بگۆڕین”. لە نزیکەی هەمان کاتدا چین ئاڵوگۆڕی ئاییندەی “شەنگەهای” خۆی کە ئێستا لەڕادەبەدەر سەرکەوتووە، بە گرێبەستی نەوت بە یوان (یەکە بازرگانییەکەی دراوی ڕێنمینبی) دەستی پێ کرد. هەروەها ستراتیژێکی لەو جۆرە لە سەرەتادا لە ساڵی 2014دا بە قەبارە تاقیکرایەوە، کاتێک کۆمپانیای گازپرۆم-نەفت هەوڵیدا بازرگانی باری نەوتی خاو بە یوان و ڕوبڵی چینی لەگەڵ چین و ئەوروپا بکات.
ئەم بیرۆکەیە، دیسانەوە سەریهەڵدایەوە دوای دوایین سزا نێودەوڵەتییەکان کە بەسەر ڕووسیادا سەپێنرا، دوای لەشکرکێشییەکەی بۆ سەر ئۆکرانیا. نزیکەی هەر کە ناسێنران، سەرۆکی ڕووسیا “ڤلادیمێر پوتین” فەرمانێکی واژۆ کرد، کە داوا لە کڕیارانی غازی (ڕووسیا) لە یەکێتی ئەورووپا (یەکێتی ئەوروپا) دەکات بە ڕوبڵ لە ڕێگەی میکانیزمێکی نوێی گۆڕینی دراوەوە پارە بدەن یان مەترسی ڕاگرتنی پێداویستییەکانیان لەسەرە. ئەم هەڕەشەیە نزیک بوو سەرکەوتوو بێت لە قۆستنەوەی هێڵەکانی هەڵەی ئێستا کە لە ڕێگەی هاوپەیمانی ناتۆ بە سەرۆکایەتی ئەمریکا دەڕوات، لە کاتێکدا بەکارهێنەرانی سەرەکی یەکێتی ئەورووپا لە غازی ڕووسیا خەریکی خۆڕاگری بوون بۆ ئەوەی بزانن چۆن داواکارییەکانی پوتین بۆ پێدانی ڕوبڵ ئارام بکەنەوە، بەبێ ئەوەی بە ئاشکرا هیچ سزایەک بشکێنن. لەو کاتەوە ڕووسیا بە سادەیی یاری لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا کردووە، سەبارەت بە بەردەوامی دابینکردنی غاز، لەم دواییانەدا هەفتەی ڕابردوو بە لێدوانەکەی، کە دەستپێکردنەوەی دابینکردنی داگیرساندن/کوژاندنەوەی لە بۆری نۆرد ستریم، یەکێک لە ڕێگا سەرەکییەکانی دابینکردن بۆ ئەورووپا هەڵوەشاندەوە “دۆزینەوەی هەڵەیەک لە کاتی چاککردنەوەدا.” قەبارە و پانتایی ئەم هەڕەشە ناڕاستەوخۆیە، هەفتەی ڕابردوو جارێکی دیکە هێڵکاری کرایەوە کاتێک “پوتین” وتی کە ڕەنگە ڕووسیا هەموو دابینکردنی وزە بۆ یەکێتی ئەوروپا ببڕێت ئەگەر سنووردارکردنی نرخەکان بەسەر هەناردەی نەوت و غازی ڕووسیادا بسەپێندرێت.
فراوانکردنی زیاتری دراوەکانی دیکە – بە شێوەیەکی واقیعی تەنیا RMB – بۆ تێکدانی باڵادەستی لەسەر نرخی نەوت و هایدرۆکاربۆنەکانی تر بە دۆلاری ئەمریکی، هەروەها وابەستەی بەکارهێنانی دراوەکە لە وڵاتانی تردا، جگە لەوانەی پێشتر لەژێر سزاکانی سەرکردایەتی ئەمریکادان. خۆشبەختانە، بۆ چین، سەرکردەیەکی دیکەی جیهانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ زیادکردن بۆ ئێران، کە پێشتر بازرگانی RMB و RUB بەکاردەهێنێت) سعودیە – زۆر ئامادەیی نیشانداوە بۆ فراوانکردنی کارەکانی لەگەڵ چین کە RMB زاڵن، لەنێویاندا وەک پارەدان بۆ دابینکردنی نەوت.
“محەمەد ئەلتوەیجری”، جێگری وەزیری ئابووری و پلاندانانی ‌پێشووی سعودیە، لە کۆنفرانسێکی سعودیە و چیندا لە “جدە” وتی “ئێمە زۆر ئامادەین بیر لە دابینکردنی بودجە لە ڕێنمینبی و بەرهەمە چینییەکانی دیکە بکەینەوە” ئاماژەی بەوەشکرد “چین بە دووری یەکێکە لە بازاڕە سەرەکییەکان بۆ هەمەچەشنکردنی بودجە، ئێمە هەروەها دەستمان دەگەیەنینە بازاڕە تەکنیکیەکانی دیکە لەڕووی دەرفەتی دارایی ناوازەوە، جێگیرکردنی تایبەت، بۆندەکانی پاندا و ئەوانی تر.”
