نووسینی: #شێمحەمەد باڵەک#
دەڵێن زانا و ڕۆشنبیرێکی گەورەی ئەرمەنیی ئەرمەنستان گوتوویە کوردستان وەڵاتی شاعیرانە. بەڵام من دەڵێم پێش ئەوەی وەڵاتی شاعیران بێ وەڵاتی گۆرانیبێژانە. چونکە گۆرانی سادەتر و ئاسانتر و بەردەستترە لە شیعر. ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە کورد نەتەوەیەکی هەستیار و هەستناسک و دڵناسکە. وێڕای ئەوەش ئەو کاتەی ڕۆشنبیرە ئەرمەنییەکە ئەو قسەیەی کردووە کورد نەتەوەیەکی تاڕادەیەک نەخوێندەوار بووە. هۆنەرەوە (نازم) ی هەبوون بەڵام هەڵبەستووان (شاعیر) ی کەمبوون. نەخوێندەواری دەنگ خۆشیش دەروەستی گۆرانی دێ بەڵام دەروەستی هەڵبەست نایێ؛ هەڵبەست بەمانای وشەی خۆی. کورد گۆرانیبێژی دەنگخۆشی یەکجار زۆرن، کورد ئەگەر نەتەوەیەکی جیهانی بایە چەند ئەستێرەیەکی گۆرانی جیهانی دەبوون.
گۆرانیبێژانی کورد کەرستەیەکی خاوی بێ ئەندازەیان لەبەردەستدایە ئەویش ئاوازە کۆنەکانن کە وەکوو پێویست کەڵکیان لێوەرنەگیراوە. حەسەن زیرەک زۆربەی هەرە زۆری ئاوازەکانی لکەزمانی کرمانجی ناوەڕاست و باشوور و بەشێک لە ئاوازەکانی گۆران و لوڕ و کرمانجی باکووری پاراستوون و لە فەوتان ڕزگاری کردوون. چونکە ئەو ئاوازانە ئەگەر بەدەنگە خۆشەکەی ئەو نەگوترابان خەڵک ئەوەندە گوێی لێڕانەدەگرتن و لەبیران دەچوونەوە. حەسەن زیرەکیش کەموکوورتی شیعری گۆرانی هەیە شیعرە میللییەکان ئەوەندە دووبارە دەکاتەوە لەم ئاوازەوە بۆ ئەو ئاواز ئەگەر دەنگە خۆشەکە و ئاوازە ڕەسەنەکانی ئەو نەبوونایە بۆگە (بۆژۆ) دەبوون و تامیان نەدەما. لێشی ناگیری چونکە نەخوێندەوار بوو و هەڵبژاردنی شیعری گۆرانی و یەکێتی بابەت لە گۆرانیدا لە توانای ئەو بەدەربوو. شیعریش بۆ گۆرانی نانووسرێ و شتێکی زڕ دەردەچێ ئەگەر شیعرەکە بەخۆی سیفەتی گۆرانی تێدا نەبێ. شیعری گۆرانی دیوار نییە تا وەستای خانوو بچێ لەسەر نەخشەی ئەندازیار دایبنێ.
زۆربەی دیوانی شیعری شاعیرە کلاکسیکیەکان سیفەتی گۆرانییان تێدایە هۆیەکەشی ئەوەیە ئەو شاعیرانە مەلا بوون و لە حوجرەی فەقێیان خوێندووویانە. لە قۆناغی فەقێیایەتیش گۆرانی نەک هەر قەدەغە نەبووە بەڵکوو هاندان و ڕشتکردنی تێدابووە و شەوانی هەینی و سێشەم لە حوجرەدا گەڕەلاوژە هەبوو، ئامادەبوانی مەجلیسەکە هەرکەس کە گەڕ (نۆبەت) ی دەگەییشتێ لاوژە (گۆرانی) ێکی نەگوتبایە سزا دەدرا. - لاوژە هاوتا وشەی لاوک - ە بەڵام لە وشەی لێکدراوی گەڕەلاوژەدا مەبەست لە گۆرانییە بەهەموو جۆرەکانییەوە - ئیدی فەقێیە گۆرانیبێژەکە کە بووەتە مەلا عەیب و شوورەیی بووە بە مەندیل و شاقەلەوە گۆرانیان بڵێ بە بێ دینیش ژمێردراوە. ئەو سۆز و ئەوینەی نێو دڵی کە جاران بە گۆرانی دەری دەبڕی ئێستا بە شیعر بەری بەرەڵڵا دەکا و بەتاڵی دەکاتەوە. شیعرەکە شەرمی تێدا نەبووە وەک گوتراوە (ئەوەی بۆ شاعیر درووستە بۆ غەیری وی درووستنییە) . شیعرەکان بە شێوەیەکی خۆبەخۆ بوو ون بە شیعری گۆرانی. دیوانی مەلای جزیری و وەفایی و مەولەوی بە نموونە دێنینەوە: هێمنی موکریانی لەو پێشەکییەی بۆ دیوانی وەفایی نووسیوە لە لێکۆڵینەوە و ساغکردنەوەی مەلا عەلی قەرەداغی دەڵێ: (کوڕەکانی ماملێ زۆربەی دیوانی وەفاییان کردووە بە گۆرانی - ئەم ڕستەیەم لەبەر نووسیەوە و ڕەنگە جیاوازی لە داڕشتندا هەبێ دەگەڵ دەقەکەی -) . ئێستا هێندێک گۆرانی لە موکریان هەن دەڵێن یەکەم جار وەفایی گوتوونی بەخۆی. بۆ مەلای جزیریش من زۆر گۆرانی کرمانجیم لێبوونە لە شیعری مەلای جزیرین. شیعرەکانیشی پاراون و بۆنی گۆرانیان لێدێ. شیعرەکانی مەولەویش هەروان بێجگە لەوە مەولەوی لە شیعرەکانیدا زۆر باسی دەف و نەی و شمشاڵ و ئامرازە مۆسیقاییەکانی تری کوردی دەکا.
بە کوورتی کورد شیعر و ئاوازی ئامادە و بەردەستی گۆرانی هەن بەڵام گۆرانیبێژانی کورد نەیانتوانیوە کەڵکیان لێوەربگرن. حەسەن زیرەک و هاوشێوەکانی نەخوێندەواربوون، گۆرانیبێژە خوێندەوارەکان تاک و تارایان نەبێت شارەزای فەرهەنگ و میراتی فەرهەنگی و هونەری ڕەسەن و وێژەی کوردی نین و لەژێر کاریگەریی هونەری بێگانەدان.
تایەر تۆفیق زۆرباش کەڵکی لە شیعر و ئاوازی ڕەسەنی کوردی وەرگرت و پێکەوە گونجاندنی ئاوازی مەقامە بێگانەکانیشی وادەکردن بە کوردی دەتوت لە بنەڕەتدا کوردی بووون و شێوەی بێگانەیان پێوە نەدەما. گۆرانیبێژانی بە پێچەوانەوە ئێستا ئاوازی کوردی دەکەن بە بێگانە.
ژنێکی گۆرانیبێژی مەهابادی پەیدابووە بەنێوی زارا ڕۆژهەڵات، دەنگێکی سێحراوی هەیە، ئەو ژنە ئەگەر بتوانێ واز لەو شیعرانە بێنێ کە گۆرانیبێژانی تر گوتوویانن و بەخۆی شیعری گونجاو بۆ گۆرانی لەنێو دیوانی شاعیرە ڕەسەن و چاکەکانی کلاسیکیدا بدۆزێتەوە یان یارمەتیی لە شارەزایانی ئەو بوارە بخوازێ و بە ئاوازی ڕەسەنی کوردی بیانڵێتەوە نەک ئەو ئاوازە ناکوردییانەی ئێستا دایاندەنێن و هەوڵبدا بەبێ هەڵەیی بیانڵێتەوە - چونکە شیعری گۆرانی لە کاتی وتنی ئەگەر هەڵەی تێکەوت گۆرانییەکە تامی نامێنێ - ئەوا نێوی زارا تا هەتایە دەچێتە نێو مێژووەوە.