بە سەرنجدان بەوەی کە زۆرینەی ڕەهای قەرزەکانی حکومەتی سعودیە (لەوانەش بۆند گەورە و ئاسانکارییەکانی قەرزی سەندیکاد) لە چەند ساڵی پێشوودا بە دۆلاری ئەمریکی تەرخان کراوە، دوورکەوتنەوە لە پارەدان بە دۆلار ڕێگە بە سعودیە دەدات نەرمی زیاتر لە پێکهاتەی دارایی گشتی خۆیدا هەبێت، هەرچەندە دوای ئەوە جێگۆڕکێیەکی سەرەتایی کە بەستراوەتەوە بە پەیوەندی دراوی دیفاکتۆی خۆی بە دراوی ئەمریکییەوە. لە چەند مانگی ڕابردوودا؛ بە دڵنیاییەوە گۆڕانکارییەکی زیاتری بەرچاو لەلایەن سعودیەوە بەرەو چین ڕوویداوە، لەم دواییانەدا واژۆکردنی یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی فرەلایەنە بوو، لە مانگی ئابدا لەنێوان کۆمپانیای نەوتی سعودیە، پێشتر کۆمپانیای نەوتی عەرەبی ئەمریکی – (ئارامکۆ) و کۆمپانیای نەوت و کیمیایی چین (سینۆپێک) . وەک سەرۆکی کۆمپانیای سینۆپێک، یو باوکای، خۆی وتی “واژۆکردنی یاداشتنامەکە لاپەڕەیەکی نوێی هاوبەشیمان لە شانشینیدا دەناسێنێت. هەردوو کۆمپانیاکە دەست یەکدەگرن لە نوێکردنەوەی زیندوویی و تۆمارکردنی پێشکەوتنی نوێی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگا [BRI] و [سعودیە] دیدگای 2030.” قەبارە و پانتایی یاداشتنامەکە زۆر گەورەیە، هاوکاری قووڵ و فراوان لەپاڵاوتنی و یەکخستنی پترۆکیمیایی، ئەندازیاری، دابینکردن و بیناسازی، خزمەتگوزارییەکانی کێڵگە نەوتییەکان، تەکنەلۆژیاکانی سەرەوە و خوارەوە، گرتنی کاربۆن و پڕۆسەکانی هایدرۆجین دەگرێتەوە. شتێکی گرنگ بۆ پلانە درێژخایەنەکانی چین لە سعودیە، هەروەها دەرفەتەکان بۆ درووستکردنی ناوەندێکی گەورەی بەرهەمهێنان لە پارکە وزەی “شا سەلمان” دەگرێتەوە کە بوونی بەردەوام و لەسەر زەوی لەسەر خاکی سعودیە ژمارەیەکی بەرچاو لە کارمەندانی چینی دەگرێتەوە، نەک تەنیا ئەوانەی پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بە چالاکییەکانی نەوت، غاز، پترۆکیمیایی و هایدرۆکاربۆنەکانی ترەوە هەیە، بەڵکوو سووپایەکی بچووک لە کارمەندانی ئاساییش بۆ ‘دڵنیابوون لە سەلامەتی وەبەرهێنانەکانی چین.
“ئەنجام”
قۆناغی گواستنەوەی دۆلار بۆ دراوێکی تر، بەستراوەتەوە بە ئاستی ململانێکان و توانای چین و ڕووسیا و خۆ ئامادەکردن بۆ ئەنجامی گورزی ئەمریکا، گۆڕینی دۆلار بۆدراوێکی تر لەفرۆشتنی نەوت بۆ ئەمریکا، واتە کۆتای ئەمریکا و هەرەسی ئابووری و کەوتنە ژێر هەژموونی (ڕووسیا و چین) ئەمەش بەدڵنیاییەوە بۆ ئەمریکا جێگەی قبووڵکردن نییە و هەرچی هێزی ئابووری و سیاسی و سەربازی خۆی هەیە، دەیخاتەکار. چونکە بابەتەکە بۆئەمریکا واتە چارەنووس لەنێوان سەرکەوتن و دۆڕان لەم جەنگەی ئێستا دەستی پێ کردووە. لەکاتی گۆڕینی دۆلار بۆدراوێکی تر، ڕاستەوخۆ بەهای دۆلاردادەبەزێت بۆ نزمترین ئاست و هەموو ئەوانەی خاوەن دۆلارن زیانیان پێدەگات، خودی ئەمریکا لەپێشی هەمووانەوە و چونکە زۆربەی دراوی 100 دۆلاری لەدەروەی ئەمریکایە، هەروەها ئەمریکا ژمارەیەکی زۆر قەواڵەی قەرز (سەنەداتی دەین) ی فرۆشتووە و بەشی زۆرای لای وڵاتی چین-ەو ئەمەش بەقازانجی چین دەگەڕێتەوە.
کۆتایی دێت بەو ئاڵوگۆڕە پێنج ملیار دۆلاریەی ڕۆژانەی فرۆشتنی نەوت بەدۆلار ئەمەش کارەساتە. کاریگەرییەکانی لەسەرهەرێمی کوردستان چییە؟ بەدڵنیاییەوە کاریگەریی نەرێنی گەورەی لەسەرهەرێم دەبێت، چونکە هەرێم تاک سەرچاوەی ئابووری نەوتەو بەدۆلار دەیفرۆشێت و لەکاتی دابەزینی بەهاکەی زیانی گەورەی ئابووری بەهەرێم دەگات و چالاکییە ئابوورییەکانی دەوستێت. لەلایەکی تریشەوە سەرمایەداران مایەپووچ دەبن، چونکە کاڵا و کەلوپەل بەدۆلاردەکڕن و لەکاتی ڕووداوەکەدا تووشی ئەو زیانەگەورە دەبن. پێشنیار ئەوەیە؛ بۆهەرێم کە کۆتایی بەتاک سەرچاوەی ئابووری نەوت بهێنێت و ڕووبکاتە وەبەرهێنان لەتەواوی کەرەتەکان و بەرهەمی ناوخۆ بۆ ئاستی خۆژێنێ بەرزبکاتەوە، بۆ ئەوەی لەکاتی ئەم ڕووداوە و هەر ڕووداوێکی تر، بتوانێت خۆی ڕابگرێت لە بەردەم کارەساتە ئابوورییەکاندا. [1]