ڕاگەیاندن و تەلەڤزیۆنە کوردییەکان داهێنانیان نییە هەرشتی باوو بۆگە بڵاودەکەنەوە و بەدوای مۆدەوەن. سەید محەمەد سەفایی دەبوو هەمیشە کامێرایێکی تەلەڤزیۆنی لە دەورە بایە و دەگەڵ گەڕابا و سووڕابا هەرچی دەیوت و گشت هەڵسوکەوت و بەشداربوونی لە شایی و زەماوەند و ئاهەنگان گشتی تۆمار کرابا. تۆ ئەگەر جوڵەکانی نەبینی و هەر گوێت لە گۆرانییەکان بێ گۆرانییەکان ئاسایین و زۆر سەرنج ڕاکێش نین، بەڵام کە جوڵەکانی ببینی لەکاتی گۆرانی وتندا ناتوانی چاویان لێ وەربگێڕی، گشت زەین و هۆشت دەچێتە سەر گۆرانییەکانی و وەپێکەنینت دەخا. گۆرانیبێژی وا سەیر و حەنتیکەی سرووشتی و خۆڕسک پێم وایە لە جیهاندا دەگمەنە و لە کوردستانیشدا وێنەی هەر نییە.
گۆرانیبێژانی کورد وەکوو حەسەن زیرەک دەبێ شارەزای ئەو زاراوایانە بن کە گۆرانیان پێدەڵێن. ئەو شیعرانەی دەشیانکەن بە گۆرانی دەبێ دەمانای وشەکانیان بگەن دەنا گۆرانییەکانیان سەقەت دەبێ. سەفایی دەستەڵاتی تەواوی بە سەر ئەو زاراوەیەدا هەیە کە گۆرانییەکانی پێدەڵێت ئەویش زاراوەی ناوچەی خۆیەتی.
دەنگی مۆسیقاکەی حامید ژەنیار زۆر کار دەکاتە سەر هەستم و من پێی سەرسامم. کەموکوورتیەک کە لە ئاهەنگەکانیدا هەیە ئەوەیە ئەو گۆرانیبێژانەی من دیومن مۆسیقایان بۆ لێدەدا کەمی وایان هەن لە ئاستی مۆسیقاکەی ئەودابن. کاتی خۆی محەمەدی ماملێ وتی ئێوە - باشووری کوردستان -موسیقارتان هەن و گۆرانیبێژتان نین ئێمەش - ڕۆژهەڵاتی کوردستان - گۆرانیبێژمان هەن و مۆسیقارمان نین.
گۆرانیبێژای چاک و دەنگ خۆش هەن و گۆرانییەکانیان پوخت و ڕێکوپێکن، بەڵام زۆربەی ڕاگەیاندنکارانی باشووری کوردستان دەبێ لێمببورن کە پێیان دەڵێم نازانن گوێ لە گۆرانی ڕابگرن و مێوژ و قالۆچان لێک جیا ناکەنەوە. ئەو نەزانینی گوێ ڕاگرتنەیان بەنێو خەڵکیش وەرکردووە و جەماوەری باشووری کوردستان گوێ لەو گۆرانییانە ڕادەگرێ کە ڕاگەیاندن بایەخیان پێدەدا نەک ئەوانەی خۆیان پێیان خۆشن. تا ئێستا گوێم لە گۆرانیێکی حەسەن زیرەک نەبووە خراپی گوتبێ، گۆرانی وای هەن وشەکانی سادە و بێهێزن و هەر بۆ مەبەستی کێش و سەروا وشەکانی ڕێکخستوون بەڵام بەهۆی وەستاییەکەی لە بواری گۆرانیدا ناهێڵێ ئەو بێهێزیەیان پێوەدیاربێ. تاکە یەک گۆرانی خراپی هەیە کە بەڕای من شایەنی ئەوە نەبوو هەر بڵاوکرابایەوە ئەویش گۆرانی نەورۆزە. حەسەن زیرەک ئەو شیعرە جوان و مێژوویەی پیرەمێردی ناشیرن و کاول و وێران کردووە. ڕاگەیاندنی باشووری کوردستان بەو سروودەی زیرەکیەوە گرتووە و پێی سەرسامە و چەند ڕۆژێک پێش و پاش نەورۆز لە هەموو ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنان لێدەدرێ و خەڵکیش بەچاولێکەری ئەوان لە هەموو کوچە و کۆڵانە و چاخانە و ماخانە و نێو سەیاران لێیدەدەن. لەکاتێکدا ئەو سروودە بەڕێکوپێکی لەلایەن گۆرانیبێژانی ترەوە تۆمارکراوە. شیعرەکانی زەوق سز -ی گۆڤاری سیخورمە زۆر بەوردی وەسفی ڕاگەیاندنی باشووری کوردستان دەکەن.[1]
تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!